X, Y, Z. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy - ebook

Przed­mowa

Jego Eks­ce­len­cja prof. dr Arkady Rze­gocki, amba­sa­dor Rzecz­po­spo­li­tej Pol­skiej w Zjed­no­czo­nym Kró­le­stwie

23 marca 2018 r. mia­łem przy­jem­ność być gościem hono­ro­wym w Blet­chley Park, gdzie Jego Kró­lew­ska Wyso­kość Książę Kentu uro­czy­ście otwo­rzył nową wystawę stałą, zaty­tu­ło­waną The Bombe Bre­ak­th­ro­ugh , która wyja­śnia, w jaki spo­sób wia­do­mo­ści zaszy­fro­wane za pomocą maszyny szy­fru­ją­cej Enigma zostały odczy­tane przy zasto­so­wa­niu nowa­tor­skich tech­nik maszy­no­wych. Wystawa przed­sta­wia nie tylko prace pro­wa­dzone w samym Blet­chley Park, ale także fun­da­menty, jakie poło­żono pod nie w Pol­sce przed wybu­chem II wojny świa­to­wej. Amba­sada RP poda­ro­wała na nią replikę pol­skiej „bomby”, która uka­zuje, że two­rze­nie maszyn słu­żą­cych do łama­nia szy­frów roz­po­częło się w Pol­sce.

Fakt łama­nia szy­frów Enigmy jest obec­nie dobrze znany w Wiel­kiej Bry­ta­nii i w Pol­sce, jed­nakże pamięć o tym jest zaska­ku­jąco odmienna w obu kra­jach. W Wiel­kiej Bry­ta­nii pamięta się o suk­ce­sach Blet­chley Park, w tym głów­nie o pra­cach Alana Turinga oraz o tym, jak odczy­ty­wa­nie wia­do­mo­ści szy­fro­wa­nych Enigmą przy­czy­niło się do zwy­cię­stwa alian­tów i skró­ciło wojnę nawet o dwa lata. W Pol­sce nato­miast pamięta się o try­um­fie mate­ma­ty­ków, zwłasz­cza Mariana Rejew­skiego, Jerzego Różyc­kiego i Hen­ryka Zygal­skiego, któ­rzy od 1932 r. doko­ny­wali klu­czo­wych prze­ło­mów, wyprze­dza­jąc sojusz­ni­ków w wyścigu do złama­nia Enigmy, i bez­in­te­re­sow­nie prze­ka­zali swoją wie­dzę Bry­tyj­czy­kom i Fran­cu­zom. To opo­wieść o biegu szta­fe­to­wym, w któ­rym w naj­waż­niej­szych momen­tach inni przej­mo­wali pałeczkę. Gdy do wojny włą­czyli się Ame­ry­ka­nie, także im prze­ka­zano sekrety Enigmy.

Wszyst­kie kraje bio­rące udział w tym wyścigu mają wiele powo­dów do dumy, a histo­rię Enigmy należy opo­wia­dać ze wszyst­kich punk­tów widze­nia. Niniej­sza książka pomoże zadbać o to, by osią­gnię­cia pol­skich kryp­to­ana­li­ty­ków były lepiej znane w Wiel­kiej Bry­ta­nii. Jej zna­cze­nie jed­nakże wykra­cza poza przy­wró­ce­nie rów­no­wagi w opo­wie­ści. Klu­czem do suk­cesu w walce z Enigmą i wkładu w zwy­cię­stwo w II woj­nie świa­to­wej była mię­dzy­na­ro­dowa współ­praca wywia­dów. Pol­ska, Fran­cja i Wielka Bry­ta­nia (a póź­niej także Stany Zjed­no­czone) były part­ne­rami dzie­lą­cymi się infor­ma­cjami wywia­dow­czymi, prze­ka­zu­ją­cymi zdo­bytą z róż­nych źró­deł wie­dzę dla osią­gnię­cia wspól­nego celu. Duch, jaki prze­pa­jał bieg szta­fe­towy po zła­ma­nie Enigmy, pozo­staje ważny do dzi­siaj. Współ­praca wywia­dów na­dal zacho­wuje klu­czowe zna­cze­nie w świe­tle współ­cze­snych zagro­żeń dla bez­pie­czeń­stwa. To wła­śnie w tym duchu amba­sada RP wsparła wystawę o łama­niu szy­frów Enigmy w Blet­chley Park.

Tym­cza­sem przed Pań­stwem dra­ma­tyczna histo­ria suk­ce­sów i dal­szych losów pol­skich kryp­to­ana­li­ty­ków i ich współ­pra­cow­ni­ków. Mam nadzieję, że książka sir Der­mota Turinga, bra­tanka Alana Turinga, będzie się Pań­stwu podo­bała. Sir Der­mot od wielu już lat współ­pra­cuje ści­śle z amba­sadą RP, histo­ry­kami i bada­czami, by przy­czy­nić się do opo­wie­dze­nia praw­dzi­wej histo­rii tych suk­ce­sów kształ­tu­ją­cych bieg dzie­jów. Jestem bar­dzo wdzięczny, że histo­ria ta została opo­wie­dziana z punktu widze­nia obu stron. To klucz do lep­szego poj­mo­wa­nia naszej wspól­nej prze­szło­ści.

Arkady Rze­gocki

Amba­sada Rzecz­po­spo­li­tej Pol­skiej

47 Por­t­land Place

Lon­don W1B 1JHDra­ma­tis per­so­nae

Polacy

Atak na szyfr Enigmy

Antoni Pal­luth

uczest­nicy pierw­szego ataku

alias „Anto­ine Balande”,

„Jean Lenoir”, „Czarny”

Wik­tor Micha­łow­ski

alias „Vic­tor Michel”

Mak­sy­mi­lian Ciężki

dowódcy

alias „Mathew”,

„Maxi­mi­lien Mul­ler”, „Maciej”

Gwido Lan­ger

alias „Wicher”, „Luc”,

„Louis Lange”

Marian Rejew­ski

zwy­cięzcy

alias „Pierre Ranaud”

Jerzy Różycki^(†)

alias „Julien Rouget”

Hen­ryk Zygal­ski

alias „Henri Ser­gant”

Inni wygnańcy

Kazi­mierz Gaca

spe­cja­li­ści od szy­frów nie­miec­kich

alias „Jean Jacquin”

Syl­we­ster Pal­luth

alias „Sylve­stre Cal­lis”

Hen­ryk Pasz­kow­ski

spe­cja­li­sta od szy­frów pol­skich i fran­cu­skich

alias „Henri Mate­ron”, „Casa­nova”

Sta­ni­sław Szachno

spe­cja­li­ści od szy­frów radziec­kich

alias „Augu­ste Char­ne­aux”

Tade­usz Susz­czew­ski

alias „Dubois”

Edward Fok­czyń­ski

szy­franci

alias „Edo­uard Fonk”

Janina Pasz­kow­ska

alias „com­tesse Maka­re­wicz”

Piotr Smo­leń­ski^(†)

z zespo­łem do początku 1942 r.

alias „Pierre Smolny”

Jan Gra­liń­ski^(†)

alias „Jean Ralew­ski”

Ryszard Kra­jew­ski

alias „Orkan”

Inni

Jan Kowa­lew­ski

kryp­to­ana­li­tyk w cza­sie wojny pol­sko-bol­sze­wic­kiej

Jan Żychoń

szef pla­cówki byd­go­skiej, póź­niej szef jed­nego z refe­ra­tów Wydziału Wywiadu Sztabu Naczel­nego Wodza w Lon­dy­nie

alias „Janio”

Cze­sław Kuraś

spe­cja­li­sta od spraw rosyj­skich w Lon­dy­nie

Mie­czy­sław Sło­wi­kow­ski

szef eks­po­zy­tury AFR

alias „Rygor”, „dr Skow­roń­ski”

† zgi­nęli w kata­stro­fie statku Lamoricière

Fran­cuzi

Service de Ren­se­igne­ments

Rodol­phe Lemo­ine

pośred­nik

alias „Rudolf Stal­l­mann”,

„baron von König”, „Rex”

Gustave Ber­trand

magik

alias „Bruno”, „Bolek”, „Ber­tie”,

„M. Bar­sac”, „Geo­r­ges Bau­din”,

„Michel Gau­de­froy”

Louis Rivet

dowódca

Henri Braquenié

kryp­to­ana­li­tyk

alias „Sza­brow­nik”

Paul Pail­lole

współ­pra­cow­nik Riveta

Honoré Louis

współ­pra­cow­nik Ber­tranda

Bry­tyj­czycy

GC&CS

Ala­stair Den­ni­ston

szef GC&CS do lutego 1942 r.

Dilly Knox

kryp­to­ana­li­tycy łamiący szyfr Enigmy

alias „Erm”

Alan Turing

MI6

Ste­wart Men­zies

zastępca dowódcy, póź­niej dowódca MI6

alias „C”

Wil­fred Dun­der­dale

łącz­nik MI6 z „bia­łymi” Rosja­nami, Fran­cu­zami i Pola­kami

alias „Biffy”, „Doli­noff ”, „Wil­ski”, „Bill”

„Naj­lep­szy szpieg II wojny świa­to­wej”

Hans-Thilo Schmidt

szpieg fran­cu­ski

alias „Asché”, „H.E.”Kalen­da­rium wyda­rzeń

Fran­cja (X)

Wielka Bry­ta­nia (Y)

Pol­ska (Z)

Niemcy

1918

23 lutego

Zło­że­nie wnio­sku o przy­zna­nie patentu na maszynę szy­fru­jącą Enigma

11 listo­pada

Zawie­sze­nie broni – koniec walk I wojny świa­to­wej

Święto Nie­pod­le­gło­ści

1919

28 czerwca

Trak­tat wer­sal­ski – wyty­cze­nie gra­nicy zachod­niej

1 listo­pada

Zało­że­nie Govern­ment Code & Cypher School

1920

kwie­cień

Wojna pol­sko-bol­sze­wicka, począ­tek kam­pa­nii roku 1920

13–25 sierp­nia

Bitwa war­szaw­ska

1921

19 lutego

Zawar­cie soju­szu pol­sko-fran­cu­skiego

18 marca

Trak­tat ryski – usta­le­nie gra­nicy wschod­niej

1926

pierw­sza połowa roku

Pozy­ska­nie komer­cyj­nej Enigmy do badań

Pozy­ska­nie komer­cyj­nej Enigmy do badań

Odno­to­wano pierw­sze radio­de­pe­sze mary­narki wojen­nej szy­fro­wane Enigmą

25 kwiet­nia

Ber­trand wstę­puje do Sec­tion du Chif­fre

1929

15 stycz­nia

Gwido Lan­ger zostaje sze­fem Biura Szy­frów. Począ­tek kursu kryp­to­lo­gii na Uni­wer­sy­te­cie Poznań­skim

1930

31 maja

Począ­tek użyt­ko­wa­nia Enigmy Wehr­machtu, modelu z łącz­nicą

1 listo­pada

Utwo­rze­nie Sek­cji D (radio­wy­wiadu) w Service de Ren­se­igne­ments

1931

1 listo­pada

„Rex” spo­tyka się z „Asché”

8 grud­nia

Ber­trand prze­ka­zuje Lan­ge­rowi pierw­szy pakiet doku­men­tów

1932

gru­dzień

Prze­łom Rejew­skiego

1933

30 stycz­nia

Hitler zostaje kanc­le­rzem

1934

26 stycz­nia

Pod­pi­sa­nie pol­sko-nie­miec­kiej dekla­ra­cji o nie­sto­so­wa­niu prze­mocy

1936

1 lutego

Wpro­wa­dze­nie comie­sięcz­nych zmian układu wir­ni­ków w Enig­mie

7 marca

Zaję­cie Nad­re­nii

1 paź­dzier­nika

Wpro­wa­dze­nie codzien­nych zmian układu wir­ni­ków Enigmy, zmiana liczby połą­czeń w łącz­nicy

1937

24 kwiet­nia

Knox łamie szyfr hisz­pań­skiej Enigmy

22 paź­dzier­nika

Men­zies spo­tyka się z Rive­tem

1 listo­pada

Wpro­wa­dze­nie do użytku nowego reflek­tora w Enig­mie

1938

wrze­sień

Pierw­sze „szkar­łatne kwiaty”

15 wrze­śnia

Klu­cze Enigmy są zmie­niane dla każ­dej depe­szy

29–30 wrze­śnia

Kon­fe­ren­cja mona­chij­ska w spra­wie Cze­cho­sło­wa­cji

15 grud­nia

Wpro­wa­dze­nie do Enigmy dwóch nowych wir­ni­ków

1939

1 stycz­nia

Liczba połą­czeń łącz­nicy zwięk­szona do 7–10

9–10 stycz­nia

Kon­fe­ren­cja X, Y, Z w Paryżu

10 lutego

Den­ni­ston infor­muje, że posiada wystar­cza­jącą liczbę naukow­ców

31 marca

Fran­cja i Wielka Bry­ta­nia „gwa­ran­tują” Pol­sce wspar­cie

26–27 lipca

Kon­fe­ren­cja X, Y, Z w Pyrach

23 sierp­nia

Pakt Rib­ben­trop-Moło­tow

1 wrze­śnia

Agre­sja Nie­miec na Pol­skę

4 wrze­śnia

Turing przy­bywa do Blet­chley Park

17 wrze­śnia

Agre­sja ZSRR na Pol­skę

wrze­sień–paź­dzier­nik

Pierw­sza ewa­ku­acja pol­skich kryp­to­ana­li­ty­ków – z Pol­ski do Paryża

1940

20 stycz­nia

Zało­że­nie PC „Bruno”

18 marca

Uru­cho­mie­nie pro­to­ty­po­wej bomby w Blet­chley Park

1 maja

Koniec podwój­nego szy­fro­wa­nia klu­czy depe­szy

10 maja

Ofen­sywa nie­miecka na Fran­cję

10 czerwca

Druga ewa­ku­acja pol­skich kryp­to­ana­li­ty­ków – do Algie­rii

25 czerwca

Nie­miecko-fran­cu­skie zawie­sze­nie broni

10 lipca

Począ­tek bitwy o Anglię

Paź­dzier­nik

Zało­że­nie PC „Cadix”

1941

22 czerwca

Agre­sja Nie­miec na ZSRR

11 grud­nia

Niemcy wypo­wia­dają wojnę USA

1942

9 stycz­nia

Zato­nię­cie Lamoricière

8 listo­pada

Począ­tek ope­ra­cji „Torch”. Trze­cia ewa­ku­acja pol­skich kryp­to­ana­li­ty­ków – na Lazu­rowe Wybrzeże

11 listo­pada

Niemcy zaj­mują strefę nie­oku­po­waną

1943

27 lutego

Aresz­to­wa­nie „Rexa”

sty­czeń–lipiec

Aresz­to­wa­nie i uwię­zie­nie pol­skich kryp­to­ana­li­ty­ków

wrze­sień

Rejew­ski, Zygal­ski i inni tra­fiają do Fel­den

Lan­ger i Ciężki w Schloss Eisen­berg, Pal­luth i inni w Sach­sen­hau­sen

1944

5 stycz­nia

Aresz­to­wa­nie Ber­tranda

7 marca

Prze­słu­cha­nie Lan­gera i Cięż­kiego

6 czerwca

Lądo­wa­nie w Nor­man­dii

sier­pień–paź­dzier­nik

Powsta­nie war­szaw­skie

1945

8 maja

Koniec II wojny świa­to­wej w Euro­pie

10 maja

Lan­ger i Ciężki uwol­nieni, udają się do Szko­cjiWstęp

Naj­waż­niej­szym pro­ble­mem, przed któ­rym na początku II wojny świa­to­wej sta­nął bry­tyj­ski wywiad woj­skowy i mor­ski, było odczy­ty­wa­nie nie­miec­kich radio­de­pesz zaszy­fro­wa­nych za pomocą maszyny szy­fru­ją­cej Enigma. W cza­sie I wojny świa­to­wej łama­nie kodów dało Bry­tyj­czy­kom prze­wagę, szcze­gól­nie w woj­nie mor­skiej, ale także na niwie dyplo­ma­tycz­nej, i przy­spie­szyło włą­cze­nie się Sta­nów Zjed­no­czo­nych do walki. Dwa­dzie­ścia lat póź­niej uży­cie urzą­dzeń mecha­nicz­nych do zapew­nie­nia tajem­nicy kore­spon­den­cji gro­ziło pozba­wie­niem alian­tów tego naj­cen­niej­szego źró­dła infor­ma­cji na temat nie­miec­kich pla­nów.

Obec­nie wiemy, że Bry­tyj­czycy nie ulę­kli się pro­blemu. Gdzieś pomię­dzy Lon­dy­nem a Bir­ming­ham zało­żyli tajny ośro­dek, któ­rego zada­niem było zła­ma­nie nowo­cze­snych tech­nik szy­fro­wa­nia sto­so­wa­nych przez Niemcy (i inne kraje). Na początku wojny udało się zna­leźć spo­sób na Enigmę. Wia­do­mo­ści radiowe Luft­waffe odczy­ty­wane były od połowy 1940 r., depe­sze Krieg­sma­rine zaś od 1941 r. Póź­niej, z okre­sami wzlo­tów i upad­ków, do władz bry­tyj­skich napły­wał stały stru­mień odszy­fro­wa­nych wia­do­mo­ści. Z cza­sem stru­mień ten zmie­nił się w praw­dziwą powódź, pozwa­la­jąc alian­tom uzy­skać pełny wgląd w plany nie­miec­kiej armii i mary­narki, dzięki czemu dowódcy mogli podej­mo­wać znacz­nie lep­sze decy­zje na polu walki. Suk­ces Blet­chley Park zako­rze­nił się w świa­do­mo­ści publicz­nej jako przy­kład zwy­cię­stwa pomimo prze­ciw­no­ści losu, wspa­niały try­umf rozumu nad siłą i kolebka wyna­laz­ków tech­nicz­nych prze­ło­mo­wych dla dzie­jów cywi­li­za­cji. Blet­chley Park daje więc wiele powo­dów do dumy.

Jed­nakże po dro­dze część tej histo­rii została zagu­biona. W rze­czy­wi­sto­ści przed 1940 r. bry­tyj­scy kryp­to­ana­li­tycy nie poczy­nili żad­nych postę­pów w pra­cach nad zła­ma­niem szy­fru woj­sko­wej wer­sji Enigmy. W jaki więc spo­sób tak szybko i sku­tecz­nie udało im się zmie­nić tę sytu­ację?

Bra­ku­ją­cym ele­men­tem jest wkład pol­skich kryp­to­ana­li­ty­ków, któ­rzy pra­co­wali nad tym pro­ble­mem od ponad dzie­się­ciu lat i któ­rzy podzie­lili się swoją wie­dzą led­wie sześć tygo­dni przed wybu­chem wojny na arcy­waż­nym spo­tka­niu pod War­szawą. Zgod­nie z oceną osób obec­nych na tym spo­tka­niu pozy­skane wów­czas przez Bry­tyj­czy­ków infor­ma­cje przy­spie­szyły ich pro­gram badaw­czy o rok. A cóż to był za rok! Wyobraźmy sobie histo­rię alter­na­tywną, w któ­rej Bry­tyj­czycy nie byliby w sta­nie łamać szy­fru Enigmy w cza­sie bitwy o Anglię, w dzia­ła­niach mor­skich na Morzu Śró­dziem­nym, w pierw­szej fazie bitwy o Atlan­tyk czy w kam­pa­nii w Afryce Pół­noc­nej. Sce­na­riusz taki brzmi zło­wrogo, gdyż wów­czas wojna nie tylko prze­cią­gnę­łaby się, ale mogłaby zakoń­czyć się zupeł­nie ina­czej. W tym świe­tle pol­ski wkład w odczy­ty­wa­nie wia­do­mo­ści zaszy­fro­wa­nych Enigmą zasłu­guje na lep­sze pozna­nie.

Spo­tka­nie pod War­szawą w lipcu 1939 r. samo w sobie jest wielką zagadką. Dla­czego Polacy nie­spo­dzie­wa­nie prze­ka­zali wszyst­kie swoje bez­cenne sekrety? Ponow­nie bra­kuje tu pew­nego ele­mentu. Spo­tka­nie to było zwień­cze­niem kon­tak­tów budo­wa­nych pie­czo­ło­wi­cie przez wiele lat, i to nie przez Bry­tyj­czy­ków, ale przez Fran­cu­zów. Bez Fran­cu­zów pol­skim kryp­to­ana­li­ty­kom nie uda­łoby się tak szybko doko­nać prze­ło­mów, a być może ich wysiłki w ogóle byłyby daremne. Bez Fran­cu­zów bry­tyj­ski atak na Enigmę w Blet­chley Park od początku ska­zany byłby na nie­po­wo­dze­nie lub też uległby znacz­nemu opóź­nie­niu. Wkład Fran­cu­zów, tak jak i Pola­ków, powi­nien być lepiej znany. Zła­ma­nie szy­fru Enigmy było zatem wyni­kiem współ­pracy przed­sta­wi­cieli trzech kra­jów. Dla więk­szego bez­pie­czeń­stwa kryp­to­ana­li­tycy ozna­czali sie­bie lite­rami X, Y i Z odpo­wied­nio na okre­śle­nie ośrod­ków fran­cu­skiego, bry­tyj­skiego i pol­skiego.

Pier­wot­nym zało­że­niem tej książki było opo­wie­dze­nie histo­rii X, Y, Z. Jed­nakże nie jest ona poświę­cona głów­nie tech­ni­kom łama­nia szy­frów czy też poli­tyce mię­dzy­na­ro­do­wej. W miarę jak odkry­wa­łem kolejne fakty, stery nar­ra­cji zaczęli przej­mo­wać pol­scy kryp­to­ana­li­tycy i ich fran­cu­scy kole­dzy po fachu. Książka ta mówi zatem o tych ludziach, a jej celem jest przy­wró­ce­nie im należ­nego im miej­sca w histo­rii.

Przy­wo­ła­nie histo­rii X, Y, Z wiąże się z pew­nymi wąt­kami pobocz­nymi. Jed­nym z nich, war­tym wręcz osob­nej książki, jest opo­wieść o zdo­by­wa­niu źró­deł. II wojna świa­towa przy­nio­sła pewne nie­ocze­ki­wane rezul­taty: akta fran­cu­skie zostały zdo­byte przez Niem­ców, gdy zaś Ber­lin zajęli Sowieci, zna­la­zły się w Moskwie. Znaczną część tych mate­ria­łów (z radziec­kimi komen­ta­rzami) zwró­cono Fran­cji w roku 1994 i 2000. Wiele doku­men­tów pol­skich roz­pro­szyło się razem z wygnań­cami z kraju, by tra­fić do róż­nych zbio­rów w Lon­dy­nie. Nie­które pozo­stają w Moskwie, inne nato­miast tam, gdzie można by się spo­dzie­wać – w War­sza­wie. Akta nie­miec­kie zostały zdo­byte przez Ame­ry­ka­nów i Bry­tyj­czy­ków i tra­fiły do archi­wów naro­do­wych w USA i Wiel­kiej Bry­ta­nii. Nie­które doku­menty prze­pa­dły, wsku­tek czego bada­cze muszą wyko­rzy­sty­wać cie­nie ory­gi­nal­nych tele­gra­mów prze­cho­wane w postaci prze­chwy­co­nych, roz­szy­fro­wa­nych i prze­tłu­ma­czo­nych kopii, na które natra­fić można w nie­ocze­ki­wa­nych miej­scach. Dzi­wacz­nym przy­kła­dem jest tu duży zbiór pol­skich radio­de­pesz, w języku nie­miec­kim, znaj­du­jący się w archi­wum Auswärtiges Amt TICOM w Ber­linie. Składa się on z doku­men­tów prze­ję­tych w Niem­czech przez bry­tyj­ski Tar­get Intel­li­gence Com­mit­tee w końcu II wojny świa­to­wej. Doku­menty te, będące owo­cem suk­ce­sów nie­miec­kiego wywiadu, który prze­chwy­ty­wał i roz­szy­fro­wy­wał pol­skie radio­de­pesze, w roku 1945 zostały zato­pione w jezio­rze. Wydo­byte przez Bry­tyj­czy­ków, tra­fiły na dzie­się­cio­le­cia do Wiel­kiej Bry­ta­nii i dopiero w latach dzie­więć­dzie­sią­tych powró­ciły do Ber­lina. Pol­skie ory­gi­nały prze­pa­dły już dawno.

Więk­szość mate­ria­łów doty­czą­cych X, Y, Z została już odtaj­niona. Być może naj­waż­niej­szym z nowych zbio­rów jest spu­ści­zna osoby, która ode­grała klu­czową rolę w tej histo­rii, a któ­rej burz­liwa kariera toczyła się we Fran­cji, gdzie pra­co­wała ona dla róż­nych agen­cji wywia­dow­czych tego kraju. Doku­menty Gustave’a Ber­tranda udo­stęp­niono w poło­wie 2016 r. po ich odtaj­nie­niu przez Direc­tion Générale de la Sécurité Extérieure. W zbio­rze tym znaj­duje się obszerny raport Ber­tranda wraz z ponad 200 załącz­ni­kami, w więk­szo­ści zawie­ra­ją­cymi ory­gi­nalne doku­menty. Nie­stety pierw­szych 99 (z 304) załącz­ni­ków zagi­nęło, jed­nakże zacho­wane dostar­czają mnó­stwa szcze­gó­łów wyda­rzeń z lat poprze­dza­ją­cych roz­wią­za­nie fran­cu­sko-pol­skiej grupy kryp­to­lo­gicz­nej Ber­tranda w 1942 r.

Prze­glą­da­nie doku­men­tów jest ele­men­tem pro­cesu badaw­czego. Rów­nie ważne jed­nak jest słu­cha­nie świad­ków wyda­rzeń. Rodziny kryp­to­ana­li­ty­ków przy­jęły mój pro­jekt z wiel­kim entu­zja­zmem. Spo­tka­łem się z ogromną sym­pa­tią, wspar­ciem i pomocą rodzin Mak­sy­mi­liana Cięż­kiego, Anto­niego Pal­lu­tha, Mariana Rejew­skiego, Wik­tora Micha­łow­skiego i Hen­ryka Zygal­skiego. Anna Zygal­ska-Can­non udzie­liła mi rzad­kiego przy­wi­leju wglądu w listy Hen­ryka oraz jego wspa­niały zbiór foto­gra­fii. Winny jej jestem spe­cjalne podzię­ko­wa­nia. Szcze­gól­nie ważna była dla mnie długa roz­mowa z Jerzym Pal­lu­them w stycz­niu 2017 roku. Był on czło­wie­kiem bar­dzo inte­li­gent­nym i odważ­nym, a w dodatku ener­gicz­nym i pomy­sło­wym. Histo­ria jego życia jest rów­nie fascy­nu­jąca jak dzieje jego ojca kryp­to­ana­li­tyka. Wieść o jego śmierci led­wie kilka tygo­dni po naszej roz­mo­wie była cio­sem, także dla­tego, że na poże­gna­nie powie­dział mi: „Gdy przy­je­dzie pan ponow­nie, mogę panu opo­wie­dzieć o tym, jak wal­czy­li­śmy z komuną w latach zim­nej wojny”. Mia­łem zaszczyt usły­szeć przy­naj­mniej pierw­szą część jego histo­rii i jestem za to ogrom­nie wdzięczny.

Wielu innych pomo­gło powo­łać tę książkę do życia. Katie Beard, Anna Biała, Sébastien Che­ve­reau, Bar­bara Ciężka, Tony Comer, prof. Nico­las Cour­tois, Dorian Dal­lon­ge­ville, Anne Debal-Mor­che, Geo­r­gina Donald­son, John Gal­le­hawk, dr Marek Gra­jek, dr Mag­da­lena Jaro­szew­ska, prof. Jerzy Jawor­ski, dr Zdzi­sław Kapera, Her­bert Kar­bach, dr Iwona Korga, Kata­rzyna Krause, Michał Kuba­sie­wicz, Ste­phen Liscoe, Dariusz Łaska, Beata Maj­chrow­ska, Eva Maresch, Alek­san­der Mar­kie­wicz, Jerry McCar­thy, Piotr Micha­łow­ski, prof. David Munro, Lau­ren Newby, Steve Ovens, Jerzy Pal­luth, Laura Pere­hi­nec, Geof­frey Pid­geon, Halina Pie­chocka-Lipca, Ali­cja Rakow­ska, Katie Read, Ginny Reid, Guy Revell, Jeremy Rey­nolds, Jeremy Rus­sell, dr Arkady Rze­gocki, sir John Scar­lett, Agnieszka Sko­li­mow­ska, Eric van Slan­der, Michael Smith, Anna Ste­fa­nicka, Rene Stein, prof. Michael Ste­phens, dr Andrzej Such­citz, dr Janina Syl­we­strzak, dr Olga Topol, gen. Wło­dzi­mierz Usa­rek, Ali­cja Whi­te­side, Nico­las Wuest-Famôse i Anna Zygal­ska-Can­non zawsze wie­dzieli, jak przy­czy­nili się do powsta­nia tej książki. Wyra­żam im szczerą wdzięcz­ność i uzna­nie. Moja rodzina także zno­siła z god­nym podziwu spo­ko­jem kon­se­kwen­cje pisa­nia przeze mnie kolej­nej książki. Cie­szy­łem się rów­nież nie­za­wodną pomocą i wspar­ciem pra­cow­ni­ków Natio­nal Archi­ves w Kew, Insty­tutu Pol­skiego i Muzeum im. gen. Wła­dy­sława Sikor­skiego w Lon­dy­nie, Insty­tutu Józefa Pił­sud­skiego w Lon­dy­nie (i jego sio­strza­nej pla­cówki w Nowym Jorku), Service Histo­ri­que de la Défense w Vin­cen­nes, Natio­nal Archi­ves and Records Admi­ni­stra­tion w Col­lege Park w Mary­lan­dzie, Cen­ter for Cryp­to­lo­gic History w Ford Meade w Mary­lan­dzie oraz Poli­ti­sches Archiv des Auswärtigen Amt w Ber­li­nie. Korzy­sta­łem też wiele ze wspa­nia­łego bloga Chri­stosa Trian­ta­fyl­lo­po­ulosa (Chri­stos mili­tary and intel­li­gence cor­ner), który zawiera nie tylko cenne i dobrze udo­ku­men­to­wane komen­ta­rze, ale także uży­teczne odno­śniki do mate­ria­łów źró­dło­wych.

Nie potra­fię wyra­zić sło­wami, jak bar­dzo zależny byłem od nie­oce­nio­nej pomocy dr Janki Skrzy­pek, która od samego początku pro­wa­dziła ze mną bada­nia i była tłu­maczką. Jaka­kol­wiek próba opo­wie­dze­nia tej histo­rii bez się­gnię­cia po źró­dła w języku pol­skim byłaby ska­zana na nie­po­wo­dze­nie. Udział Janki w pro­jek­cie pozwo­lił mi sko­rzy­stać z tych pod­sta­wo­wych mate­ria­łów. Prze­tłu­ma­czyła dla mnie ponad sto doku­men­tów, w tym wiele obszer­nych, jak rów­nież zba­dała i prze­siała wiele innych, dzięki czemu mogli­śmy skon­cen­tro­wać się na naj­waż­niej­szych. Spę­dziła w moim imie­niu kilka dni w Cen­tral­nym Archi­wum Woj­sko­wym w Rem­ber­to­wie, jak rów­nież poma­gała mi w insty­tu­tach Sikor­skiego i Pił­sud­skiego w Lon­dy­nie. Jej praca była skom­pli­ko­wana, cza­so­chłonna i czę­sto żmudna, choć żywię nadzieję, że nie­kiedy budziła jej zacie­ka­wie­nie i radość. Jestem ogrom­nie wdzięczny Jance za całą pomoc, rady i wspar­cie, jakich udzie­liła mi przez ostat­nie dwa lata. Bez niej ta książka nie byłaby wia­ry­godna; wię­cej, nie mogłaby w ogóle powstać.

Wresz­cie kilka uwag o stylu, nazwach miej­sco­wo­ści, wymo­wie i tym podob­nych. Od lat trzy­dzie­stych wiele nazw miej­sco­wych się zmie­niło. Zasto­so­wa­łem kon­wen­cję uży­wa­nia ówcze­snych nazw, tam, gdzie to konieczne, opa­tru­jąc je za pierw­szym razem obecną nazwą w nawia­sie (np. Lwów (Lviv)). Wymowa pol­skich nazw i nazwisk może być trudna dla osób anglo­ję­zycz­nych, jeśli jed­nak nie czyta się na głos, wła­ściwa wymowa zapewne nie ma zna­cze­nia, a przej­mo­wa­nie się tym może prze­szko­dzić w odbio­rze nar­ra­cji. Pisow­nia w cyta­tach odpo­wiada ory­gi­nal­nej, poza przy­pad­kami, gdy cytat jest tłu­ma­cze­niem. Wów­czas popra­wiono pisow­nię nazw miej­sco­wych i nazwisk. W ten spo­sób unik­ną­łem korzy­sta­nia z prze­szka­dza­ją­cego słowa „sic”, jeśli nie liczyć przy­pi­sów. Tłu­ma­cze­nia z języka fran­cu­skiego i nie­miec­kiego wyko­na­łem sam, z języka pol­skiego zaś wyko­nała je Janka Skrzy­pek. Wszel­kie błędy w opi­sach są jed­nakże moje. Mam nadzieję, że jest ich na tyle mało, iż histo­ria ta jest cie­kawa i będzie znacz­nie lepiej znana.

Der­mot Turing

St Albans, Wielka Bry­ta­nia

kwie­cień 2018Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Akta Mak­sy­mi­liana Cięż­kiego, CAW I.481.C.4366, KN 25.07.1933.

2. N. Davies, Orzeł biały, czer­wona gwiazda. Wojna pol­sko-bol­sze­wicka 1919–1920, przeł. A. Pawe­lec, Kra­ków 1997, s. 27.

3. Ibi­dem.

4. Linda Col­ley, Lewis Namier, Weiden­feld & Nicol­son (1989).

5. Akta Kowa­lew­skiego w zbio­rach Davida Kahna, CCH. Ory­gi­nały w Insty­tu­cie Józefa Pił­sud­skiego w Nowym Jorku.

6. Mie­czy­sław Ście­żyń­ski, Radjo­te­le­gra­fja jako źró­dło wia­do­mo­ści o nie­przy­ja­cielu (Polish Radio Inter­cep­tion and Decrypt­ment in the Polish-Soviet War of 1919–20) (1928), tłum. Chri­sto­pher Kaspa­rek, CCH.

7. Jan Kowa­lew­ski, Radio­te­le­gra­fia w 1920 r., „Komu­ni­kat: Świa­towy Zwią­zek Pol­skich Żoł­nie­rzy Łącz­no­ści” nr 14, jesień 2001, s. 15–21.