Wspomnienia babki. Obrazy z dziejów rosyjskich Żydów w XIX wieku. Tom 1 - ebook

WSTĘP

Wspomnienia babki. Obrazy z dziejów rosyjskich Żydów w XIX wieku Pauliny Wengeroff (1833–1916), wydane w latach 1908–1910, to obszerne, dwutomowe dzieło pamiętnikarskie, którego narracja rozciąga się na kilkadziesiąt lat, zawiera panoramę życia żydowskiego w XIX-wiecznej Rosji i opis wielkich przemian modernizacyjnych, jakie wówczas miały miejsce.

W dziele tym znajdujemy opisy i echa wydarzeń doświadczanych przez Żydów rosyjskich od lat trzydziestych do lat dziewięćdziesiątych XIX stulecia: pojawienia się haskali i związanych z nią przemian społecznych i kulturowych, carskich reform i ich wpływu na życie codzienne Żydów, problemu antysemityzmu i fali pogromów przetaczającej się przez Rosję w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Wengeroff opisuje procesy modernizacyjne, akulturację, sekularyzację, która stała się udziałem wielu rodzin żydowskich z terenów Rosji, w tym jej własnej.

Wspomnienia zawierają bezcenne, często bardzo drobiazgowe opisy tradycji i zwyczajów (np. dotyczących stroju, ceremonii zaślubin, opieki nad dzieckiem, przebiegu świąt i obrzędów z nimi związanych, kuchni, praktyk leczniczych), których część zaczęła zanikać już za czasów życia autorki. Wengeroff z etnograficzną pasją, a zarazem nostalgią dokumentowała zatem znikający na jej oczach tradycyjny świat. Wartość jej wspomnień, będących cennym źródłem historycznym, została doceniona od razu po ich ukazaniu się – i ten walor zachowały po dziś dzień.

Wspomnienia Wengeroff są ponadto jednym z pierwszych i jednocześnie najważniejszych żydowskich tekstów autobiograficznych napisanych przez kobietę i ujmujących kobiece doświadczenie. Autorka opisuje model ról płciowych (nie tylko kobiecych, lecz także męskich), który funkcjonował w tradycyjnej żydowskiej rodzinie.

Poza tym (a może przede wszystkim) Wspomnienia są znakomitym tekstem literackim; zostały napisane z talentem i pisarskim wyczuciem.

Dzieło Wengeroff zalicza się dziś do klasyki żydowskiej autobiografii. Jest dostępne dzięki edycjom krytycznym. Jak dotąd nie było jednak znane polskojęzycznemu czytelnikowi, choćby we fragmentach.

1. Przeprowadzki Pauliny Wengeroff

2. Zdjęcie portretowe Pauliny Wengeroff

3. Strona tytułowa Wspomnień (Berlin 1908)

Kim była autorka Wspomnień? Życie Pauliny Wengeroff

Paulina (Pauline, Pessele) Wengeroff z domu Epstein urodziła się w 1833 roku w Bobrujsku (obecnie Białoruś, w XIX w. miasto rosyjskie) położonym 130 kilometrów na południowy wschód od Mińska, a dzieciństwo spędziła w Brześciu nad Bugiem (dawn. Brześć Litewski), dokąd rodzina przeniosła się krótko po jej urodzeniu.

Brześć był ważnym ośrodkiem miejskim i centrum handlu, a lokalna społeczność żydowska miała długie i wspaniałe tradycje, sięgające początku XIV stulecia. Do XVII wieku była to najważniejsza żydowska społeczność na Litwie. Miasto słynęło jako ośrodek nauk rabinicznych (od XVI w. działała tu ważna jesziwa – wyższa szkoła talmudyczna), było z nim okresowo związanych kilku wybitnych rabinów, między innymi Salomon Luria (Maharszal) i Joel Sirkes. Było też dla Żydów ważnym ośrodkiem politycznym, odbywały się tu bowiem posiedzenia Sejmu Żydów Litewskich (Waad Medinat Lita). Brześć pozostał znaczącym ośrodkiem życia żydowskiego w XIX wieku pod władaniem Rosji, pod które trafił w 1793 roku w wyniku drugiego rozbioru Rzeczypospolitej. Jego rola wynikała z korzystnego usytuowania blisko głównych linii kolejowych, dzięki czemu miasto stanowiło istotny ośrodek handlu. Jak pisano w Słowniku geograficznym: „Dworzec kolei żelaznej w Brześciu jest ogniskiem ruchu nadzwyczajnego. Tędy odbywa się cały prawie handel guberni zachodnich z królestwem przez kolej grajewską; tu się zarazem koncentruje i stosunek handlowy Królestwa z Cesarstwem ”. W XIX wieku społeczność żydowska liczebnie dominowała w mieście – w 1847 roku, a zatem w okresie dzieciństwa Wengeroff, zamieszkiwało je 8000 żydowskich mieszkańców, w 1880 roku 23 846, co stanowiło około dwóch trzecich ludności miasta. Wengeroff mieszkała w Brześciu aż do czasu swojego zamążpójścia.

Rodzina i środowisko domowe

Co wiemy o najbliższej rodzinie Wengeroff, jej rodzicach i rodzeństwie? Ze Wspomnień wyłania się plastyczny obraz pełnego ludzi domu rodzinnego, w którym mieszkała z rodzicami, licznym rodzeństwem, w tym starszymi od niej, już zamężnymi siostrami wraz z ich mężami i małymi dziećmi, a także ze służbą. Mimo że we Wspomnieniach Wengeroff podaje wiele informacji na temat najbliższych, w warstwie biograficznej są one jednak bardzo niepełne i często pozbawione odniesień do konkretnych i bardzo podstawowych danych, chociażby dat urodzenia. Wengeroff nie podaje na przykład imienia własnej matki (chociaż pisze dużo o jej poglądach religijnych, zachowaniu), z jej opisów trudno też wywnioskować, jak liczne było jej rodzeństwo. Wiadomości o rodzinie można zrekonstruować jednak na podstawie innych źródeł, zarówno tekstów pisanych przez innych członków rodziny, szczególnie ojca i brata, jak i innego typu dokumentów.

Najmniej informacji biograficznych posiadamy na temat matki Pauliny, Zeldy. Wiemy, że urodziła się około 1801 roku i była córką rabina Chaima Kreinina oraz że miała przynajmniej dwóch braci (wspomina o nich krótko jej syn Efraim w swoim artykule autobiograficznym). W 1815 roku wyszła za mąż w Bobrujsku za Judla Epsteina. Zmarła w latach sześćdziesiątych XIX wieku.

Zdecydowanie więcej informacji posiadamy na temat drugiej gałęzi rodziny – Epsteinów. Ojciec Pauliny, Judl, cieszył się jiches, czyli znakomitym pochodzeniem. Wśród jego przodków były znamienite osobistości – przewodniczący sądów rabinackich czy autorzy tekstów halachicznych. Wywód genealogiczny tej gałęzi rodziny został doprowadzony do początków XVII wieku. Sam Judl urodził się około 1800 roku. Jego rodzicami byli Miriam (Maria), córka Jakuba Grajawera ze Słonimia, oraz Zymel (Zimel, Zimmel) Epstein. Judl był najstarszy z piątki rodzeństwa, miał brata oraz trzy siostry. W latach sześćdziesiątych XIX wieku, po śmierci Zeldy, matki Pauliny, ożenił się z dużo młodszą Rozą. W ostatnich latach życia znajdował się w trudnej sytuacji materialnej i pozostawał na utrzymaniu dzieci w Warszawie. Zmarł w 1879 roku i został pochowany na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej. Jego macewa, a także sąsiadujące z nią macewy jego ojca i brata zachowały się do dzisiaj.

4. Stojak na oliwę i ocet – prezent ślubny rodziców Wengeroff (widok ogólny i zbliżenia detali)/Courtesy of Kedem Auction House LTD

Zymel (1778–1854), ojciec Judla i dziadek Pauliny, kilkakrotnie przez nią wzmiankowany we Wspomnieniach, był bardzo ciekawą i wpływową postacią. Pochodził z Bobrujska, ale przez większą część życia mieszkał i pracował w Warszawie. Był kupcem i przedsiębiorcą, który realizował intratne zamówienia rządowe, trudnił się dostawami materiałów budowlanych, robotami drogowymi i fortyfikacyjnymi. Dostarczał materiały do budowy twierdz w Królestwie Polskim, w tym cytadeli warszawskiej. W uznaniu swoich zasług otrzymał od Mikołaja I przywilej poczesnego obywatelstwa umożliwiający mu między innymi nabywanie nieruchomości. Należał do elity ówczesnej społeczności żydowskiej Warszawy, udzielał się na forum polityki gminnej, w tym jako członek zarządu kahału, pracował na niwie dobroczynnej, był też właścicielem kilku domów w Warszawie. Zymel cieszył się w rodzinie dużym autorytetem i miał wpływ na podejmowane w niej decyzje, w tym dotyczące małżeństw wnuków. Paulina, zanim wyszła za mąż, odbyła podróż do Warszawy, gdzie spotkała się z dziadkiem i pozostałymi członkami tej gałęzi rodziny, by uzyskać błogosławieństwo seniora rodu. Ponadto opisuje ona w swoich Wspomnieniach, jak wielkim wydarzeniem w jej domu rodzinnym były wizyty dziadka. Podawano wówczas wytworne posiłki, przyozdabiano pomieszczenia, a w domu pojawiało się wielu znamienitych gości.

Paulina miała liczne starsze i młodsze rodzeństwo, w większości siostry. Problemów nastręcza jednak określenie jego liczby, imion, dat urodzenia. Sama Paulina we Wspomnieniach nie podała tych informacji i nie omówiła tego tematu zbiorczo (chociaż wzmianki o rodzeństwie są bardzo częste), a pisząc o swoich siostrach, używała wymiennie różnych wariantów imion, co dodatkowo utrudnia ich identyfikację. Z rozproszonych we Wspomnieniach informacji wynika, że miała siedmioro rodzeństwa, co stoi w sprzeczności z przekazami jej brata Efraima, który pisał, że Epsteinowie mieli jedenaścioro dzieci, z czego dwójka zmarła w dzieciństwie. Wynikałoby z tego, że Paulina powinna była mieć ośmioro rodzeństwa. Nieścisłość tę dostrzega się w literaturze przedmiotu, nie została ona jednak rozwiązana. Ostatnio przekonujące rozwikłanie tej zagadki, na podstawie licznych źródeł o różnej proweniencji, zaproponował jeden z genealogów, ukrywający się pod pseudonimem P.Y. Mund. Wedle niego Epsteinowie mieli jedenaścioro dzieci: osiem córek i trzech synów. Najstarsza córka (ur. ok. 1816 r.) i najmłodszy syn (ur. ok. 1842 r.) zmarli w dzieciństwie. Ich pozostałe dzieci to w kolejności narodzin (podaję wszystkie funkcjonujące warianty imion): Chenje Malke (po mężu Günzburg), Marie/Miriam (po mężu Feigisch), Käthe/Kathy/Chasche (po mężu Sack/Zak), Efraim Menachem, Ewa/Chawa Liba (po mężu Frenkel), Paulina (po mężu Wengeroff), Cäcile/Tzwija (po mężu Epstein), Helena/Hinda Sara (po mężu Alapin) oraz Abraham Mordechaj.

Ze Wspomnień Pauliny wynika, że miała bliskie, serdeczne relacje z siostrami, szczególnie ze starszą od siebie Kathy oraz z najmłodszą – Helene. Siostry były dla siebie oparciem już w dzieciństwie i młodości – na przykład Paulina przez wiele miesięcy opiekowała się chorą Helene, kiedy ta była małym dzieckiem. Kathy towarzyszyła Paulinie w ceremonii zaręczyn i dodawała jej otuchy w tym ważnym momencie życia. Wspierały się także w dorosłym życiu, utrzymywały ze sobą kontakt, odwiedzały, a nawet ze sobą pomieszkiwały.

5. Zdjęcie portretowe Efraima Epsteina, brata autorki

Spośród rodzeństwa najbardziej znany jest dziś, oczywiście poza Pauliną, jej brat Efraim Menachem (1829–1913) – lekarz, misjonarz, jeden z założycieli i pierwszy prezydent uniwersytetu w Dakocie Południowej, wieloletni redaktor „American Journal of Clinical Medicine”. Jego koleje życia były burzliwe i pełne zwrotów. Paulina opisuje go jako ukochanego, jedynego (wówczas) syna, rozpieszczanego w dzieciństwie przez rodziców i siostry. Jak nam przekazuje, Efraim, nieszczęśliwy w wymuszonym i nieudanym małżeństwie z kuzynką, wyjechał do USA, gdzie przyjął chrzest. Na żądanie matki miał jednak powrócić do judaizmu. Paulina w bardzo rozbudowanym opisie omówiła jego losy: trudności adaptacyjne, studia medyczne w USA, podróże, dłuższy pobyt w Turcji, powrót do Rosji z powodu odziedziczonego spadku po dziadku, rozpad małżeństwa i powrót do Stanów Zjednoczonych. Wspomniała o jego pracy kaznodziejskiej; z jej opisu nie wynika jednak, aby po śmierci matki wrócił do chrześcijaństwa, ani by rzeczywiście prowadził działalność misyjną. Tymczasem wiadomo, że do końca życia aktywnie angażował się w pracę na tym polu.

Częścią środowiska domowego Pauliny byli także jej szwagrowie, którzy zamieszkiwali w domu Epsteinów w ramach tradycyjnej instytucji kestu, polegającej na utrzymywaniu młodej pary przez rodziców – zazwyczaj panny młodej – co miało umożliwić młodemu mężczyźnie kontynuowanie studiów religijnych. Paulina często wspomina o szwagrach. Najbliższy był jej Abraham Sack/Zak (1829–1893), mąż Kathy, który w przyszłości stał się wpływowym bankierem i finansistą, filantropem i budowniczym kolei. Jego kariera zaczęła się, gdy w połowie stulecia podjął pracę u Ewzela Ginzburga, przedstawiciela najbardziej wpływowej żydowskiej rodziny ówczesnej Rosji, parającej się działalnością finansową, angażującej się w politykę społeczną, prowadzącej szeroką działalność filantropijną. W 1871 roku Zak został dyrektorem założonego przez Leopolda Kronenberga w Petersburgu Banku Dyskontowego, który pod jego rządami stał się jednym z największych banków w Rosji.

Pozycja rodziny

Rodzina Epsteinów była zamożna, dobrze ustosunkowana i cieszyła się w Brześciu wysoką pozycją społeczną. Epsteinowie wiedli bardzo komfortowe życie, o czym możemy wnioskować na podstawie Wspomnień Pauliny. Opisywała w nich swój duży, wygodnie urządzony i wyposażony w eleganckie meble dom rodzinny, drogie stroje noszone przez domowników, wykwintne posiłki, bogatą zastawę stołową (np.: „Na srebrnej tacy służący ustawił kubki i dzbanki misternej roboty. Zwłaszcza jeden dzbanek był przepięknie zdobiony intarsjami z kości słoniowej, przedstawiającymi postaci mitologiczne. Pokrywkę i całe naczynie wykonano z masywnego złota” – t. I, s. 38), wystawnie obchodzone święta, obecność służby.

Dochody rodziny płynęły ze znakomicie prosperującej cegielni, prowadzonej przez Judla Epsteina. Jak podawała Paulina, jej ojciec otrzymywał rządowe zamówienia na budulec, dostarczając między innymi ogromne ilości cegieł do budowy koszar. W interesach współpracował ze swoim wpływowym ojcem Zymelem, w którego cieniu pozostawał. Przykład takiej współpracy podawała Paulina: „ miał się zająć budową umocnień w Brześciu, na które mój ociec musiał dostarczyć bardzo wiele cegieł opatrzonych jego inicjałami J.E.” (t. I, s. 17). Zymel miał znakomitą pozycję zawodową, dysponował pokaźnym majątkiem i troszczył się o zabezpieczenie finansowe familii. Wspomniane wyżej aranżowanie małżeństw wewnątrz rodziny, podejmowane z jego inicjatywy, miało na celu ochronę majątku przed rozproszeniem.

Według Pauliny jej dom rodzinny był też „miejscem spotkań lokalnej inteligencji”. Podkreślała to, pisząc na przykład o odwiedzających ich ważnych gościach („Każdy wytworny przybysz, który odwiedzał Brześć, zachodził najpierw do nas” – t. I, s. 113).

Wydarzeniem, które znacząco wpłynęło na życie rodziny i dzieciństwo Wengeroff, była budowa twierdzy w mieście, w wyniku czego wyburzono lub przeznaczono na cele wojskowe dużą część zabudowy, w tym budynki sakralne różnych wyznań. Mieszkańcy Brześcia, również rodzina Epsteinów, musieli opuścić swoje dotychczasowe siedziby i przenieść się do nowej części miasta. Skala tej operacji była ogromna, relokowano także żydowski cmentarz, o czym Paulina pisała obszernie we Wspomnieniach. Za zburzenie siedzib wypłacano poszkodowanym rekompensaty, ale – jak podawała – w praktyce przenosiny oznaczały kompletną ruinę wielu rodzin. Dla Epsteinów przenosiny oznaczały pogorszenie warunków bytowania (przeprowadzka do znacznie mniejszego lokum) oraz sytuacji materialnej (zlikwidowanie dochodowej cegielni), a także ogólną zmianę sytuacji rodzinnej – jej zamężne siostry musiały bowiem znaleźć dla swoich rodzin osobne mieszkania. Jak pisała Paulina, życie rodziny stało się dużo skromniejsze. Było to widoczne chociażby w ubiorze – rodzina nie mogła sobie już pozwolić na bogate stroje („Nasze ubrania były w obecnych warunkach proste, jednak żadne z dzieci nie zazdrościło koleżankom drogich strojów” – t. I, s. 113), a lepsze ubrania zakładano tylko w szabat. Pisała: „w zimie zakładałam wełnianą sukienkę w kolorze niebieskim, moim ulubionym. W lecie nosiłam sztywno uprasowaną suknię z bawełny. Moja młodość musiała zastąpić jedwabie i aksamity” (t. I, s. 114).

Opisywany przez Wengeroff upadek materialny rodziny, mimo iż z pewnością dotkliwy dla przywykłych do zbytków Epsteinów, w żadnym razie nie oznaczał, że rodzina popadła w ubóstwo. Przeciwnie – z opisów wynika, że nadal mogli sobie pozwolić na zaspokojenie wszystkich podstawowych życiowych potrzeb, włącznie z zatrudnianiem służby, a nawet kucharki.

Życie religijne

We Wspomnieniach Paulina poświęciła dużo uwagi życiu religijnemu. Silne przywiązanie do tradycji, które charakteryzowało jej dom rodzinny i lata młodości, a następnie stopniowe odejście od tych wartości w dorosłym życiu, to jedne z najważniejszych, jeśli nie najważniejsze wątki organizujące tekst. Większość pierwszego tomu wypełniają opisy tradycyjnego świata, w którym przywiązywano ogromną wagę do uświęconych norm religijnych, zwyczajów i obyczajów, a rytm dnia i roku wyznaczały pory modlitw i daty świąt (o funkcji tego opisu zob. podrozdział Wstępu: Utracony świat tradycji).

6. Strona tytułowa dzieła Judla Epsteina pt. Minchat JehudaPRZYPISY

W dalszej części Wstępu używam skrótu Wspomnienia.

Nazwisko zapisywano także jako Vengerov, Wengerowa. W niniejszej edycji będziemy się posługiwać imieniem w wersji utrwalonej w polszczyźnie (Paulina) oraz nazwiskiem w brzmieniu pojawiającym się w oryginalnym wydaniu jej Wspomnień (Wengeroff).

Data ta nie jest pewna. Jako najbardziej prawdopodobną przyjmuje się ją jednak w opracowaniach poświęconych Wengeroff. Rok 1833 jako datę urodzenia matki podawał jej syn w haśle biograficznym jej poświęconym; zob. , Wengerowa Pauline Juliewna, Größe jüdische National-Biographie, red. S. Wininger, t. 6, Cernăuţi , s. 257. Sama autorka Wspomnień nie podaje w tekście daty swoich urodzin. Więcej na temat problemów z ustaleniem daty zob. S. Magnus (oprac.), P. Wengeroff, Memoirs of a Grandmother. Scenes from the Cultural History of the Jews of Russia in the Nineteenth Century, t. 1, Stanford, CA, 2010, s. 234, przyp. 10 (dalej: S. Magnus, Memoirs, t. 1/t. 2).

Informacje biograficzne na temat Wengeroff i jej rodziny podaję w większości za jej Wspomnieniami; źródła dodatkowe wymieniam w przypisach. Istnieje kilka opracowań biograficznych poświęconych Wengeroff, są to zarówno zwięzłe hasła słownikowe, artykuły, jak i rozbudowana monografia poświęcona wybranym wątkom jej biografii, a także opatrzone komentarzem edycje krytyczne Wspomnień. Wszystkie te prace wymieniono w bibliografii.

O historii Żydów w Brześciu zob. M. Zalkin, Brest, YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Brest . Tam też dalsza bibliografia.

Brześć Litewski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 1, Warszawa 1880, s. 402.

Zob. tamże oraz M. Zalkin, Brest.

E. Epstein, Why do I live so long?, „The American Journal of Clinical Medicine”, t. 15 (1908), s. 523. Wspomina, że jeden z braci zmarł w młodym wieku i że drugi był bezpłodny.

Data ślubu, a także i nazwisko jej ojca zostały wygrawerowane na srebrnym stojaku na oliwę i ocet, który w grudniu 2018 r. został sprzedany przez Dom Aukcyjny Kedem w Jerozolimie na aukcji internetowej nr 17; zob. Online Auction 017 – Judaica: Books, Manuscripts, Letters, Objects, https://www.kedem-auctions.com/en/content/double-cruet-stand-%E2%80%93-wedding-gift-r-yudel-halevi-epstein-%E2%80%93-babruysk-1815 . Był to prezent ślubny pary.

W opracowaniach biograficznych na temat rodziny Pauliny Wengeroff (por. na przykład jej drzewo genealogiczne w: P. Wengeroff, Rememberings. The World of a Russian-Jewish Woman in the Nineteenth Century, tłum. H. Wenkart, oprac. B.D. Cooperman, Bethesda, MD, 2000, s. 294–295 ), a także w internetowych bazach genealogicznych brakuje szczegółowych informacji na temat części rodzeństwa Judla. Informacje te można uzupełnić na podstawie akt notarialnych zachowanych w polskich archiwach. Poza bratem Dawidem, Judl miał trzy siostry: Frajdlę (po mężu Feygus, zmarłą przed 1854 r., która pozostawiła po sobie piątkę dzieci), Rajzlę (żonę Jankla Syrkina) i Jettę (żonę Izaaka Ettyngera). Judl miał także piątkę przyrodniego rodzeństwa (dzieci Zimela oraz jego drugiej żony Rajzli z Berensteinów): Bernarda, Pinkusa, Barbarę (określaną w dokumentach także mianem Basi, po mężu Zusmann), Beniamina oraz Minę; zob. Archiwum Państwowe w Warszawie, Wyciąg główny…, nr rep. 115/2831, Kancelaria Marcelego Zielińskiego notariusza w Warszawie, nr zesp. 72/802, sygn. 57, k. 76–89. Za wskazanie i udostępnienie tych dokumentów dziękuję Annie Dybale-Pacholak.

Cmentarz żydowski przy ul. Okopowej w Warszawie, sektor 1, rząd 6, nr 3.

Data śmierci na postawie: W tych dniach przeniósł się do wieczności…, , „Kurier Warszawski” 312 (1854), s. 1578.

A. Wiernicka, Epsteinowie – warszawiacy zapomniani, Skąd się biorą warszawiacy? Migracje do Warszawy w XIV–XXI wieku, red. K. Wagner, K. Zwierz, P. Piechocki, Warszawa 2016, s. 154–155.

Zob. J. Tugendhold, Słowo w swoim czasie, czyli rzecz na uczczenie dnia, w którym założony został węgielny kamień nowej budowli rozprzestrzeniającej dom przytułku sierot i ubogich wyznania mojżeszowego w Warszawie, Warszawa 1847, s. 62; A. Wein, Nabywanie i budowa nieruchomości przez Żydów w Warszawie (1821–1862), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 64 (1967), s. 41.

Wynika to z opisów Wengeroff oraz wspomnień jej brata Efraima, który pisał, że zgodnie z życzeniem dziadka musiał ożenić się z kuzynką; zob. E. Epstein, Why do I live so long?, s. 524.

Zob. S. Magnus, Memoirs, t. 1, s. 9–11. Magnus próbuje wyjaśnić te nieścisłości istnieniem brata, starszego od Efraima, który się ochrzcił i przez to był traktowany jak martwy. Twierdzenie to nie ma oparcia w źródłach. Por. też drzewo genealogiczne Epsteinów w: B. Cooperman, Rememberings, s. 293. Cooperman przyjmuje za Efraimem Epsteinem, że w rodzinie było 11 dzieci.

P.Y. Mund, Epstein Excursion: Part 3A – R. Yudel’s Children, https://pymund.wordpress.com/2021/01/25/epstein-excursion-3a/ .

W 2016 r. ukazała się powieść opowiadająca o bogatym życiu Efraima; zob. S.L. Kerr, The Extraordinary Dr. Epstein, London 2016. Autorka jest prawnuczką Efraima. Jest to tekst beletrystyczny, oparty na solidnej kwerendzie źródłowej.

Inne przyczyny wyjazdu do USA podaje David Max Eichhorn, który pisał, że Efraim chciał uniknąć służby wojskowej; zob. D.M. Eichhorn, Evangelizing the American Jew. A Rare Glimpse into the Politics, Personalities, and Problems of the Missionary Movement in North America, Middle Village, NY, 1978, s. 93. Tam też dłuższy zarys biografii Efraima, koncentrujący się na jego dokonaniach w USA. Nie pojawia się w nim wątek jego powrotu do Europy.

Więcej na temat familii zob. J. Klier, Gintsurg Family, YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Gintsburg_Family ; L. de Meaux, The Gunzburgs. A Family Biography, tłum. S. Rendall, London 2020.

O Zaku zob. S. Kreis, Zak, Avraam Isakovich, YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Zak_Avraam_Isakovich .

Mimo tych starań po jego śmierci spadkobiercy toczyli ostre konflikty o schedę po nim. Jecheskel Kotik, którego wspomnienia ukazały się w niniejszej serii, wspominał, że jego wuj pomagał rozsądzać te spory. Według Kotika były one tak głośne, że wieść o nich dotarła aż do Petersburga; zob. J. Kotik, Moje wspomnienia, oprac. A. Reibach, t. 2, Warszawa 2019, s. 47.

Zob. np. M. Kaplan, Brisker jidn in 19-tn jorhundert, Encikopedia szel galujot. Brisk-Lite, red. E. Steinman, Jeruszalaim 1958, s. 93.