Z krainy gasnącego słońca. Tom 2 - ebook

WSTĘP

Oto drugi z trzech tomów, które śledzą łącznie dzieje IV Korpusu Pancernego SS (IV. SS-Panzerkorps, IV. SS-Pz.Korps) od jego powstania aż do końca wojny. Tom pierwszy skupiał się na utworzeniu korpusu, strukturze i organizacji, dowództwie oraz historii dwóch podstawowych jednostek: 3. Dywizji Pancernej SS (3. SS-Panzerdivision) „Totenkopf” i 5. Dywizji Pancernej SS (5. SS-Panzerdivision) „Wiking”. Następnie śledził jego losy od momentu wprowadzenia do boju 28 lipca 1944 r., przez udział w potężnej bitwie pancernej na przedpolach Pragi i rolę w trzech bitwach obronnych pod Warszawą, kończąc się 26 listopada 1944 r. oblężeniem Modlina i przeniesieniem korpusu w skład 2. Armii (2. Armee). W tomie tym opisane zostały walki należące do najcięższych, jakie widział front wschodni, które przekuły IV KPanc SS w elastyczne i śmiercionośne narzędzie wojny. Ten etap historii korpusu, rozpoczęty udziałem w wysoce manewrowej, płynnej bitwie, zakończył się zaangażowaniem jego wojsk w statyczne działania pozycyjne przypominające I wojnę światową.

Niniejszy, drugi tom podejmuje temat korpusu od końca listopada 1944 r., gdzie pozostawił go tom pierwszy: w dalszym ciągu bronił on tak zwanego „Mokrego Trójkąta”, istotnego taktycznie kawałka terenu pomiędzy Narwią a Wisłą. Z pozoru zepchnięty na drugorzędny front, został brutalnie wyrwany z przygotowań do Bożego Narodzenia, gdy Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (Oberkommando der Wehrmacht, OKW) rozkazało mu w Wigilię rozpocząć przejazd koleją na inny teatr działań wojennych. Tak rozpoczął się ostatni etap wojny na Wschodzie, w którym korpus znowu wybrano, by przeprowadził jeden z najśmielszych ataków II wojny światowej – tym razem odsiecz okrążonego miasta. W późniejszych walkach, toczonych ze zmiennym powodzeniem, IV KPanc SS, wraz z wieloma innymi jednostkami armii niemieckiej, na próżno starał się odciążyć oblężony garnizon Budapesztu i odtworzyć starą linię frontu nad dolnym Dunajem. Ostatni tom trylogii skupi się na trzech końcowych miesiącach wojny, w czasie których przebiegła nie tylko ostatnia wielka ofensywa III Rzeszy, operacja „Wiosenne Przebudzenie” (Frühlingserwachen), ale także operacja wiedeńska Armii Czerwonej, która wyparła siły niemiecko-węgierskie z Węgier głęboko na terytorium południowo-wschodniej Austrii, oraz nastąpił upadek Wiednia. Finałem III tomu będzie kapitulacja IV KPanc SS w ostatniej chwili przed wojskami amerykańskimi nad rzeką Enns 9 maja 1945 r. oraz powojenne losy niektórych jego członków. Przy pracy nad pierwszym tomem autor miał dostęp do prawie kompletnych dzienników operacyjnych Grupy Armii „Środek” (Heeresgruppe Mitte, H.Gr. Mitte) oraz 2. i 9. Armii za okres od lipca do końca listopada 1944 r., a także podobnych dokumentów 5. Pułku Pancernego SS (SS-Pz.Rgt. 5) i jego I batalionu (I. Abt./SS-Pz.Rgt. 5). Przygotowując tom drugi, natknął się na szczupłość pierwotnych źródeł jednostek IV KPanc SS wskutek zniszczenia oficjalnej dokumentacji związków szczebla armii i niższych za okres od grudnia 1944 r. do końca wojny. Jak na ironię, 16 stycznia 1945 r. archiwum wojenne (Kriegsarchiv) Waffen-SS w Sasmuk (Zásmuky) udzieliło korpuśnemu IIa (adiutantowi, tj. głównemu oficerowi odpowiedzialnemu za sprawy personalne) reprymendy z powodu niedostarczenia dla celów archiwalnych dorocznego raportu o historii korpusu i wszelkich materiałów powiązanych, takich jak dzienniki operacyjne, zapisy ze szturmów pancernych itp.

Biorąc pod uwagę zaangażowanie Stubaf. Karla-Willy’ego Schulzego, podobnie jak reszty sztabu korpusu (Korpsstab), w odsiecz Budapesztu, łatwo zrozumieć, że nie dotrzymał terminu, można się jednak zastanawiać, co stało się z całością materiałów historycznych korpusu i czy w ogóle zostały one dostarczone do Kriegsarchiv der Waffen-SS. W związku z tym, z nielicznymi wyjątkami, autor musiał się oprzeć na szeregu źródeł wtórnych, z których część stanowiły historie jednostek, spisane po wojnie przez uczestników kampanii, inne natomiast, jak The Siege of Budapest: 100 Days in World War II Krisztiána Ungváryego, sporządzili historycy wojskowości z wykorzystaniem dokumentów, które przetrwały wojnę.

Wśród źródeł pierwotnych, z których korzysta niniejsza praca, znalazła się elektroniczna kopia dziennika operacyjnego (Kriegstagebuch, KTB) Grupy Armii „Południe” (Heeresgruppe Süd, H.Gr. Süd), prowadzonego przez oddział operacyjny (Führungsabteilung), sekcję sztabu odpowiedzialną za planowanie i koordynację działań niemieckich na Węgrzech. Obejmował on okres od 1 lutego do końca marca 1945 r. GA „Południe” była związkiem wyższego rzędu, dwa szczeble powyżej IV KPanc SS, dokumentacja dotyczy więc głównie działalności 3-4 armii niemieckich i jednej węgierskiej, pozostających pod jej rozkazami, a nie poszczególnych korpusów. Wobec tego zdarzenia na najniższym taktycznym szczeblu dywizji, pułku i batalionu zostały nieco „przefiltrowane” z uwagi na konieczność uproszczenia i zmniejszenia ilości informacji napływających z jednostek frontowych w górę hierarchii dowodzenia. Wykorzystany KTB składa się z trzech odrębnych części: streszczenia codziennych wpisów w nim, dziennych meldunków (Meldungen) podległych armii i innych większych podległych jednostek, a także rozmaitych dotyczących związku rozkazów (Befehle), innych meldunków, zestawień liczebności żołnierzy, liczby czołgów, odezw itd., co łącznie stanowi tysiące stron dokumentów.

Inne źródło, odnalezione niedawno w zbiorze niemieckich dokumentów w Moskwie, opublikowanych w Internecie przez niemiecko-rosyjskie konsorcjum o nazwie Niemiecko-Rosyjski Projekt Digitalizacji Niemieckich Dokumentów w Archiwach Federacji Rosyjskiej (Deutsch-Russisches Projekt zur Digitalisierung Deutscher Dokumente in Archiven der Russischen Föderation), znane też jako strona internetowa „German Documents in Russia”, zawiera kilkaset stron zdobycznych meldunków, map sytuacyjnych i depesz Grupy Armijnej „Balck” (Armeegruppe Balck, A.Gr. Balck)/6. Armii za cały grudzień 1944 r. i styczeń 1945 r., aż do pierwszego tygodnia lutego. Niestety, ta kopalnia dokumentów nie zawiera jej KTB, za to znalazło się w niej to, co zwykle załączano do KTB w osobnym aneksie, w teczce zatytułowanej na ogół Meldungen und Befehle („Meldunki i rozkazy”). Mimo wszystko jest to niezwykle wartościowy zasób, obejmuje bowiem tygodniowe meldunki o gotowości personelu, podające Kampfstärke każdej jednostki oraz dostępność wozów pancernych i dział przeciwpancernych w A.Gr. Balck/6. Armii, w tym w jednostkach węgierskich.

Ten zbiór zdobycznych dokumentów zawiera także komplet dziennych meldunków wywiadowczych, skompilowany przez oficera sztabowego Ic 6. Armii za cały styczeń 1945 r., który stanowi szczegółowy, dzień po dniu, opis działań każdego korpusu pod jej rozkazami, w tym IV KPanc SS, a także sytuacji lotniczej i oceny radzieckich planów i działań. Pod tym względem przypomina KTB Ia, choć nie jest tak szczegółowy ani tak kompleksowy. Innym, równie wartościowym zasobem w tym archiwum są barwne mapy sytuacji dziennej w skali 1:200 000 lub 1:300 000, prowadzone przez Ia A.Gr. Balck/6. Armii od 28 listopada 1944 do 31 stycznia 1945 r. i przedstawiające położenie wszystkich jednostek pod jej rozkazami, także węgierskich, a ponadto pozycję niemieckiego frontu danego dnia. Na niektórych mapach widać również domniemane stanowiska jednostek radzieckich oraz kierunki ich ataków. O ile źródło to okazało się nieocenione, to niestety nienaruszone przetrwały jedynie informacje z grudnia 1944 i stycznia 1945 r. Ogólnie rzecz biorąc, ten zbiór okazał się bezcennym źródłem, zawierającym wiele dokumentów przesłanych przez IV KPanc SS, lub dotyczących go, ze stycznia 1945 r., które zostałyby zniszczone, gdyby przed zakończeniem wojny Armia Czerwona nie zdobyła części przewożącego je konwoju sztabowego A.Gr. Balck/6. Armii.

Niedawno – dzięki staraniom Perry’ego Pierika, który pisał o IV KPanc SS we własnej książce, wydanej 24 lata temu: Hungary 1944–1945: The Forgotten Tragedy (Aspekt Books, 1996) – dostępne stało się inne od dawna pomijane niemieckie źródło podstawowe. Spisana w grudniu 1981 r. przez byłego szefa sztabu IV KPanc SS, Manfreda Schönfeldera, ta relacja, Einsatz der Verbände der Waffen-SS auf dem Kriegsschauplatz in Ungarn in der Zeit vom 1.1.–31.3.1945 („Działania jednostek Waffen-SS na węgierskim teatrze działań wojennych od 1 stycznia do 31 marca 1945”), stanowi 22-stronicowy rękopis oparty na jego powojennych notatkach, sporządzony dla starannego zbicia oskarżeń wysuwanych przez Hermanna Balcka, byłego dowódcę A.Gr. Balck/6. Armii. W swoich wspomnieniach Order in Chaos Balck twierdzi, że za klęskę odsieczy Budapesztu odpowiadał IV KPanc SS i jego dowódca, nie zaś jego własne nieudolne dowodzenie. Oprócz uściślenia zapisu historycznego, Schönfelder przedstawia doskonałą codzienną relację o działaniach korpusu w tym samym okresie, rzucając więcej światła na okres wojny nie do końca na ogół rozumiany na Zachodzie.

Oprócz pracy Pierika, kilka innych opracowań wyróżnia się starannością omówienia tego etapu wojny, ze szczególnym uwzględnieniem roli IV KPanc SS. Pierwszym jest relacja naocznego świadka, którą sporządził nieżyjący już Georg Maier: Drama Between Budapest and Vienna: the Final Battles of the 6. Panzer Armee in the East–1945 („Dramat, który rozegrał się między Budapesztem i Wiedniem: ostatnie bitwy 6. Armii Pancernej na Wschodzie w 1945”). Ta doskonała praca historyczno-wojskowa opisuje kampanię z wielką szczegółowością, skupiając się na okresie od końca grudnia 1944 r. do końca wojny. Maier – oficer sztabu generalnego, który przeszedł szkolenie w Akademii Wojennej (Kriegsakademie), i były Ia, czyli oficer operacyjny, 6. Armii Pancernej (6. Pz.Armee) SS-Oberstgruppenführera Seppa Dietricha – przyjaźnił się z innym absolwentem Kriegsakademie, Manfredem Schönfelderem. Wobec tego miał, jako oficer sztabu generalnego, dobre możliwości obserwacji toczących się wydarzeń z perspektywy operacyjnej. W związku z tym jego praca dotyczy przede wszystkim działań 6. APanc i jednostek sąsiednich w ostatnim okresie wojny, jednak poświęca należną uwagę IV KPanc SS, szczególnie w kwestii nieporozumień pomiędzy generałami Balckiem i Gillem podczas trzech prób odsieczy Budapesztu – operacji „Konrad” I-III. Uzupełniona co najmniej 130 aneksami, z których większość stanowią reprodukcje współczesnych dokumentów oraz 30 oryginalnych map, ta potężna praca – po raz pierwszy wydana w języku niemieckim w 1984 i przetłumaczona na angielski przez wydawnictwo J. J. Fedorowicz Publishing w roku 2005 – jest absolutnie obowiązkowa dla każdego, kto pragnie zapoznać się z wojną na Węgrzech ogólnie, a z rolą odegraną w niej przez elitarne dywizje SS Hitlera w szczególności.

Kolejnym niezwykle użytecznym źródłem pierwotnym jest osobisty dziennik z epoki, prowadzony przez O1 (pomocnika oficera operacyjnego) Dywizji „Wiking”, Ostuf. Günthera Jahnkego. Będąc również kandydatem na oficera sztabu generalnego, Jahnke przygotowywał się, by pewnego dnia po ukończeniu Akademii Wojennej zostać Ia dywizji. Dzięki sprawnej pamięci i samodyscyplinie, która skłaniała go, by zamieszczać wpisy w dzienniku aż do końca wojny, relacja Jahnkego jest niezwykle cenna dla historyka usiłującego zrozumieć zakulisowe rozgrywki w kręgach dowódczych dywizji i uwzględnia szczegóły często umykające w redakcji oficjalnych meldunków przekazywanych w górę hierarchii służbowej.

Innym ważnym źródłem pierwotnym są osobiste notatki samego Ogruf. Gillego, choć dokument ten w żadnym miejscu nie zawiera jego nazwiska. Przez długi czas znajdowały się one w archiwach Truppenkameradschaft (stowarzyszenia weteranów) Dywizji „Wiking”, przed kilku laty podarowanych Federalnemu Archiwum Wojskowemu (Bundesarchiv-Militärarchiv) we Fryburgu. Na podstawie formalnego stylu, staroświeckiej terminologii wojskowej z początku XX wieku oraz perspektywy dostępnej wyłącznie wyższemu oficerowi sprawującemu dowództwo (łącznie z opisywaniem siebie w trzeciej osobie), wielu historyków Waffen-SS, którzy udzielili konsultacji w czasie prac nad niniejszym tomem, zgodziło się, że jedyną osobą na wysokim stanowisku, która mogła sporządzić ten dokument, był sam Herbert Gille. Choć notatki liczą tylko cztery strony, to zawierają w telegraficznym skrócie opis zdarzeń, jakich doświadczył IV KPanc SS od 24 grudnia 1944 do 30 marca 1945 r., po której to dacie następuje obszerna luka aż do ostatniego wpisu z 8 maja 1945. Szczególnie wartościowe są jego osobiste obserwacje na temat współczesnych zdarzeń i szczegółów spraw operacyjnych.

Relacje Gillego, Maiera i Jahnkego uzupełnia ostatni tom pracy Wolfganga Vopersala Soldaten, Kämpfer, Kameraden – autorytatywnej sześciotomowej historii 3. DPanc SS „Totenkopf”, ośmioletniego przedsięwzięcia rozpoczętego w 1983 r. Podobnie jak Maier, Vopersal odwołuje się często do dziennika operacyjnego GA „Południe”, źródeł radzieckich oraz zachowanych zapisów dywizji „Totenkopf” i „Wiking”, a także setek indywidualnych relacji ocalałych członków dywizji. Tom Vb, którym posługiwał się na szeroką skalę autor niniejszej książki, śledzi historię dywizji od jesieni 1944 r. do końca wojny, kiedy to jej żołnierze zostali w całości przekazani przez wojska amerykańskie Armii Czerwonej jako jeńcy wojenni; z tej gehenny wielu z nich powróciło dopiero z chwilą zwolnienia wszystkich byłych jeńców niemieckich w roku 1955. Praca Vopersala do dziś pozostaje najbardziej szczegółowym i rzeczowym opisem tej kontrowersyjnej jednostki, która wyrosła ze swoich korzeni, sięgających systemu obozów koncentracyjnych, przekształcając się w jedną z najbardziej zabójczo skutecznych dywizji Waffen-SS.

Inną przełomową pracą, do której często odwołuje się niniejszy rękopis, napisaną z amerykańskiej perspektywy militarnej, jest transkrypcja posiedzeń Sympozjum Sztuki Wojennej (Art of War Symposium) z 1986 r., przeprowadzonego przez Centrum Walki Lądowej Szkoły Wojennej Armii Stanów Zjednoczonych (U.S. Army War College’s Center for Land Warfare): From the Vistula to the Oder: Soviet Offensive Operations—October 1944 to March 1945 („Od Wisły do Odry: radzieckie operacje ofensywne od października 1944 do marca 1945”). W wydarzeniu tym, obejmującym szereg referatów i wykładów w ciągu pięciu dni lipca 1986 r. dla wykładowców i studentów War College, wzięli udział gościnnie prelegenci z ZSRR, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, a także co najmniej 10 byłych oficerów Wehrmachtu i Waffen-SS, służących wówczas w Bundeswehrze lub niedawno przeniesionych w stan spoczynku, którzy mieli za sobą walki w rejonie Budapesztu i Wiednia.

Praca ta, trzeci tom serii ukazującej wojnę na Wschodzie w latach 1941-1945, opisuje szczegółowo walki na Węgrzech, w Polsce, Prusach Wschodnich i Berlinie, stanowiące finalny etap wojny w Europie. Pod znakomitym kierownictwem i redakcją uznanego sowietologa, płk. w stanie spoczynku Davida M. Glantza, referaty z seminarium zestawiono w ponad 800-stronicowym arcydziele, zawierającym 416 map, wykresów i schematów organizacyjnych, które czynią je bezcennym dla studiów nad ostatnim etapem działań wojsk radzieckich przeciwko nazistowskim Niemcom. Kopie prawdziwych dziennych map sytuacyjnych Armii Czerwonej, przedstawiających działania i położenie oddziałów dywizji, korpusów i armii 2. oraz 3. Frontu Ukraińskiego, a także jednostek niemieckich, od października 1944 r. aż do końca wojny, są autorytatywne i pozwoliły autorowi zweryfikować dokładność niemieckich map operacyjnych z tego samego okresu.

Inną pracą często cytowaną w niniejszej książce jest The Sword Behind the Shield: A Combat History of the German Efforts to Relieve Budapest 1945 — Operation „Konrad” I, II, and III („Miecz za tarczą: historia militarna niemieckich wysiłków o zniesienie oblężenia Budapesztu – Operacje Konrad I, II i III”) Norberta Számvébera, opublikowana w języku angielskim w roku 2015 przez Helion & Company, w dwa lata po pierwszym wydaniu na Węgrzech. W tym starannie przygotowanym i udokumentowanym opracowaniu autor znakomicie naświetla ciężkie walki, do jakich doszło, kiedy IV KPanc SS przeprowadził trzy próby odsieczy Budapesztu, a następnie początkową radziecką kontrofensywę z lutego 1945 r., rozpoczętą w następstwie nieudanego odblokowania przez Niemców miasta.

W swojej pracy, będącej w równym stopniu studium taktyki, techniki oraz dowodzenia i kontroli, jak opracowaniem historii walk, Számvéber wykazuje się rozległą wiedzą na temat niemieckiego, radzieckiego i węgierskiego materiału źródłowego, z którego robi dobry użytek, opowiadając swoją historię. Choć nie jest to w ścisłym sensie monografia IV KPanc SS, stanowi pozycję obowiązkową dla każdego, kto poważnie podejmuje się szczegółowych studiów nad działaniami z pierwszych pięciu tygodni 1945 r. Autor zawarł w swojej pracy mnóstwo niedostępnych nigdzie indziej informacji i analiz na temat IV KPanc SS. Opracowania Pierika, Maiera, Glantza i Számvébera były często wykorzystywane na etapie wstępnych prac nad niniejszą książką, autor zaś czuje się zobowiązany całej czwórce, tworząc to opracowanie historii IV KPanc SS.

Innym niedawno opublikowanym opracowaniem, które poświęca sporo uwagi operacji budapeszteńskiej, jak oficjalnie nazwała tę bitwę Armia Czerwona, jest Tomb of the Panzerwaffe: The Defeat of the Sixth SS Panzer Army in Hungary 1945 („Grobowiec Panzerwaffe: klęska 6. Armii Pancernej SS na Węgrzech w 1945”) Aleksieja Isajewa i Maksyma Kołomijca, przetłumaczona i wydana w 2014 r. przez Helion. To dzieło dwóch rosyjskich historyków wojskowości skupia się przede wszystkim na klęsce 6. Armii Pancernej SS (6. SS-Pz.Armee) Seppa Dietricha po niepowodzeniu jego ofensywy „Frühlingserwachen” z marca 1945 r. Jednakże w I części książki autorzy przygotowują grunt pod ostatnią ofensywę Niemiec na froncie wschodnim, opisując w pierwszych siedmiu rozdziałach, jak próba odblokowania Budapesztu przez IV KPanc SS i silna reakcja Armii Czerwonej na te działania stworzyły niezbędne warunki dla znacznie większych bitew, które miały nastąpić po nich.

Praca ta, dzięki wykorzystaniu licznych relacji radzieckich z epoki, w tym dzienników operacyjnych 3. Frontu Ukraińskiego i jego dowódcy artylerii, dziennika 4. Armii Gwardii oraz trzech innych armii polowych (26., 27. i 57.), a wreszcie dzienników operacyjnych trzech samodzielnych korpusów szybkich (XVIII i XXIII Pancerny oraz I Zmechanizowany Gwardii), z których wszystkie odegrały kluczową rolę w udaremnieniu operacji „Konrad” I-III, powinna stanowić obowiązkowy punkt odniesienia dla każdego, kto usiłuje zrozumieć tę bitwę. Choć napisana z punktu widzenia Armii Czerwonej, jest jednak bezstronna i pozbawiona żargonu czasów komunistycznych; jest też godna uwagi ze względu na chłodną ocenę skutków różnych starć od stycznia do marca 1945 r., a także wyciągniętych nauk, które miano zastosować w późniejszych konfliktach.

Na koniec, przekład opracowania sztabu generalnego Armii Czerwonej, sporządzonego na ostatnim etapie wojny na Węgrzech, zawarty został w pracy The Budapest Operation 1945: An Operational–Strategic Study („Operacja budapeszteńska w 1945 - studium operacyjno-strategiczne”), wydanej w 2017 r. przez Helion & Company, od niedawna dostępnej w języku angielskim. To opracowanie z datą 1945, nr 21 w serii Sbornik matieriałow po izuczeniju opyta wojny („Zbiór materiałów do studiów nad doświadczeniem wojennym”), jest krytyczną, stosunkowo wolną od upiększania relacją, często niezgodną z oficjalną historią prezentowaną przez organy propagandowe byłego ZSRR.

Praca ta zawiera też wewnętrzną publikację z 1957 r., wydaną przez Akademię Sztabu Generalnego Armii Czerwonej: The Third Ukrainian Front’s Operation in the Budapest Operation („Działania 3. Frontu Ukraińskiego w operacji budapeszteńskiej”), autorstwa gen. mjr. S. P. Tarasowa, opisującą szczegółowo starania tego frontu, aby zablokować trzy niemieckie próby odsieczy Budapesztu, a szczególnie walki w celu powstrzymania IV KPanc SS Gillego. Choć Sbornik opisujący działania na rzecz wyzwolenia Warszawy od lipca do listopada 1944 r. jeszcze nie został wydany, to niedawno opublikowane tłumaczenie relacji Armii Czerwonej na temat operacji budapeszteńskiej okazało się dla autora prawdziwym skarbem, pozwalając mu zobaczyć od środka wewnętrzne funkcjonowanie radzieckich związków wyższego szczebla, których armie, korpusy i dywizje okazały się ostatnimi ważniejszymi – i najgroźniejszymi – przeciwnikami IV KPanc SS.

Razem wzięte, źródła te przedstawiają wystarczająco wiele szczegółów i informacji, aby zrekonstruować operacje korpusu Gillego w końcowych miesiącach wojny, poczynając od stosunkowo biernego grudnia 1944, przez błyskawiczne przerzucenie na Węgry, rolę odegraną w próbach odsieczy Budapesztu, walki pozycyjne na wschód od Balatonu, udział w ostatniej większej niemieckiej ofensywie tej wojny – operacji „Frühlingserwachen” – po różne działania opóźniające z dwóch ostatnich miesięcy wojny, kiedy to IV KPanc SS i inne niemieckie związki bezowocnie usiłowały zablokować marsz Armii Czerwonej do Wiednia i dalej.

W niniejszym tomie w jak największym zakresie używane są węgierskie nazwy miejscowości i form terenu, choć większe miasta występują w wersji niemieckiej, o ile nie zaznaczono inaczej, np. Raab (Győr), Gran (Esztergom) czy Komorn (Komárom). W stosownych przypadkach użyte również zostały angielskie nazwy większych jezior i rzek, jak Dunaju, Hronu, Balatonu czy Velence¹. Decyzję taką uzasadnia fakt, że niemieckie siły zbrojne w okresie II wojny światowej używały zaktualizowanych wersji map austro-węgierskich, na których występowały nazwy niemieckojęzyczne, z wyjątkiem przypadków, w których te niemieckie i te węgierskie były tożsame. W niektórych przypadkach po pierwszym użyciu nazwy niemieckiej podany jest współczesny węgierski odpowiednik, aby nikt, kto śledzi przebieg walk na współczesnych mapach, nie miał problemów z ustaleniem lokalizacji tych samych miejsc za pomocą narzędzi internetowych, takich jak Google Maps.

Wiele osób, które okazały się pomocne w przygotowywaniu pierwszego tomu, zostało już wymienionych, wypada jednak wspomnieć o kilku innych historykach, pomagających wyłącznie przy niniejszym tomie. W pierwszej kolejności chciałbym podziękować Perry’emu Pierekowi z Holandii, który hojnie podzielił się egzemplarzem szczegółowej monografii Manfreda Schönfeldera, poświęconej roli IV KPanc SS w odsieczy Budapesztu. Oryginalny dokument, który swego czasu znajdował się w archiwach Truppenkameradschaft (stowarzyszenia weteranów) Dywizji „Wiking”, zaginął. Chciałbym też złożyć podziękowania za pomoc Norbertowi Számvéberowi z Węgier, jak również płk. w stanie spoczynku Frenchowi MacLeanowi i ppłk. w stanie spoczynku Markowi Reardonowi z Armii Stanów Zjednoczonych. Podziękowania należą się także Charlesowi Trangowi z Francji i Mirko Bayerlowi z Norwegii za wielkoduszną pomoc w postaci przekazania fotografii przedstawiających działania bojowe korpusu Gillego w ostatnich dniach wojny.

Pan Bayerl, prawdopodobnie najlepszy na świecie ekspert od przebiegu trzech operacji odsieczowych Budapesztu, był szczególnie pomocny, dzieląc się swobodnie dodatkowymi materiałami, które zgromadził przez ostatnie 30 lat w trakcie badań nad węgierskimi działaniami Dywizji „Wiking”. Wśród rzeczy, którymi podzielił się z autorem, takich jak osobiste dzienniki uczestników, w tym Manfreda Schönfeldera, Günthera Jahnkego, Williego Heina czy Manfreda Renza, znalazły się dodatkowe mapy i oryginalne dokumenty. Kilkakrotnie też przemierzał okolice, gdzie toczyło się wiele najważniejszych walk, prowadząc „przejazdy sztabowe” po polu walki dla zagranicznych historyków wojskowości. Za pośrednictwem pana Bayerla autor poznał Wiktora Uchowa z rosyjskiego Rostowa nad Donem, który przełożył szereg zdobycznych dokumentów niemieckich, w tym rozkazów operacyjnych i depesz IV KPanc SS, nigdy dotąd nietłumaczonych na angielski.

Ponownie chciałbym podziękować ppłk. w stanie spoczynku Bundeswehry Güntherowi Langemu, byłemu oficerowi eskorty (Begleitoffizier) gen. Gillego, za ciągłe porady i zachęty. Był on także niezwykle uprzejmy, dzieląc się ze mną zawartością swojego pokaźnego archiwum, bez którego moja narracja zawierałaby liczne luki. W ciągu tego procesu wykazał się nadzwyczajną życzliwością i cierpliwością wobec moich licznych próśb o informacje i wyjaśnienia związane z oryginalnymi dokumentami i fotografiami. Pomoc jego – oraz jego syna, Wolfganga Langego, który przetłumaczył wszystko i służył jako pośrednik pomiędzy ojcem a mną – była wprost bezcenna.

Ponadto po raz kolejny składam podziękowania tym, którzy wytrwale wspierali mnie w całym toku powstawania niniejszej pracy, w tym ekipie Casemate Publishers, a szczególnie Davidowi Farnsworthowi, Ruth Sheppard, Danieli Lipscombe, Isobel Fulton, Tony’emu Waltonowi i Felicity Goldsack. Oprócz tego chciałbym wspomnieć o stałej pomocy takich osób jak Herbert Ackermans, Tom Albright, Christian Ankerstjerne, Christoph Awender, Predrag Blanusa, Martin Block, Geir Brenden, Prit Buttar, Carol Byrne, Andrew Found, Tim Haasler, Justin Horgan, mój kartograf Tom Houlihan, Petter Kjellander, John Moore, Tommy Natedal, Kamen Nevenkin, Roland Pfeiffer, Marc Rikmenspoel, Remy Spezzano z RZM Publishing, Bram van Straalen, Wiktor Uchow, Jan-Hendrik Vermeulen, Hans Weber, Lennart Westberg, Lars Westerlund, Ian Michael Wood, David O’Keefe oraz Jess T. Lukens. Dziękuję wam wszystkim.

Na koniec chciałbym podziękować Jill, mojej żonie, za wsparcie i zachętę w ciągu tego pięcioletniego procesu. Liczne dni i godziny, spędzone w moim „bunkrze” na dole, gdy pracowałem nad rękopisem, oznaczały, że oboje musieliśmy zrezygnować z kilku urlopów, wyjazdów weekendowych i innych naszych zwykłych zajęć, poświęconych na rzecz niniejszego projektu. Przez ostatnie kilka lat, w tym kilka ostatnich miesięcy izolacji, kiedy koronawirus szalał z niesłabnącą siłą, była dla mnie opoką i przewodniczką, zawsze przy mnie, z gotową filiżanką kawy czy kieliszkiem wina, gdy ich potrzebowałem. Bez niej nigdy nie skończyłbym tej pracy. Mam u Ciebie ogromny dług, Jilly!

Douglas E. Nash senior

Waszyngton, czerwiec 2020 r.SPIS MAP

1. Front wschodni, 25-31 grudnia 1944 r. – s. 52

2. Sytuacja na Węgrzech, 31 grudnia 1944 r. – s. 65

3. Rozmieszczenie wojsk, 1 stycznia 1945 r. – s. 83

4. Operacja „Konrad I”, 1-8 stycznia 1945 r. – s. 92

5. Operacja „Konrad II”, 9-12 stycznia 1945 r. – s. 175

6. Plan koncepcyjny operacji „Konrad III” – s. 254

7. Operacja „Konrad III”, 18-23 stycznia 1945 r. – s. 256

8. Ataki IV KPanc SS na północny zachód, 24-26 stycznia 1945 r. – s. 342

9. Radziecka kontrofensywa i niemieckie kontrataki, 28-31 stycznia 1945 r. – s. 417

10. Przejście do obrony, 5-24 lutego 1945 r. – s. 455SPIS ILUSTRACJI

1. Czwarty numer „Kämpfer des Führers” („Bojowników Führera”), gazety żołnierskiej IV KPanc SS, z 8 grudnia 1944 r. Wydawana przez korpuśnego narodowosocjalistycznego oficera kierowniczego (VI oficera sztabowego, NSFO) oraz sztabowych korespondentów wojennych SS (SS-Kriegsberichter), zawierała reportaże z całego świata, pisane i redagowane przez tych drugich, a także standardowe artykuły wydawane przez biuro ministra propagandy Rzeszy, Josefa Goebbelsa, oraz Główny Urząd Dowództwa SS (dzięki uprzejmości Günthera Langego).

2. Odręczny szkic zamku Hegyikastély (Schloss Hegyks) na wschód od Bicske, zajętego 5 stycznia 1945 r. przez grupę pancerną z 5. DPanc SS „Wiking”. Od 5 do 12 stycznia broniło się tam 20 czołgów z SS-Pz.Rgt. 5, pod dowództwem SS-Ostubaf. Fritza Dargesa, I baon SS-Pz.Gren.Rgt. 23 „Norge”, którym dowodził SS-Stubaf. Fritz Vogt, oraz kilka mniejszych pododdziałów, w tym z dywizyjnego batalionu saperów i pancernego batalionu rozpoznawczego. Pomimo licznych ataków radzieckich jednostek pancernych, nalotów i ciągłego ostrzału artyleryjskiego, grupa pancerna broniła tej odosobnionej pozycji, dopóki nie otrzymała rozkazu do odwrotu. Tak zwany „Fort Niezłomnych” uległ w czasie walk całkowitemu zniszczeniu (dzięki uprzejmości Mirko Bayerla).

3. Miesięczny raport o stanie (Zustandbericht) 3. DPanc SS „Totenkopf” za grudzień 1944, sporządzony 1 stycznia 1945 r. Raporty tego rodzaju składano do berlińskiego Inspektoratu Wojsk Pancernych armii niemieckiej, odpowiedzialnego za doktrynę, organizację, szkolenie, pozyskiwanie personelu, infrastrukturę i rozwój dowództwa wszystkich jednostek pancernych, niezależnie, czy należących do Heer, Waffen-SS, czy Luftwaffe (dzięki uprzejmości Martina Blocka).

4. Miesięczny raport o stanie (Zustandbericht) 5. DPanc SS „Wiking” za grudzień 1944, sporządzony 1 stycznia 1945. Zawierał informacje o gotowości personelu i sprzętu, w tym liczbę poniesionych strat, przydzielonych uzupełnień, faktyczną siłę jednostek oraz ilość wozów bojowych i innych pojazdów niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania dywizji pancernej. Na rewersie dowódcy omawiali szczególne kwestie, mające wpływ na gotowość bojową (dzięki uprzejmości Martina Blocka).

5. Periodyczna Erfolgseite („Strona sukcesów”) 3. DPanc SS „Totenkopf”, publikowana w dywizyjnej gazecie żołnierskiej „Totenkopfmelder” („Goniec Trupiej Główki”). Ten egzemplarz wymienia efekty jej działań bojowych od 1 stycznia do 28 lutego 1945 r., uwzględniając liczby zniszczonych lub zdobytych przez nią w tym okresie czołgów, dział i innego uzbrojenia Armii Czerwonej (Vopersal, t. Vb, s. 687).

6. Zdjęcie SS-Stubaf. Fritza Rentropa z albumu zaginionych, opracowanego przez Niemiecki Czerwony Krzyż (Deutsches Rotes Kreuz), z podaniem daty i miejsca, w którym został uznany za zaginionego (faktycznie wzięto go do niewoli 2 lutego 1945 r.). Jego ciała nigdy nie odnaleziono.

7. Zdjęcie SS-Sturmmanna Gottfrieda Hofmanna, kierowcy Rentropa, z albumu zaginionych, opracowanego przez Niemiecki Czerwony Krzyż. Jego ciała również nie odnaleziono, chociaż niezidentyfikowane szczątki, podobnie jak w przypadku Rentropa, mogą spoczywać na niemieckim cmentarzu wojennym w Budaörs lub Białogrodzie Królewskim na Węgrzech.------------------------------------------------------------------------

¹ W niniejszym przekładzie zarówno rzeki, jak i miejscowości występują pod polskimi nazwami, jeżeli takowe istnieją w rodzimej tradycji – a więc Stuhlweissenburg to Białogród Królewski, Raab to Jawaryn, Komorn to Komarno, miasto Gran to Ostrzyhom, a rzeka Gran to Hron (przyp. tłum.).

² Abschiedsnachricht an IV. SS-Pz.Korps, Oberbefehlshaber der 9. Armee, Armee-Hauptquartier, 25 listopada 1944 r. (źródło: Vopersal, s. 508).

³ Kiedy 27 listopada IV KPanc SS został podporządkowany 2. Armii, jego korpuśny szpital polowy i kompanię sanitarną, pod nadzorem chirurga korpusu, Brig.Führera Rotthardta, przeniesiono w celu integracji z infrastrukturą medyczną 2. Armii. SS-Feld-Laz. 504 został przeniesiony do Płocka (Schröttersburga), a SS-San.Kp. 504 – do Gostynina (Waldrode). Obie jednostki znajdowały się ponad 75 km za linią frontu, ale, jak już wcześniej omówiono, ich podstawowym celem było zaspokajanie potrzeb medycznych jednostek korpuśnych i przydzielonych Heerestruppen, a nie dywizji frontowych, o ile nie otrzymały innego rozkazu. AOK 2, Abteilung IVc (Armee-Arzt), Lage- und Tatigkeitsbericht Monat Dezember 1944, Anlage 1, wpisy z 1, 3, 4 i 9 grudnia 1944 r.

⁴ Zustandberichte dla Generalnego Inspektora Wojsk Pancernych z Dywizji „Totenkopf” (Ia Tgb.Nr. 11/45) i Dywizji „Wiking” (Ia Tgb.Nr. 7.45), oba z datą 1 stycznia 1945 r. W tym okresie szpital polowy pierwszej dywizji został przeniesiony do Płońska, a szpital drugiej – z Łodzi do Torunia.

⁵ Div.Gef.Stand, 542. Volks-Grenadier Division, Abt. IIa, Tätigkeitsbericht od 1 października do 31 grudnia 1944, Anlage 2, 10 stycznia 1945.

⁶ Według okresowego meldunku o stanie uzbrojenia i pojazdów, złożonego przez starszego kwatermistrza (Oberquartiermeister, O.Qu.) 2. Armii, 18 grudnia 1944 r. Dywizji „Totenkopf” brakowało 59% etatowej liczby karabinów maszynowych MG-42, a także 41% etatowych pistoletów maszynowych (łącznie MP-40 i MP-44). „Wiking” był w równie trudnym położeniu; dysponował zaledwie 39% etatowej liczby kaemów, miał jednak 78% pistoletów maszynowych. Ogólnie rzecz biorąc, w całym IV KPanc SS, w tym w jednostkach korpuśnych, brakowało 369 karabinów. Częściowo nadrobiono ten niedobór, odbierając karabiny żołnierzom jednostek tyłowych w zamian za pistolety. Wszystkie te kwestie świadczą o nieustannych problemach niemieckiego przemysłu zbrojeniowego z zaspokajaniem ogromnego zapotrzebowania na wszystkie typy uzbrojenia. Źródło: AOK 9, O.Qu./Qu.1, Nr. 9789/44 geheim, Betr: Stellungsnahme zu den Zustandberichte, z 18 grudnia 1944 r., s. 8-9.

⁷ Według niemieckich dokumentów, w grudniu 1944 r. dywizje walczące na froncie zachodnim, z wyłączeniem Włoch, otrzymały 957 czołgów, dział szturmowych i niszczycieli czołgów wszystkich typów, natomiast front wschodni otrzymał ich tylko 570, choć służyło tam prawie trzy razy więcej dywizji niż na Zachodzie. Źródło: Generalinspekteur der Panzertruppen. Unterlagen für den Führervortrag am 28.12.1944, Berlin: Oberkommando des Heeres 1944. 14 stron. Gen. Insp. d. Pz. Tr. Org. Nr. 4730/44 g.Kdos (dzięki uprzejmości Christiana Ankerstjerna z Panzerworld.com).

⁸ Generalinspekteur der Panzertruppen. Zuführung Jagdpanther: April 1945, 1 (dzięki uprzejmości Christiana Ankerstjerna) oraz monografia: Ian Michael Wood, Panzer Issues to SS-Pz.Rgt. 5, b.d.

⁹ Stellungsnahme zu den Zustandberichte, s. 8-9. Nawiasem mówiąc, SPW nie traktowano jako pancernego wozu bojowego.

¹⁰ Ciągłe ponadprzeciętne wysiłki drużyn remontowych w pułkach pancernych obu dywizji uhonorowano poprzez odznaczenie SS-Ostubaf. Friedricha Schustera prestiżowym Srebrnym Krzyżem Niemieckim w marcu 1945 r. oraz SS-Hstuf. Ericha Wiesego Krzyżem Rycerskim Krzyża Zasługi Wojennej w listopadzie 1943 r.

¹¹ Więcej szczegółów zawiera rozdział 12 tomu I oraz Klapdor, s. 439.

¹² E-mail od Michaela Iana Wooda, 7 września 2019.

¹³ Wilhelm Tieke, Tragedy of the Faithful: A History of the III. (germanisches) SS-Panzer-Korps, Winnipeg: J. J. Fedorowicz Publishing 2001, s. 398-400 (angielski przekład pierwotnego wydania Munin-Verlag z 1968 r.). Według doniesień świadków oba bataliony – przynajmniej do czasu ich ponownego rozbicia 15 lutego 1945 r. – wykorzystywano wspólnie, jako swego rodzaju „trzecią pułkową grupę bojową”, pod komendą dowódcy dywizji (źródło: Ingo Apel).

¹⁴ Co ważne, oba bataliony przybyły z pełnym kompletem broni i ekwipunku, w tym z kompanią broni ciężkiej, w której składzie znajdowały się 4 ckm, 4 moździerze kal. 80 mm, 2 rkm oraz 2 działa przeciwpancerne kal. 75 mm (źródło: Tieke, s. 399).

¹⁵ AOK 2, Ib KTB, IV. SS-Pz.Korps Ib, meldunek z 27 listopada 1944.

¹⁶ Wyjątek z relacji byłego norweskiego SS-Rottenführera J.B., „Pettend fest in unsere Hand”, osobiste archiwum Tommy’ego Natedala, marzec 2017, dzięki uprzejmości Johna Moore’a.

¹⁷ I. Abteilung/SS-Pz.Rgt. 5 KTB, wpisy z 16-30 listopada 1944, s. 62-63.

¹⁸ AOK 2, Ib KTB, IV. SS-Pz.Korps Ib, meldunki z 26 listopada – 6 grudnia 1944.

¹⁹ 542. Volks-Grenadier Division, Abt. Ia Nr. 967/44 geheim, Divisionsbefehl Nr. 60 fuer die Befehlsuebername bis zum Bug, Div.Gef.Stand, 1 grudnia 1944; 542. V.G.D. Abt. Ia/Op. 3 Nr. 987/geheim, Divisionsbefehl Nr. 62 fuer den Einsatz des Füsilier-Btl. 542, Div.Gef.Stand, 5 grudnia 1944.

²⁰ Strassner, s. 191.

²¹ Vopersal, s. 510.

²² Tamże, s. 505, 515; Angolia, s. 99.

²³ Weisung Nr. 68 für die Kriegführung, Führerhauptquartier, den 28. 11. 44, “Führerbefehl über die Befehlsführung bei auf sich selbst gestellten Truppenteilen,” Der Chef des Oberkommandos der Wehrmacht WFSt/Qu. 2 Nr. 1409/44; Vopersal, s. 512.

²⁴ Vopersal, s. 511.

²⁵ Korpsgefechtstand, Gen.Kdo. IV. SS-Pz.Korps, Ia Tagebuch nr. 1109/44 geheim, 3 grudnia 1944; Abschrift, Gefechtsbericht, 6. Kp./SS-Pz.Gren.Rgt. 9 “Germania”, 3 grudnia 1944.

²⁶ Korpsgefechtstand, Gen.Kdo. IV. SS-Pz.Korps, Ia Tagebuch nr. 1131/44 geheim, Betr: Alarmübung in rückwärtiger Stellungen, 5 grudnia 1944.

²⁷ Dodatek gepanzerte – czyli opancerzony – oznaczał, że batalion przemieszczał się na transporterach opancerzonych (przyp. R.M.).

²⁸ Bernau, s. 139.

²⁹ Div.Gef.Stand, 542. Volks-Grenadier Division, Abt. Ia Nr. 1074/44 geheim, Betr: Ausbau Fort Debe, 18 grudnia 1944.

³⁰ Verleihungslist für Verleihung des Eisernes Kreuz un Kriegsverdienst Kreuz, Generalkommando IV. SS-Panzerkorps, Adjutantur IIa, październik-grudzień 1944 (Bundesarchiv Zentralnachweisstelle, Heerespersonalamt, RH 7A, 1338, Folie 1-19. Odznaczenia przyznano również zasłużonym członkom Heeres-Art.Abt. 154, Beob.Abt. 21, Gren.Btl.z.b.V. 560, Heeres-Pz.Jäg.Abt. 743, Bau-Pio.Btle. 9 i 421, Stab./Art.Rgt. 69 oraz Stellungs-Werf.Rgt. 103.

³¹ Wiking Ruf: Mitteilungsblatt der europäischen Soldaten der ehemaligen Waffen-SS für Vermissten-Such und Hilfsdient, „Tapfere Söhne Europas—Treue Kameraden”, t. 4, luty 1952, Hannover: J. F. Wiese & Ahlert 1952, s. 4.

³² Vopersal, s. 515.

³³ Wywiad z Güntherem Lange, Handeloh, Niemcy, 7 października 2017.

³⁴ Vopersal, s. 515.

³⁵ Div.Gef.Stand, 542. Volks-Grenadier Division, Abt. Ia/Op. 3 Nr. 1108/44 geheim; Divisionsbefehl Nr. 72 für verstärkte Sicherung in der Nacht vom 24./25.12.44, 23 grudnia 1944.

³⁶ SS-Stubaf. Fritz Messerle, dowódca IV. Abt./SS-Pz.Art.Rgt. 3 „Totenkopf”, przedstawia znakomity opis ostatniego Bożego Narodzenia na froncie wschodnim oraz starań, jakie podjęli jego podwładni, aby uczcić to święto (Ullrich, s. 248).

³⁷ 542. V.G.D., Ia KTB, 24 grudnia 1944; Bernau, s. 140.

³⁸ Strassner, s. 191.

³⁹ Tamże.

⁴⁰ Julius Heinrich Dorpmüller (24 lipca 1869 – 5 lipca 1945) był w latach 1926-1945 prezesem niemieckich kolei (Deutsche Reichsbahn-Gesellschaft), a w latach 1937-1945 – ministrem transportu Rzeszy. Źródło: Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Julius_Dorpm%C3%BCller, dostęp: 12 września 2019.

⁴¹ Messerle, w: Vopersal, s. 516. Julischka to aperitif popularny w Europie Południowo-Wschodniej: połączenie śliwowicy z likierem gruszkowym.

⁴² Jak opisano w poprzednim rozdziale, w przeniesieniu tym nie brały udziału żadne jednostki Heer, ponieważ przed odjazdem IV KPanc SS wszystkie zostały wyjęte spod kontroli Gillego i przydzielone do innych korpusów lub armii. Oznaczało to, że na Węgry wysłano tylko dwie dywizje SS, sztab korpusu oraz wojska korpuśne, co wyjaśnia stosunkowo niską liczbę żołnierzy służących w korpusie. Miało się to wkrótce zmienić po przybyciu w nowy rejon działań, wraz z przydziałem dodatkowych Heerestruppen i dywizji.

⁴³ Perry Pierek, Hungary 1944-1945: The Forgotten Tragedy, Nieuwegein, Holandia, Aspekt 1995, s. 153.

⁴⁴ Earl F. Ziemke, Stalingrad to Berlin: The German Defeat in the East, Washington, D.C.: U.S. Army Center of Military History 2002, s. 369-370.

⁴⁵ Tamże, s. 356-358.

⁴⁶ Fascynującą relację z operacji „Panzerfaust” zawiera powojenna książka Erica Kerna Dance of Death, wydana w 1948 r. jako Der Grosse Rausch („Wielkie upojenie”). Był to pseudonim byłego SS-Ustuf. Erica Kernmayra, służącego w czasie „Panzerfausta” pod rozkazami Otto Skorzeny’ego i odpowiedzialnego za operacje psychologiczne, w tym przejęcie radiostacji i uniemożliwienie renegatom wśród strzałokrzyżowców wykorzystanie jej do własnych złowrogich celów.

⁴⁷ Frieser i in., Germany and the Second World War, t. 8, s. 876.

⁴⁸ Ziemke, s. 363-364.

⁴⁹ Ta relacja Friessnera pochodzi z opracowania jego kampanii: Verratene Schlachten, die Tragödie der deutschen Wehrmacht in Rumänien, Hamburg: Holsten Verlag 1956, a przytacza ją Campaign: Fortress Budapest wydawnictwa Warlord Games (Oxford, U.K.: Bloomsbury Publishing PLC 2019).

⁵⁰ Obie miejscowości leżą na prawym brzegu Dunaju. Jeśli chodzi o radzieckie natarcie, to 22 listopada 57. A rozpoczęła atak w celu połączenia swoich przyczółków na Dunaju. Korzystając z jej sukcesów, 4. AGw w nocy 25 listopada sforsowała Dunaj pod Mohaczem i następnego dnia zajęła go oraz połączyła się z 57. Armią (przyp. R.M.).

⁵¹ Ziemke, s. 378-382.

⁵² Tamże, s. 382-383.

⁵³ Johannes Friessner, Verratene Schlachten, die Tragödie der deutschen Wehrmacht in Rumänien, Hamburg: Holsten Verlag 1956, s. 193.

⁵⁴ Krisztián Ungváry, The Siege of Budapest: 100 Days in World War II, New Haven: Yale University Press 2002, s. 36.

⁵⁵ Peter Gosztony, Endkampf an der Donau 1944/45, Wien: Verlag Fritz Molden 1969, s. 97-98; Ungváry, s. 35-36.

⁵⁶ Ziemke, s. 383-384.

⁵⁷ Tamże, s. 384-385.

⁵⁸ Spisując po wojnie swoje wspomnienia, Friessner wyraził pogląd, że wraz z Fretterem-Pico został zwolniony ze stanowiska, „ponieważ potrzebny był kozioł ofiarny”. Po apelach Friessnera do Guderiana i jego szefa sztabu z tego dnia, aby podał uzasadnienie tej dymisji, ostatecznie wyjaśniono ją „spontaniczną decyzją Führera” (Pierek, s. 116).

⁵⁹ Ziemke, s. 385-386.

⁶⁰ Szczegóły określono w rozkazie Hitlera z 1 grudnia 1944 r.: Führerbefehl zur Verteidigung von Budapest, przesłanym przez sztab GA „Południe” z kontrasygnatą Friessnera. Rozkaz ten, powołując się na Führerbefehl Nr. 11 z 8 marca 1944 r., Kommandanten der festen Plätze und Kampfkommandanten, wyłuszczał konkretne obowiązki i oczekiwania wobec komendanta twierdzy i jego podwładnych, w tym, w razie konieczności, walkę „do ostatniego żołnierza”.

⁶¹ Pierek, s. 125. Co ciekawe, Albert Speer, minister uzbrojenia Hitlera, w tym samym roku (1944) stwierdził, że wojna „z produkcyjno-technicznego punktu widzenia została już przegrana” (tamże, s. 119). Tak więc kwestia tego, czy paliwa było wystarczająco wiele, mogła być bezprzedmiotowa. W sensie geopolityczno-strategicznym Niemcy przegrały już wojnę do 1942 r.

⁶² Guderian, s. 312.

⁶³ Frieser i in., s. 904.

⁶⁴ Guderian, s. 309-311.

⁶⁵ Tamże, s. 311-312.

⁶⁶ Frieser i in., s. 904.

⁶⁷ Georg Maier, Drama Between Budapest and Vienna: The Final Battles of the 6. Panzer-Armee in the East 1945, Winnipeg, Canada: J. J. Fedorowicz Publishing 2004, s. 13 (uwaga: jest to angielski przekład książki wydanej pierwotnie przez Munin-Verlag, która ukazała się w 1985 r. pod tytułem oryginalnym Drama zwischen Budapest und Wien; Der Endkampf der 6. Panzerarmee 1945. Dalej przytaczana jako „Maier”).

⁶⁸ Maier, s. 13, z cytatem z książki Steinera Die Freiwilligen – Idee und Opfergang, Göttingen: Plesse Verlag 1958, s. 294.

⁶⁹ Vopersal, t. 5b, s. 517.

⁷⁰ Źródło: ULTRA Special Intelligence History of the Eastern Front, Chapter IV, s. 106. Podziękowania dla Davida O’Keefego za przekazanie raportu.