Wybrane zagadnienia z prawa medycznego i polityki zdrowotnej dla studentów kierunków medycznych - ebook

AUTORZY

Dr hab. nauk o zdrowiu Anna Bednarek

Zakład Promocji Zdrowia, Katedra Rozwoju Pielęgniarstwa Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Dr hab. nauk o zdrowiu Anna Pacian

Zakładu Edukacji Zdrowotnej, Katedra Rozwoju Pielęgniarstwa

Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Dr hab. nauk prawnych Jolanta Pacian

Zakład Promocji Zdrowia, Katedra Rozwoju Pielęgniarstwa

Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Dr hab. nauk o zdrowiu Mariusz Wysokiński

Katedra Rozwoju Pielęgniarstwa i Zakład Podstaw Pielęgniarstwa

Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w LublinieWYKAZ SKRÓTÓW

k.c. – Kodeks cywilny – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. (t.j. Dz.U. 2022 r. poz. 1360)

k.k. – Kodeks karny – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1138 ze zm.)

k.p.a. – Kodeks postępowania administracyjnego – ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2000 ze zm.)

k.p.c. – Kodeks postępowania cywilnego – ustawa z dnia 17 listopda 1964 r. (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm.)

k.p.k. – Kodeks postępowania karnego – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1375 ze zm.)

k.w. – Kodeks wykroczeń – ustawa z dnia 20 maja 1971 r. (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2151 ze zm.)

KEL – Kodeks Etyki Lekarskiej – uchwała Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Lekarzy z 14 grudnia 1991 r. (Obwieszczenie Prezesa Naczelnej Rady Lekarskiej z dnia 26 kwietnia 1994 r.; Biuletyn NRL z 1994 r. Nr 1(24) oraz Obwieszczenie nr 1/04/IV Prezesa Naczelnej Rady Lekarskiej z dnia 2 stycznia 2004 r.; Biuletyn NRL z 2004 r. Nr 1(81)

KEPiP – Kodeks Etyki Zawodowej Pielęgniarek i Położnych

NFZ – Narodowy Fundusz Zdrowia

NRL – Naczelna Rada Lekarska

NRPiP – Naczelna Rada Pielęgniarek i Położnych

NSA – Naczelny Sąd Administracyjny

NSL – Naczelny Sąd Lekarski

ONSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego

ONSAiWSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych

OSA – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych

OSN – Orzecznictwo Sądu Najwyższego

OSNAPiUS – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna

OSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Pracy

OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Karna i Wojskowa

OSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych

OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich

OTK-A – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria A)

r.r.z.ś.z.d.l.r. – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 lutego 2017 r. w sprawie rodzaju i zakresu świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych udzielanych przez pielęgniarkę albo położną samodzielnie bez zlecenia lekarskiego (Dz.U. poz. 497)

RPP – Rzecznik Praw Pacjenta

SN – Sąd Najwyższy

t.j. – tekst jednolity

TK – Trybunał Konstytucyjny

u.ch.z. – ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz.U. 2022 r. poz. 1657 ze zm.)

u.d.l. – ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 633 ze zm.)

u.i.l. – ustawa z dnia 2 grudnia 2009 r. izbach lekarskich (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1342)

u.o.d.o. – ustawa z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1781)

u.P.C.K. – ustawa z dnia 16 listopada 1964 r. o Polskim Czerwonym Krzyżu (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 179 ze zm.)

u.p.p.R.P.P. – ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1876 ze zm.)

u.s.p.p. – ustawa z dnia 1 lipca 2011 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1733)

u.ś.o.z.f. – ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1285 ze zm.)

u.z.f. – ustawa z dnia 25 września 2015 r. o zawodzie fizjoterapeuty (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 168 ze zm.)

u.z.l. – ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1731 ze zm.)

u.z.p. – ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1608)

u.z.p.p. – ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 551 ze zm.)

WHO – Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization)

WSA – wojewódzki sąd administracyjnyPRZEDMOWA

Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, jest pierwszym na polskim rynku przeglądowym opracowaniem zagadnień z zakresu prawa medycznego i polityki zdrowotnej przeznaczonym dla studentów kierunków medycznych. W monografii w kompleksowy sposób przedstawiono prawne i organizacyjne aspekty polskiego systemu ochrony zdrowia oraz podjęto próbę odpowiedzi na pytania dotyczące znaczenia prawa medycznego i polityki zdrowotnej w systemie ochrony zdrowia. Zdefiniowano i omówiono nie tylko samo pojęcie prawa do ochrony zdrowia, lecz także wiele innych pojęć oraz instytucji prawnych, instrumentów, mechanizmów i procedur istotnych dla jego funkcjonowania w systemie regulacji na różnych poziomach.

Książka składa się z dwóch części, podzielonych na pięć rozdziałów. W pierwszej części monografii, obejmującej trzy rozdziały, zostały omówione takie zagadnienia, jak: podstawy prawa medycznego, zawody medyczne w ochronie zdrowia i prawie oraz administracyjne aspekty prawa medycznego. Przeanalizowano pojęcia prawa medycznego i międzynarodowego prawa medycznego. Scharakteryzowano działania samorządów zawodowych, prawa i obowiązki pacjenta – świadczeniobiorcy, jak również status prawny osób wykonujących zawody medyczne. W końcowych podrozdziałach części pierwszej przedstawiono zasady i prawne uwarunkowania wykonywania zawodów medycznych oraz podstawy i przesłanki odpowiedzialności karnej, cywilnej i zawodowej osób wykonujących zawody medyczne, a także odpowiedzialności prawnej podmiotów leczniczych. Zaprezentowano zagadnienia związane z prawnymi aspektami transplantologii i zgody pacjenta oraz z wymogami dotyczącymi dokumentacji medycznej.

W rozdziale czwartym, w którym ujęto prawo do ochrony zdrowia w kontekście jednostkowym i społecznym, przedstawiono pojęcie zdrowia, w tym zdrowia publicznego, z perspektywy konstytucji i aktów prawa międzynarodowego, a ponadto scharakteryzowano kategorię zdrowia jako wartość i zasób dla jednostki oraz społeczeństwa. Zaprezentowano społeczny model czynników warunkujących zdrowie – tzw. tęczę polityki zdrowia. Przybliżono kluczowe aspekty świadomości zdrowotnej i odpowiedzialności za zdrowie.

Ostatni, piaty rozdział książki dotyczy kwestii polityki zdrowotnej w Polsce i Unii Europejskiej. Uwzględniono w nim zadania ochrony zdrowia w wymiarze krajowym i europejskim oraz omówiono najważniejsze elementy współczesnego rozumienia promocji zdrowia, edukacji zdrowotnej i profilaktyki w systemie ochrony zdrowia. Scharakteryzowano cele organizacji związanych z ochroną zdrowia, w tym Światowej Organizacji Zdrowia, oraz instytucji społecznych.

Autorzy podręcznika starali się pokazać złożoność zagadnień związanych z prawem medycznym i polityką zdrowotną w kontekście funkcjonowania systemu ochrony zdrowia. Wydolny system zdrowia gwarantuje bezpieczeństwo wszystkim pacjentom oraz osobom wykonującym zawody medyczne. Pewność, że w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia oraz w każdym przypadku, kiedy tylko zachodzi uzasadniona potrzeba udzielenia świadczenia zdrowotnego, nastąpi jego realizacja, jest niezwykle ważna dla każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej – zarówno zdrowego, jak i niedomagającego. W interesie państwa powinno leżeć zagwarantowanie bezpieczeństwa zdrowotnego wszystkim swoim obywatelom oraz zapewnienie odpowiednich warunków do wykonywania zawodu osobom zatrudnionym w ochronie zdrowia. Należałoby zatem wspierać wszelkie działania oraz inicjatywy podejmowane na rzecz promocji i profilaktyki zdrowia, tak aby środki pieniężne przeznaczane na te cele były właściwie wykorzystywane i gwarantowały potencjalnym pacjentom bezpieczeństwo zdrowotne w systemie ochrony zdrowia. Świadomy pacjent to bardziej efektywny świadczeniobiorca, który generuje mniej kosztów, gdy o jego zdrowie dbają wszyscy członkowie zespołu terapeutycznego.

W książce uwzględniono stan prawny na grudzień 2022 r. oraz najnowsze piśmiennictwo i orzecznictwo sądowe. Autorzy, przedstawiając sporne zagadnienia, nie pozostawili Czytelnika bez odpowiedzi na pytanie, jaką wykładnię zastosować, aby wyznaczyć w konkretnym wypadku ramy właściwego i zgodnego z prawem postępowania, co ma istotny walor praktyczny. Wskazują braki i niedomagania w systemie ochrony zdrowia, ale na tym nie poprzestają – proponują sposoby ich eliminowania oraz nowe rozwiązania de lege ferenda konieczne do usprawnienia i utrzymania bezpieczeństwa zdrowotnego na akceptowalnym poziomie.

Połączenie zagadnień prawa medycznego z wybranymi elementami polityki zdrowotnej, edukacji zdrowotnej, promocji i profilaktyki wydaje się zasadne i potrzebne. Wielowymiarowe pojęcie zdrowia jako wartości i zasobu dla jednostki oraz społeczeństwa nie może być rozpatrywane bez zrozumienia prawnych aspektów zdrowia. Polityka zdrowotna, która obejmuje obszary działalności publicznej wpływające na zdrowie obywateli, ma ścisły związek z regulacjami prawnymi we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Zmiany na lepsze wymagają prowadzenia świadomej, uregulowanej prawnie polityki zdrowotnej.

Publikacja jest skierowana przede wszystkim do studentów kierunków medycznych i osób wykonujących zawody medyczne. Jest adresowana również do prawników oraz innych osób zajmujących się prawem medycznym i polityką zdrowotną w codziennej praktyce zawodowej. Dołożono wszelkich starań, aby tekst książki był jak najbardziej przystępny, m.in. przez wprowadzenie licznych wypunktowań.

Autorzy składają serdeczne podziękowania Recenzentowi za podjęcie się trudu recenzji oraz za cenne wskazówki i uwagi, które pozwoliły na przygotowanie książki w obecnym kształcie.

Autorzy1. Podstawy prawa medycznego

1.1. Pojęcie prawa medycznego (założenia konstytucyjne) oraz międzynarodowego prawa medycznego

1.1.1. Podstawowy zakres przedmiotowy zagadnień prawnych

Prawo medyczne stanowi zbiór przepisów prawnych regulujących stosunki między uczestnikami systemu ochrony zdrowia, który tworzą pacjent, świadczeniodawca i płatnik. Ponadto określa zasady funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej oraz sposób wykonywania i etyczne aspekty zawodów medycznych.

Prawo medyczne może być definiowane w węższym lub szerszym zakresie.

Prawo medyczne sensu stricto (w ścisłym tego słowa znaczeniu) to zbiór przepisów prawnych regulujących prawa i obowiązki pacjenta oraz personelu medycznego (m.in. lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki, położnej, ratownika, fizjoterapeuty), a także sposób funkcjonowania Narodowego Funduszu Zdrowia i podmiotów świadczących usługi medyczne.

Prawo medyczne sensu largo (w szerokim znaczeniu) to zbiór przepisów dotyczących wykonywania różnych zawodów medycznych oraz system regulacji z zakresu innych dziedzin prawa (cywilnego, karnego i pracy), odnoszących się do wykonywania profesji medycznych .

Pionierskie opracowania na temat prawa medycznego ukazały się pod koniec XIX w. we Francji i Belgii. Natomiast intensywny rozwój prawa medycznego jako nowej dziedziny nauk prawnych nastąpił po 1950 r., głównie we Francji, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. W Polsce pierwsze wzmianki o prawie medycznym jako dziedzinie wiedzy prawniczej ukazały się na przełomie lat 20. i 30. XX w., a prekursorskie unormowania legislacyjne z tegozakresu zostały przyjęte w latach 1919–1939.

Współczesna medycyna w ostatnich dziesięcioleciach jest zorientowana nie tylko na chorobę, lecz przede wszystkim na akcentowanie holistycznego podejścia do pacjenta. Jednocześnie podkreśla znaczenie jakości relacji między pacjentem a personelem medycznym w procesie terapii i opieki. Dzięki temu możliwy jest rozwój prawa medycznego .

Międzynarodowe prawo medyczne to zbiór norm regulujących stosunki między państwami i organizacjami międzynarodowymi, które dotyczą funkcjonowania sytemu ochrony zdrowia i są uznawane przez państwa lub narody za wiążące na podstawie ich wzajemnych relacji.

Najważniejszym celem prawa międzynarodowego od 1945 r. pozostaje utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, w tym ochrona praw człowieka. Natomiast zasadniczymi aktami międzynarodowego prawa medycznego dla państw naszego kontynentu są Europejska Karta Praw Pacjenta z 2002 r. oraz Deklaracja Promocji Praw Pacjenta w Europie z 1994 r.

Podsumowując, należy stwierdzić, że prawo medyczne jest uważane za odrębną gałąź prawa, stanowiącą zbiór przepisów odnoszących się do obszaru ochrony zdrowia, a w szczególności regulujących:

• prawa i obowiązki pacjenta;

• prawa i obowiązki personelu medycznego;

• zasady działania podmiotów leczniczych;

• organizację świadczeń zdrowotnych, w tym finansowanych ze środków publicznych;

• prowadzenie eksperymentów i badań naukowych w dziedzinie medycyny;

• odpowiedzialność prawną lekarzy i innych pracowników ochrony zdrowia w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych (w tym odpowiedzialność karną, cywilną i zawodową) .

1.1.2. Szczegółowy zakres przedmiotowy zagadnień prawnych

Według Trybunału Konstytucyjnego (TK) art. 30 i 38 Konstytucji RP są nierozerwalnie związane z art. 68 Konstytucji, ponieważ ochrona zdrowia jest ściśle związana z ochroną życia, a prawo do życia z godnością człowieka . Zatem taka relacja odnosi się do również do zakresu przedmiotowego pojęcia prawa medycznego zarówno sensu stricto, jak i sensu largo.

Prawo medyczne jest to zbiór norm regulujących prawa i obowiązki: (a) pacjenta oraz personelu medycznego, w szczególności lekarza, pielęgniarki, położnej, diagnosty laboratoryjnego i innych podmiotów uczestniczących w udzielaniu świadczeń; (b) personelu medycznego, w szczególności lekarza, pielęgniarki, położnej, diagnosty laboratoryjnego i innych podmiotów uczestniczących w udzielaniu świadczeń; (c) pacjenta oraz personelu medycznego, w szczególności lekarza, pielęgniarki, diagnosty laboratoryjnego i innych podmiotów uczestniczących w udzielaniu świadczeń.

Z analizy poglądów doktryny wynika, że normy prawa medycznego określają w szczególności: (a) zasady wykonywania i odpowiedzialności poszczególnych zawodów medycznych oraz zasady wykonywania działalności leczniczej; (b) zasady wykonywania i odpowiedzialności poszczególnych zawodów medycznych oraz zasady wykonywania działalności leczniczej i pragmatyki służbowe pracowników podmiotów leczniczych; (c) zasady wykonywania i odpowiedzialności poszczególnych zawodów medycznych oraz pragmatyki służbowe pracowników podmiotów leczniczych. Jest to katalog otwarty, do którego można by zaliczyć również inne zasady prawa medycznego.

Ponadto należy podkreślić, że zakres prawa medycznego wyznacza kryterium przedmiotowe. Kryterium to obejmuje relacje prawne dotyczące szeroko rozumianej ochrony zdrowia. Kryterium metody regulacji, polegające na odrębności natury stosunków publicznoprawnych i prywatnoprawnych, ma drugorzędne znaczenie.

Prawo medyczne jest powiązane z wieloma innymi gałęziami prawa, w tym z: prawem konstytucyjnym, prawem cywilnym, prawem karnym, prawem administracyjnym, prawem ubezpieczeniowym i prawem finansowym .

1.2. Źródła prawa medycznego – definicja i hierarchia aktów prawnych

1.2.1. Podstawowy zakres przedmiotowy zagadnień prawnych

Do źródeł prawa medycznego zalicza się akty prawa powszechnie obowiązującego oraz akty prawa międzynarodowego, które funkcjonują na poziomie europejskim i światowym .

Na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej (RP) źródłami prawa powszechnie obowiązującego są: Konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy oraz rozporządzenia i zarządzenia. Ponadto prawo medyczne obejmuje liczne akty prawne zróżnicowane pod względem rangi i stopnia szczegółowości. Należą do nich przede wszystkim:

• akty prawa międzynarodowego odnoszące się do ochrony praw człowieka i godności istoty ludzkiej w kontekście biologii i medycyny;

• normy rangi konstytucyjnej, dotyczące głównie prawa do ochrony zdrowia i decydowania o swoim życiu osobistym;

• ustawy regulujące zasady wykonywania zawodów medycznych i odpowiedzialność zawodową (dyscyplinarną) oraz prawa pacjenta, a także zasady funkcjonowania podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, w tym finansowanych ze środków publicznych;

• rozporządzenia wydawane przez organy wskazane w Konstytucji RP na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania; w zakresie prawa medycznego są to przede wszystkim rozporządzenia wydawane przez Ministra Zdrowia;

• zarządzenia, które stanowią akt normatywny wydawany przez Prezydenta RP, Premiera lub Ministrów w celu określenia sposobu wykonania ustawy; treść zarządzenia jest ogłoszona w Monitorze Polskim; zarządzenia porządkowe dotyczące spraw nagłych wydają także organy administracji terenowej.

Poza powszechnie obowiązującymi źródłami prawa, wymienionymi wyżej, dla systemu ochrony zdrowia istotne znaczenie mają także inne regulacje związane z działalnością medyczną, takie jak: uchwały samorządu zawodowego lekarzy, zarządzenia Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ), obwieszczenia i polecenia Ministra Zdrowia.

W hierarchii źródeł prawa normy konstytucyjne mają najwyższą rangę spośród wszystkich aktów prawa. Umowy międzynarodowe ratyfikowane mają pierwszeństwo przed ustawami, a ustawy wyższą rangę niż rozporządzenia .

Rycina 1.1. Hierarchia podstawowych źródeł prawa.

1.2.2. Szczegółowy zakres przedmiotowy zagadnień prawnych

Art. 87 Konstytucji RP wymienia wszystkie źródła powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej. Co więcej, źródłami powszechnie obowiązującego prawa są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, także akty prawa miejscowego. Według art. 91 Konstytucji RP ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi również część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Charakterystyczne jest, że umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. Jak zasadnie twierdzi K. Dąbrowski: „W aktualnym stanie prawnym brak jest podstaw do równego traktowania ustawy i jej legislacyjnego uzasadnienia” . Natomiast art. 92 Konstytucji RP głosi, że rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Bardzo istotne jest, aby upoważnienie określało organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. Co więcej, organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji innemu organowi. Jak podkreśla S. Czarnow: „przepisy stanowione w rozporządzeniach muszą także spełniać warunki określone w art. 92 ust. 1 Konstytucji” .

Ponadto w Konstytucji ustawodawca stanowi, że to właśnie Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej oraz że stosuje się ją bezpośrednio, chyba że ustawa zasadnicza stanowi inaczej (art. 8 Konstytucji). W kontekście powyższego należy przywołać wyrok TK z dnia 11 maja 2005 r. , w którym TK orzekł, że przepis art. 8 ust. 1 Konstytucji RP musi być odnoszony do wszystkich obowiązujących w Rzeczypospolitej Polskiej norm prawnych, w tym także do prawa europejskiego. W ocenie Trybunału nawet przepisy konstytucyjne uprawniające do przekazania organizacji międzynarodowej części kompetencji nie mogą stanowić podstawy do przekazania organizacji międzynarodowej upoważnienia do stanowienia prawa lub podejmowania decyzji, które byłyby sprzeczne z Konstytucją RP. Jak zauważa S. Dudziak, taka relacja pomiędzy prawem unijnym a Konstytucją RP wyznacza jednocześnie rolę TK, w tym jego miejsce w relacji do TS. Z polskiej perspektywy konstytucyjnej w opinii TK: „należy stwierdzić, że także ze względu na treść art. 8 ust. 1 Konstytucji RP, TK jest zobowiązany do takiego pojmowania swojej pozycji, że w sprawach zasadniczych, o wymiarze konstytucyjno-ustrojowym, zachowa pozycję »sądu ostatniego słowa« ” .

W świetle powyższego do najistotniejszych aktów prawa powszechnego, które również stanowią źródło prawa medycznego, zalicza się:

• Konstytucję RP;

• ustawę z dnia 20 lipca 1950 r. o zawodzie felczera (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1529 ze zm.);

• ustawę z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 195 ze zm.);

• ustawę z dnia 19 kwietnia1991 r. o izbach aptekarskich (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1850. ze zm.);

• ustawę z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2123);

• ustawę z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1731 ze zm.);

• ustawę z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2301);

• ustawę z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 134 ze zm.);

• ustawę z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1285 ze zm.);

• ustawę z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowiskowych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1301. ze zm.);

• ustawę z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1720 ze zm.);

• ustawę z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1876 ze zm.);

• ustawę z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1657 ze zm.);

• ustawę z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1342 ze zm.);

• ustawę z dnia 18 marca 2011 r. o Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2258);

• ustawę z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 633, ze zm.);

• ustawę z dnia 12 maja 2011 r. o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 463 ze zm.);

• ustawę z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 551 ze zm.);

• ustawę z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1689);

• ustawę z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 442 ze zm.);

• ustawę z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1608);

• ustawę z dnia 25 września 2015 r. o zawodzie fizjoterapeuty (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 168, ze zm.);

• rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 11 maja 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad powoływania i finansowania oraz trybu działania komisji bioetycznych (Dz.U. Nr 47, poz. 480);

• rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 maja 2018 r. w sprawie rodzajów elektronicznej dokumentacji medycznej (Dz.U. z 2018 r. poz. 941);

• rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015 r. w sprawie rodzajów, zakresu i wzorów dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz.U. z 2015 r. poz. 2069 ze zm.).

1.3. Formy prowadzenia działalności leczniczej – definicje pojęć i rodzaje

1.3.1. Podstawowy zakres przedmiotowy zagadnień prawnych

Działalność lecznicza w Polsce, zgodnie z ustawą z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej , może być wykonywana tylko przez podmioty lecznicze lub indywidualne i grupowe praktyki zawodowe lekarzy, pielęgniarek lub położnych oraz fizjoterapeutów .

Działalność lecznicza polega na udzielaniu świadczeń zdrowotnych, które stanowią działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne czynności medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania. Świadczenia te mogą być udzielane nie tylko bezpośrednio, lecz także za pośrednictwem systemów teleinformatycznych lub systemów łączności. Usługi opiekuńcze i pielęgnacyjne, w zależności od sytuacji, mogą być również realizowane w warunkach domowych.

Poza udzielaniem świadczeń zdrowotnych działalność lecznicza może polegać na promocji zdrowia lub wykonywaniu zadań dydaktycznych i badawczych, w tym wdrażaniu nowych technologii medycznych oraz nowych metod leczenia.

Rodzajami działalności leczniczej są:

1) stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne:

a) szpitalne;

b) inne niż szpitalne;

2) ambulatoryjne świadczenia zdrowotne .

Szpital to przedsiębiorstwo podmiotu leczniczego, które prowadzi działalność leczniczą. Świadczenia szpitalne są wykonywane kompleksowo, całą dobę, i polegają na realizacji usług diagnozowania, leczenia, pielęgnacji i rehabilitacji, które nie mogą być wykonane w ramach innych stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych.

Stacjonarne i całodobowe świadczenie zdrowotne inne niż świadczenia szpitalne to usługi opiekuńcze, pielęgnacyjne, paliatywne, hospicyjne, z zakresu opieki długoterminowej, rehabilitacji leczniczej, leczenia uzależnień, psychiatrycznej opieki zdrowotnej oraz lecznictwa uzdrowiskowego udzielane pacjentom, których stan zdrowia wymaga realizacji całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych w odpowiednio urządzonych pomieszczeniach. Świadczenia takie mogą polegać również na prowadzeniu edukacji zdrowotnej dla pacjentów i członków ich rodzin oraz przygotowaniu tych osób do samoopieki i samopielęgnacji w warunkach domowych. Natomiast ambulatoryjnych świadczeń zdrowotnych udziela się w przychodni, poradni, ośrodku zdrowia, lecznicy lub punkcie z izbą chorych, a także w zakładzie badań diagnostycznych i medycznym laboratorium diagnostycznym.

Podsumowując, należy stwierdzić, że system podmiotów leczniczych obejmuje przedsiębiorców we wszelkich formach przewidzianych dla wykonywania działalności gospodarczej oraz instytucje lecznicze niebędące przedsiębiorcami (samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, jednostki budżetowe), a także inne jednostki, do których należą instytuty badawcze, fundacje i stowarzyszenia, których celem statutowym jest wykonywanie zadań w ramach ochrony zdrowia i prowadzenie działalności leczniczej, oraz kościoły – w zakresie, w jakim wykonują działalność leczniczą .

Rycina 1.2. Rodzaje podmiotów wykonujących działalność leczniczą w świetle ustawy o działalności leczniczej.

SPZOZ – samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej.

1.3.2. Szczegółowy zakres przedmiotowy zagadnień prawnych

Ustawa o działalności leczniczej zawiera definicje zarówno osoby wykonującej zawód medyczny, jak i podmiotu wykonującego działalność leczniczą, a ponadto definicję pojęcia świadczenie zdrowotne. Osoba wykonująca zawód medyczny to osoba uprawniona do udzielania świadczeń zdrowotnych lub legitymująca się nabyciem fachowych kwalifikacji do udzielania świadczeń zdrowotnych w określonym zakresie lub w określonej dziedzinie medycyny, a podmiot wykonujący działalność leczniczą to każdy podmiot leczniczy, a także praktyka zawodowa lekarzy czy pielęgniarek . Podmiot leczniczy może mieć status przedsiębiorcy, przy czym przedsiębiorstwo może być prowadzone we wszelkich formach przewidzianych do wykonywania działalności gospodarczej, chyba że ustawa stanowi inaczej . Podmiot leczniczy niebędący przedsiębiorcą to samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej (SPZOZ) oraz określone jednostki budżetowe (wymienione w art. 4 ustawy).

Świadczenia zdrowotne są to działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania. Należy podkreślić, że świadczenia zdrowotne mogą być udzielane również w ramach wolontariatu, na zasadach określonych w porozumieniu, na podstawie ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie . Także studenci zdobywający kwalifikacje do wykonywania zawodu medycznego oraz doktoranci mogą brać udział w udzielaniu świadczeń zdrowotnych w ramach kształcenia w uczelni medycznej lub innej uczelni prowadzącej kształcenie w zakresie nauk medycznych lub nauk o zdrowiu, pod bezpośrednim nadzorem osób wykonujących zawód medyczny, właściwy ze względu na treści kształcenia (art. 21 u.d.l.). Jest to niewątpliwie bardzo korzystne rozwiązanie dla osób, które w przyszłości będą wykonywać zawód zaufania publicznego, czyli zawód medyczny.

Zgodnie z art. 6 u.d.l. Skarb Państwa, reprezentowany przez ministra, centralny organ administracji rządowej albo wojewodę, może utworzyć i prowadzić podmiot leczniczy w formie: (1) spółki kapitałowej; (2) jednostki budżetowej; (3) jednostki wojskowej; (4) samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej.

Co więcej, jednostka samorządu terytorialnego może utworzyć i prowadzić podmiot leczniczy tylko w formie: (1) spółki kapitałowej; (2) jednostki budżetowej lub (3) samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej. Również uczelnia medyczna może utworzyć i prowadzić podmiot leczniczy w formie samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej albo spółki kapitałowej.

Odpowiedzialność za zarządzanie podmiotem leczniczym niebędącym przedsiębiorcą ponosi kierownik. W podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą działa rada społeczna, która jest organem zarówno inicjującym, jak i opiniodawczym podmiotu tworzącego oraz doradczym kierownika. Do zadań rady społecznej należy m.in.: przedstawianie podmiotowi tworzącemu wniosków i opinii w sprawach: (a) zbycia aktywów trwałych oraz zakupu lub przyjęcia darowizny nowej aparatury i sprzętu medycznego; (b) związanych z przekształceniem lub likwidacją, rozszerzeniem lub ograniczeniem działalności. Należy podkreślić, że członkiem rady społecznej podmiotu leczniczego niebędącego przedsiębiorcą nie może być osoba zatrudniona w tym podmiocie. Członkowi rady społecznej przysługuje zwolnienie z wykonywania obowiązków w ramach stosunku pracy na czas uczestniczenia w posiedzeniach rady społecznej.

Utworzenie samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej następuje w drodze rozporządzenia, zarządzenia albo uchwały właściwego organu podmiotu tworzącego. Tworząc samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej, uwzględnia się konieczność zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego obywateli oraz racjonalnej organizacji opieki zdrowotnej. Samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Z chwilą wpisania do tego rejestru samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej uzyskuje osobowość prawną. Rozporządzenie, zarządzenie albo uchwała zawierają: (1) nazwę i siedzibę samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej; (2) określenie rodzaju działalności leczniczej; (3) określenie mienia, w które wyposaża się samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej (art. 50a.u.d.l.).

Jak podkreśla J. Ciechorski: „ani źródła finansowania samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej, ani uprawnienia przysługujące podmiotowi tworzącemu nie świadczą »o ścisłej zależności« pomiędzy podmiotem leczniczym a jednostką samorządu terytorialnego, nie uzasadniają twierdzenia o spełnianiu przez ten zakład przesłanek uznania go za emanację (przejaw) państwa w ochronie zdrowia. Co więcej, obowiązujące przepisy prawa zapewniają szeroką autonomię publicznym zakładom opieki zdrowotnej”. Z tym stanowiskiem trudno jednak do końca się zgodzić . Zatem z samej struktury podmiotu leczniczego powinna wynikać jego szeroka autonomia. O ile jednak można mówić o autonomii podmiotów leczniczych, o tyle trzeba mieć na uwadze sposób finansowania, który niewątpliwie przesądza o zależności tych podmiotów.

Połączenie się samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej może być dokonane przez: (1) przeniesienie całego mienia co najmniej jednego samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej (przejmowanego) na inny samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej (przejmujący) lub (2) utworzenie nowego samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej powstałego co najmniej z dwóch łączących się samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej (art. 66 u.d.l.). Podmioty tworzące samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej mogą dokonać połączenia tych zakładów zarówno w drodze rozporządzenia, zarządzenia albo uchwały (w przypadku zakładów mających ten sam podmiot tworzący), jak i w drodze porozumienia (w przypadku zakładów mających różne podmioty tworzące). Jak słusznie zauważa M. Paszkowska: „Po 1 lipca 2011 r. nie ma zasadniczo prawnej możliwości utworzenia nowego SPZOZ. Zgodnie bowiem z art. 204 u.d.l. od dnia wejścia w życie ustawy o działalności leczniczej nie mogą być tworzone samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, z wyjątkiem samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej powstałych w wyniku łączenia na zasadach określonych w przedmiotowej ustawie” .

W kontekście powyższego ważne jest, że podmiot leczniczy musi spełniać następujące warunki: po pierwsze posiadać pomieszczenia lub urządzenia; po drugie używać i utrzymywać wyroby medyczne, wyposażenie wyrobów medycznych, wyroby medyczne do diagnostyki in vitro, wyposażenie wyrobów medycznych do diagnostyki in vitro, aktywne wyroby medyczne do implantacji oraz systemy lub zestawy zabiegowe złożone z wyrobów medycznych zgodnie z wymaganiami ustawy z dnia 20 maja 2010 r. o wyrobach medycznych ; po trzecie zapewniać udzielanie świadczeń zdrowotnych wyłącznie przez osoby wykonujące zawód medyczny oraz spełniające wymagania zdrowotne określone w odrębnych przepisach; po czwarte zawrzeć umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Ustawodawca stanowi, że taka umowa powinna być zawarta najpóźniej w dniu poprzedzającym rozpoczęcie udzielania świadczeń zdrowotnych (art. 17 u.d.l.).

Zwraca uwagę również fakt, że w miejscu udzielania świadczeń zdrowotnych: (1) nie mogą być świadczone usługi pogrzebowe ani prowadzona ich reklama; (2) może być wykonywana działalność inna niż działalność lecznicza, czyli działalność gospodarcza w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 6 marca 2018 r. Prawo przedsiębiorców , pod warunkiem że nie jest uciążliwa: (a) dla pacjenta lub przebiegu leczenia; (b) dla przebiegu leczenia – w przypadku jednostki wojskowej.

Ponadto pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność także muszą odpowiadać wymaganiom odpowiednim do rodzaju wykonywanej działalności leczniczej oraz zakresu udzielanych świadczeń zdrowotnych. Wymagania te dotyczą w szczególności warunków ogólnoprzestrzennych, sanitarnych i instalacyjnych (art. 22 u.d.l.). Przyjmując pogląd W. Śniecikowskiego za obowiązujący, należy podkreślić, że „udzielanie ambulatoryjnych świadczeń zdrowotnych może odbywać się w pomieszczeniach przedsiębiorstwa podmiotu leczniczego, na przykład w szpitalu, jak i innych jednostkach przeznaczonych do udzielania tego typu świadczeń. Świadczenia ambulatoryjne mogą być również udzielane w zależności od sytuacji w pojeździe przeznaczonym do udzielania tych świadczeń, jak i w miejscu pobytu pacjenta, na przykład w mieszkaniu” . Zatem ustawodawca wprowadził możliwość udzielania ambulatoryjnych świadczeń zdrowotnych w wielu jednostkach. To rozwiązanie, zwłaszcza ze względu na dobro pacjenta, należy ocenić jak najbardziej pozytywnie.

Wyznaczając granice dla dalszych rozważań, należy stwierdzić, że w regulaminie organizacyjnym podmiotu wykonującego działalność leczniczą określa się w szczególności: (1) firmę albo nazwę podmiotu; (2) cele i zadania podmiotu; (3) strukturę organizacyjną zakładu leczniczego; (4) rodzaj działalności leczniczej oraz zakres udzielanych świadczeń zdrowotnych; (5) miejsce udzielania świadczeń zdrowotnych – w przypadku udzielania świadczeń zdrowotnych za pośrednictwem systemów teleinformatycznych lub systemów łączności miejscem udzielania świadczeń jest miejsce przebywania osób wykonujących zawód medyczny udzielających tych świadczeń; (6) przebieg procesu udzielania świadczeń zdrowotnych, z zapewnieniem właściwej dostępności i jakości tych świadczeń w jednostkach lub komórkach organizacyjnych zakładu leczniczego; (7) organizację i zadania poszczególnych jednostek lub komórek organizacyjnych zakładu leczniczego oraz warunki współdziałania tych jednostek lub komórek w celu zapewnienia sprawnego i efektywnego funkcjonowania podmiotu pod względem diagnostyczno-leczniczym, pielęgnacyjnym, rehabilitacyjnym i administracyjno-gospodarczym; (8) warunki współdziałania z innymi podmiotami wykonującymi działalność leczniczą w zakresie zapewnienia prawidłowości diagnostyki, leczenia, pielęgnacji i rehabilitacji pacjentów oraz ciągłości przebiegu procesu udzielania świadczeń zdrowotnych; (9) wysokość opłaty za udostępnienie dokumentacji medycznej ustalonej w sposób określony w art. 28 ust. 4 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta; (10) organizację procesu udzielania świadczeń zdrowotnych w przypadku pobierania opłat; (11) wysokość opłaty za przechowywanie zwłok pacjenta przez okres dłuższy niż 72 godz. od osób lub instytucji uprawnionych do pochowania zwłok na podstawie ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych oraz od podmiotów, na których zlecenie przechowuje się zwłoki w związku z toczącym się postępowaniem karnym; (12) wysokość opłat za świadczenia zdrowotne, które mogą być, zgodnie z przepisami ustawy lub przepisami odrębnymi, udzielane za częściową albo całkowitą odpłatnością; (13) sposób kierowania jednostkami lub komórkami organizacyjnymi zakładu leczniczego (art. 24 u.d.l.) .

1.4. Odpowiedzialność prawna podmiotów leczniczych

1.4.1. Podstawowy zakres przedmiotowy zagadnień prawnych

Zgodnie z przepisami prawa odpowiedzialność za zapewnienie przestrzegania praw pacjenta w placówce medycznej spoczywa na kierowniku podmiotu leczniczego. Odpowiedzialność ta wyraża się przede wszystkim w zapewnieniu dostępu do informacji o prawach pacjenta i ochrony ich danych osobowych.

Przestrzeganie praw pacjenta przez podmioty lecznicze ma szczególne znaczenie, ponieważ dotyczy osoby, która znalazła się w sytuacji wymagającej wzmożonej ochrony ze względu na stan zdrowia.

Podstawowym źródłem praw pacjenta w Polsce jest Konstytucja Rzeczypospolitej , natomiast akt prawny regulujący katalog powszechnych praw pacjenta stanowi ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta . Ma ona zastosowanie do pacjentów korzystających ze świadczeń zdrowotnych udzielanych zarówno przez publiczne, jak i niepubliczne podmioty lecznicze oraz osoby świadczące usługi zdrowotne w ramach praktyk zawodowych. Spośród praw pacjenta wymienionych w ustawie należy wymienić przede wszystkim prawo pacjenta do:

• świadczeń zdrowotnych oraz wyrażania zgody na ich udzielanie;

• informacji i dokumentacji medycznej.

Prawa pacjenta są także uregulowane w wielu innych ustawach szczegółowych, m.in. w: ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej , ustawie z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty , ustawie z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej oraz ustawie z dnia 25 września 2015 r. o zawodzie fizjoterapeuty .

W obecnych czasach, głównie za przyczyną informacji pochodzących ze środków masowego przekazu, wzrasta kultura prawna społeczeństwa. W związku z tym również świadomość pacjentów dotycząca przysługujących im praw oraz możliwości ich egzekwowania jest coraz większa.

Naruszenie praw pacjenta implikuje trzy rodzaje (reżimy) odpowiedzialności ponoszonej przez osoby wykonujące zawody medyczne, tj. odpowiedzialność:

1) cywilną;

2) zawodową;

3) karną.

Odpowiedzialność cywilna przewiduje możliwość wystąpienia przez pacjenta do sądu z roszczeniem o rekompensatę pieniężną za doznaną krzywdę z tytułu naruszenia dobra osobistego oraz doznania szkody. Szkoda może być wyrządzona czynem niedozwolonym albo przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Ponadto podmiot leczniczy również ponosi odpowiedzialność za złamanie praw pacjenta, a do przyznania zadośćuczynienia nie jest konieczne spełnienie przesłanki wystąpienia szkody na osobie.

Odpowiedzialność zawodowa z tytułu naruszenia praw pacjenta dotyczy osób wykonujących zawód medyczny, tj. lekarzy i pielęgniarek, położnych i fizjoterapeutów. Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej odbywa się na podstawie wniosku złożonego przez pacjenta, niezależnie od postępowania karnego lub dyscyplinarnego dotyczącego tego samego czynu.

Odpowiedzialność karna dotyczy popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Jeżeli w ocenie pacjenta doszło do naruszenia jego praw, w wyniku czego zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego, może złożyć zawiadomienie do Prokuratury lub Policji. Skutkiem odpowiedzialności karnej jest prawomocnie orzeczone pozbawienie lub ograniczenie wolności bądź kara pieniężna.

Ponadto pacjent drogą administracyjną, w związku z naruszeniem jego praw, może złożyć skargę do:

1) dyrektora szpitala lub kierownika przychodni;

2) Narodowego Funduszu Zdrowia;

3) Rzecznika Praw Pacjenta.

Podmiot, do którego wpłynie skarga pacjenta, jest zobowiązany do przeprowadzenia wnikliwego postępowania wyjaśniającego oraz ewentualnego wskazania winnych.

1.4.2. Szczegółowy zakres przedmiotowy zagadnień prawnych

Po pierwsze odpowiedzialność cywilną w przypadku wyrządzenia szkody pacjentowi za podmiot leczniczy ponosi Skarb Państwa, gdyż wynika to z art. 417 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (k.c.) .

Art. 417 k.c. brzmi: „§ 1. Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. § 2. Jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na podstawie porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa”. Można mówić również w takim przypadku o odpowiedzialności na zasadzie słuszności. To skutkuje tym, że w praktyce odpowiedzialność tę ponoszą jednostki samorządu terytorialnego jako organy założycielskie podmiotu leczniczego. Natomiast odpowiedzialność podmiotów leczniczych będących przedsiębiorcami ma charakter kontraktowy. Odpowiedzialność kontraktowa (łac. ex contractu) to, zgodnie z art. 471 k.c., odpowiedzialność cywilnoprawna wynikająca z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, które powstało na skutek czynności prawnej, obejmująca obowiązek naprawienia wynikłej z tego szkody.

Po drugie podmiot leczniczy, zarówno będący, jak i niebędący przedsiębiorcą, może także ponosić odpowiedzialność za winę własną (organizacyjną). Wina ta polega na niewłaściwej organizacji zakładu leczniczego i nienależytym jego funkcjonowaniu jako całości (art. 415 k.c., ewentualnie art. 416 k.c.). Ponadto odpowiedzialność podmiotu leczniczego ma charakter szczególny, ponieważ podmiot ten odpowiada nie tylko za winę organizacyjną, lecz także za czyny lekarzy i personelu medycznego, nawet wówczas gdy szkoda jest następstwem zawinionego błędu medycznego , .

Po trzecie należy podkreślić za A. Rososzczuk, że odpowiedzialność podmiotu leczniczego za wyrządzoną pacjentowi szkodę jest oparta na przepisach Kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych . Istota odpowiedzialności podmiotu leczniczego za szkodę wyrządzoną pacjentowi przez lekarza będącego jego pracownikiem jest zawarta w art. 430 k.c., według którego: „Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności”.

Po czwarte przyjmuje się odpowiedzialność za szkodę niezależną ani od winy prowadzącego podmiot (tj. zakład), ani od bezprawności jego zachowania . Zgodnie bowiem z art. 435 § 1 „Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności”. Analiza zarówno literatury przedmiotu, jak i przywołanych przepisów prawa prowadzi do wniosku, że zasadne jest twierdzenie P. Stępniaka, iż do zastosowania tego przepisu niezbędne jest przetwarzanie sił przyrody na pracę lub inne jeszcze postacie energii, wymagające użycia maszyn i innych urządzeń przetwarzających. Zazwyczaj odnosi się to do aparatury i urządzeń medycznych, w które wyposażony jest szpital i które są używane w związku z udzielaniem świadczeń z zakresu ochrony zdrowia. Odpowiedzialność powstaje wówczas, gdy wystąpi szkoda na osobie lub mieniu .