Wykłady dla higienistek stomatologicznych - ebook

1
OSIE, PŁASZCZYZNY

Wyobraźcie sobie piłkę z kropką. Jeśli padnie pytanie: „gdzie znajduje się kropka na piłce?”, to czy jesteście w stanie określić, gdzie jest ta kropka? Żeby ustalić położenie kropki na piłce, są potrzebne punkty, linie albo płaszczyzny odniesienia. Kropka zatem może być pośrodku, bardziej na prawo lub na lewo.

Podobnie jest z czaszką. Można określić, że coś znajduje się bliżej – mezjalnie, dalej – dystalnie, dobocznie – lateralnie, przyśrodkowo, wyżej, niżej od czegoś.

Osie to linie przechodzące przez organizm. Wyróżnia się linie pionowe, poprzeczne i strzałkowe. Linie pionowe przechodzą wzdłuż ciała w kierunku od góry do dołu. Linia przechodząca od czubka głowy to oś główna. Linie poprzeczne to linie biegnące od strony prawej do lewej. Linie strzałkowe to linie przebiegające w kierunku przód–tył.

Płaszczyznę można sobie wyobrazić jak kartkę papieru, która zaczyna się i kończy w nieskończoności. Płaszczyzny są wyznaczone przez linie. Wyróżnia się płaszczyzny strzałkowe, czołowe i horyzontalne. Płaszczyzna strzałkowa jest wyznaczana przez linie strzałkowe i pionowe. Płaszczyzna czołowa przez pionowe i poprzeczne, a płaszczyzna horyzontalna przez linie strzałkowe i poprzeczne.2
BUDOWA CZASZKI

2.1.
Tkanka chrzęstna

W przypadku tkanki chrzęstnej można wyróżnić trzy typy: chrząstki szklistą, włóknistą, sprężystą. Główne komórki znajdujące się w tkance chrzęstnej są nazywane chondrocytami. Funkcją chondrocytów jest produkcja włókien kolagenowych i substancji międzykomórkowej, którą stanowią proteoglikany. Chondrocyty składają się z jądra, aparatu Golgiego, siateczki śródplazmatycznej.

Chrząstka szklista przyczynia się do wzrostu kości. Można ją znaleźć w kościach długich między nasadą a trzonem u dzieci. U dorosłych znajduje się w żebrach, krtani, tchawicy, przegrodzie nosa i na powierzchniach stawowych kości. Na bazie chrząstki szklistej przebiega kostnienie kości długich. Chrząstka szklista zawiera w swojej budowie włókna kolagenowe typu II i chondrocyty grupujące się w większe skupiska zwane chondronami.

Chrząstkę włóknistą można spotkać między innymi w krążkach kręgosłupa czy spojeniu łonowym. Zawiera ona włókna kolagenowe typu II i nieliczne, porozrzucane chondrony. Wykazuje dużą odporność na rozciąganie.

Chrząstka sprężysta znajduje się w krtani i strukturach ucha. Jest stosunkowo podobna do chrząstki szklistej. Zawiera liczne chondrony oraz włókna elastyczne.

2.2.
Tkanka kostna

Tkanka kostna pełni następujące funkcje: ochronną, mechaniczną, magazynową.

Funkcja ochronna tkanki kostnej polega na tym, że dobrze zmineralizowana tkanka ochrania ważne dla organizmu narządy, takie jak: mózg, narządy zmysłów (powonienia, wzroku, słuchu i równowagi, smaku), serce, płuca.

Funkcja mechaniczna tkanki kostnej polega na tym, że kości stanowią szkielet, który jest poruszany przez mięśnie.

Funkcja magazynowa polega na tym, że tkanka kostna magazynuje jony wapnia, magnezu czy fosforu.

W skład tkanki kostnej wchodzą komórki tkanki i substancja międzykomórkowa.

Do komórek tkanki kostnej należą:

• komórki osteogenne – w zależności od dostępu tlenu mogą przekształcić się w osteoblasty lub chondrocyty. W dojrzałym organizmie można je spotkać w szpiku lub okostnej,

• osteoblasty – są to komórki kościotwórcze; na ich pracę mają wpływ hormony,

• osteocyty – znajdują się w jamkach kostnych, są otoczone przez tkankę kostną, pełnią funkcję odżywczą,

• osteoklasty – są to komórki kościogubne; tak jak w przypadku osteoblastów na ich pracę mogą mieć wpływ hormony.

Można wyróżnić dwa typy tkanki kostnej: kość splotowatą i kość blaszkowatą.

Kość splotowata jest etapem przejściowym podczas rozwoju organizmu. Ma liczne włókna kolagenowe i jest mało wytrzymała. U dorosłych występuje między innymi w wyrostkach zębodołowych. Powstaje także np. podczas przebiegu osteoporozy.

Kość blaszkowata dzieli się na dwa podtypy. Są to kość gąbczasta, występująca głównie w środku kości płaskich i nasadach kości długich, oraz kość zbita, występująca na zewnątrz kości płaskich i trzonach kości długich. Cechą charakterystyczną kości blaszkowatej jest tworzenie blaszek kostnych, które w przypadku kości zbitej tworzą tzw. osteotom wokół kanału Haversa. Kanał Haversa jest miejscem, w którym biegną naczynia, co zapewnia kościom odżywianie.

Kości pokryte są okostną, czyli łącznotkankową błoną.

W podręczniku Anatomia człowieka Adama Bochenka i Michała Reichera można przeczytać, że czaszka 20-letniego człowieka składa się z 25 kości połączonych szwami bądź stawami. Przez pojęcie szwów należy rozumieć nieruchome połączenia kości. Stawy stanowią ruchome połączenia między kośćmi. Czaszkę człowieka można podzielić na część mózgową czaszki i trzewną.

Kości mózgowej części czaszki to:

• k. potyliczna (1),

• k. klinowa (1),

• k. czołowa (1),

• k. skroniowa (2),

• k. ciemieniowa (2),

• k. sitowa (1).

Kości trzewnej części czaszki to:

• małżowina nosowa dolna (2),

• k. nosowa (2),

• lemiesz (1),

• k. łzowa (2),

• szczęka (2),

• k. podniebienna (2),

• k. jarzmowa (2),

• żuchwa (1),

• k. gnykowa (1).

A

B

Rycina 2.1A–B. Czaszka – widok od przodu.

A

B

Rycina 2.2A–B. Sklepienie czaszki. A – powierzchnia wewnętrzna. B – powierzchnia zewnętrzna.

2.3.
Kość potyliczna

Należy do mózgowej części czaszki. Stanowi tylne ograniczenie i części podstawy czaszki.

Składa się z:

• pojedynczej części podstawnej,

• parzystych części bocznych,

• pojedynczej łuski k. potylicznej.

Między wyżej wymienionymi 4 elementami znajduje się otwór wielki.

Zawartość otworu wielkiego:

• rdzeń przedłużony,

• nerwy dodatkowe (12 para n. czaszkowych),

• t. kręgowa,

• przednie i tylne t. rdzeniowe.

2.3.1.

Część podstawna

Stanowi przednie ograniczenie otworu wielkiego. Na górnej powierzchni (skierowanej w stronę mózgowia) znajduje się bruzda zatoki skalistej dolnej.

Na dolnej powierzchni znajduje się:

• guzek gardłowy,

• dołek gardłowy.

2.3.2.

Części boczne

Stanowią boczne ograniczenie otworu wielkiego.

Na dolnej powierzchni znajdują się:

• kłykcie potyliczne (służą do połączenia z kręgiem szczytowym),

• kanał nerwu podjęzykowego (dla nerwu podjęzykowego),

• dół kłykciowy,

• kanał kłykciowy.

Na powierzchni górnej wyróżnia się guzek szyjny.

2.3.3.

Łuska potyliczna

Stanowi tylne ograniczenie otworu wielkiego. Ma dwie powierzchnie: wewnętrzną i zewnętrzną.

Na powierzchni wewnętrznej znajdują się:

• grzebień potyliczny wewnętrzny,

• guzowatość potyliczna wewnętrzna.

Na powierzchni zewnętrznej znajdują się:

• guzowatość potyliczna zewnętrzna,

• kresa karkowa dolna,

• kresa karkowa górna,

• kresa karkowa najwyższa,

• grzebień potyliczny zewnętrzny,

• płaszczyzna potyliczna.

2.4.
Kość klinowa

Dawniej porównywano ją ze względu na kształt do latającej osy. Kość klinowa składa się z trzonu i wyrostków: 2 skrzydeł większych, 2 skrzydeł mniejszych i wyrostków skrzydłowatych.

2.4.1.

Trzon kości klinowej

Według podręcznika Anatomia człowieka Adama Bochenka i Michała Reichera trzon kości klinowej ma kształt sześcianu i zawiera zatoki klinowe. Na powierzchni górnej znajduje się siodło tureckie, na którym leży przysadka mózgowa. Przed siodłem tureckim znajduje się guzek siodła tureckiego, a przed nim bruzda przedskrzyżowania wzrokowego. Powierzchnia górna przechodzi w tylną tzw. stokiem. Powierzchnie boczne przechodzą w skrzydła większe. Poniżej tego przejścia na powierzchni bocznej znajduje się bruzda tętnicy szyjnej.

Na powierzchni przedniej znajdują się:

• grzebień klinowy,

• małżowina klinowa,

• otwór zatoki klinowej.

Na powierzchni dolnej znajduje się dziób klinowy.

2.4.2.

Skrzydła większe kości klinowej

Na powierzchni wewnętrznej (mózgowej) skrzydeł większych znajdują się:

• wyciski palczaste,

• otwór okrągły (przechodzi przez niego nerw szczękowy V₂),

• otwór owalny (przechodzi przez niego nerw żuchwowy V₃),

• otwór kolcowy.

Część powierzchni zewnętrznej skierowana jest do oczodołu i tworzy szczelinę oczodołową górną i dolną.

Przez szczelinę oczodołową górną przechodzą:

• gałązka tętnicy oponowej środkowej,

• żyła oczna górna,

• m. okoruchowy III,

• n. bloczkowy IV,

• n. oczny V₁,

• n. odwodzący VI,

• włókna współczulne splotu jamistego.

Przez szczelinę oczodołową dolną:

• naczynia podoczodołowe,

• żyła oczna dolna,

• gałęzie n. szczękowego V₂,

• n. jarzmowy,

• n. podoczodołowy, gałęzie oczodołowe zwoju skrzydłowo-podniebiennego.

Część powierzchni zewnętrznej, zwana powierzchnią szczękową, tworzy tylną ścianę dołu skrzydłowo-podniebiennego. Powierzchnie skroniowa i podskroniowa skrzydła większego kości klinowej są przedzielone grzebieniem podskroniowym.

2.4.3.

Skrzydła mniejsze kości klinowej

Są to cienkie trójkątne płytki tworzące kanał nerwu wzrokowego. Na nich znajduje się łęk skrzydłowy.

2.4.4.

Wyrostki skrzydłowate kości klinowej

Składają się z dwóch blaszek: przyśrodkowej i bocznej i tworzą bruzdę skrzydłowo-podniebienną.

2.5.
Kość czołowa

Złożona jest z: łuski czołowej, dwóch części oczodołowych i części nosowej.

2.5.1.

Łuska czołowa kości czołowej

Łuska czołowa ma powierzchnie: zewnętrzną i wewnętrzną.

Na powierzchni zewnętrznej znajdują się:

• guzy czołowe,

• łuki brwiowe,

• gładzizna,

• brzeg oczodołowy,

• otwór lub wcięcie nadoczodołowe,

• otwór lub wcięcie czołowe,

• wyrostki jarzmowe,

• kresa skroniowa,

• powierzchnia skroniowa.

Na powierzchni wewnętrznej łuski czołowej znajdują się:

• bruzda zatoki strzałkowej górnej,

• grzebień czołowy,

• otwór ślepy,

• łęki mózgowe,

• wyciski palczaste,

• dołeczki ziarenkowe.

2.5.2.

Część nosowa kości czołowej

Znajduje się między dwoma częściami oczodołowymi. Części oczodołowe tworzą sklepienie oczodołów.

Ważne!

Kość czołowa zawiera zatoki czołowe.

2.6.
Kość ciemieniowa

Ma dwie powierzchnie: zewnętrzną i wewnętrzną.

Na powierzchni zewnętrznej kości ciemieniowej znajdują się:

• guz ciemieniowy,

• kresa skroniowa górna,

• kresa skroniowa dolna,

• otwór ciemieniowy.

Na powierzchni wewnętrznej kości ciemieniowej znajdują się:

• bruzda tętnicza,

• bruzda zatoki strzałkowej górnej,

• bruzda zatoki esowatej,

• wyciski palczaste,

• łęki mózgowe.

2.7.
Kość sitowa

Zbudowana jest z blaszki sitowej, blaszki pionowej i błędnika sitowego.

2.7.1.

Blaszka sitowa kości sitowej

Położona jest poziomo i znajdują się na niej:

• grzebień koguci,

• 30–40 małych otworków.

Blaszka pionowa tworzy część przegrody nosa. Błędnik sitowy kości sitowej zawiera pneumatyczne jamki zwane komórkami sitowymi. Ciekawostką jest, że pojemność komórek sitowych wynosi 10 cm³.

2.8.
Kość skroniowa

Zbudowana jest z łuski, części sutkowej, bębenkowej i skalistej, zwanej także piramidą kości skroniowej.

2.8.1.

Łuska kości skroniowej

Łuska kości skroniowej ma powierzchnie: zewnętrzną i wewnętrzną.

Na powierzchni zewnętrznej znajdują się:

• bruzda tętnicy skroniowej środkowej,

• wyrostek jarzmowy,

• guzek stawowy,

• dół żuchwy,

• kolec nadprzewodowy,

• szczelina skalisto-bębenkowa (przechodzą przez nią: więzadło przednie młoteczka, tętnica bębenkowa przednia, żyła bębenkowa, struna bębenkowa, gałąź nerwu twarzowego).

Na powierzchni wewnętrznej znajdują się:

• łęki mózgowe,

• wyciski palczaste.

2.8.2.

Część sutkowa kości skroniowej

Rozwija się na skutek działania mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego ok. 1. roku życia. Powierzchnia zewnętrzna części sutkowej kości skroniowej ma kilka otworów sutkowych, a na powierzchni wewnętrznej znajduje się bruzda zatoki esowatej.

2.8.3.

Część bębenkowa kości skroniowej

Leży do przodu od wyrostka sutkowatego, zawiera fragment przewodu słuchowego.

2.8.4.

Część skalista kości skroniowej (piramida)

Ma kształt ostrosłupa skierowanego ku przodowi pod kątem 45° do płaszczyzny pośrodkowej. Podstawa tego ostrosłupa jest połączona z łuską kości skroniowej.

Powierzchnia przednia zawiera:

• wyniosłość łukowatą,

• pokrywkę jamy bębenkowej,

• komórki pokrywkowe,

• otwór kanału mięśniowo-trąbkowego,

• przegrodę kanału mięśniowo-trąbkowego,

• rozwór kanału nerwu skalistego większego,

• rozwór kanału nerwu skalistego mniejszego,

• wycisk nerwu trójdzielnego,

• łęki mózgowe,

• wyciski palczaste.

Na powierzchni tylnej piramidy znajdują się:

• otwór słuchowy wewnętrzny,

• pole przedsionkowe górne,

• pole ślimaka,

• pole przedsionkowe dolne,

• otwór pojedynczy,

• dół podłukowy,

• otwór zewnętrzny wodociągu przedsionka.

Na powierzchni dolnej piramidy znajdują się:

• wcięcie szyjne,

• dół szyjny,

• kanalik sutkowy,

• otwór zewnętrzny kanalika ślimaka,

• otwór zewnętrzny kanału tętnicy szyjnej,

• kanaliki szyjno-bębenkowe,

• dołek skalisty,

• wyrostek rylcowaty,

• otwór rylcowo-sutkowy.

Piramida kości skroniowej poprzetykana jest licznymi kanałami.

Do kanałów części skalistej kości skroniowej należą:

• kanał tętnicy szyjnej (zawartość kanału: tętnica szyjna wewnętrzna, współczulny splot nerwowy, splot żylny),

• kanał nerwu twarzowego (zawartość: nerw twarzowy (VII), nerw pośredni, naczynia rylcowo-sutkowe, gałąź skalista tętnicy oponowej środkowej),

• kanalik bębenkowy (zawartość: tętnica bębenkowa dolna, nerw bębenkowy ),

• kanaliki szyjno-bębenkowe (zawartość: naczynia i nerwy do jamy bębenkowej),

• kanalik sutkowy (zawartość: gałąź uszna n. błędnego ),

• wodociąg przedsionka (zawartość: przewód błędnika błoniastego),

• kanalik ślimaka (zawartość: przewód przychłonkowy).

2.8.5.

Małżowina nosowa dolna

Ma dwie powierzchnie: przyśrodkową i boczną. Posiada trzy wyrostki: łzowy, szczękowy, sitowy.

2.9.
Kość nosowa

Ma dwie powierzchnie: przednią i tylną i leży w górnej części nosa.

2.9.1.

Lemiesz

Buduje tylną część nosa. Znajdują się na nim bruzda nosowo-podniebienna, skrzydła lemiesza. Tworzy z kością klinową szew rowkowy.

2.10.
Kość łzowa

Ma dwie powierzchnie: oczodołową i przyśrodkową. Na powierzchni oczodołowej znajduje się bruzda łzowa.

2.11.
Szczęka

Tworzą ją trzon i cztery wyrostki. Trzon ma kształt piramidy.

Na powierzchni przedniej znajdują się:

• otwór podoczodołowy,

• dół nadkłowy,

• wcięcie nosowe,

• kolec nosowy przedni.

Na powierzchnię tylną składają się:

• dół podskroniowy i skrzydłowo-podniebienny,

• otworki (dla naczyń zębodołowe górne i gałęzie zębodołowe górne tylne ),

• grzebień jarzmowo-zębodołowy znajdujący się między powierzchnią przednią a tylną.

Na powierzchni górnej znajdują się:

• bruzda podoczodołowa,

• kanał podoczodołowy,

• kanały zębodołowe.

Na powierzchni przyśrodkowej znajdują się:

• rozwór szczękowy,

• bruzda podniebienna większa,

• kanał podniebienny większy (kanał skrzydłowo-podniebienny),

• bruzda łzowa,

• kanał nosowo-łzowy.

Do wyrostków szczęki należą:

• wyrostek jarzmowy,

• wyrostek podniebienny (skierowany pionowo łączy się szwem podniebiennym z wyrostkiem strony przeciwnej o tej samej nazwie),

• wyrostek zębodołowy (tworzy z wyrostkiem zębodołowym szczęki strony przeciwnej łuk zębodołowy. Jeden wyrostek zębodołowy szczęki zawiera 7–8 zębodołów oddzielonych przegrodami międzyzębodołowymi. W zębodołach zębów wielokorzeniowych znajdują się przegrody międzyzębodołowe),

• wyrostek czołowy.