Z Połocka do amerykańskiej Ziemi Obiecanej - ebook

WSTĘP

Mary Antin weszła szturmem do literatury amerykańskiej, publikując w roku 1912 Ziemię Obiecaną, bestselerową autobiografię imigrancką. Opisała w niej swoje dzieciństwo w sztetlu Połock w ówczesnej Rosji carskiej, podróż z rodziną przez Ocean Atlantycki oraz błyskawiczne osiągnięcie statusu Amerykanki. Emigrując z Europy Wschodniej do Stanów Zjednoczonych w roku 1894, Mary Antin uniknęła najgorszego losu Żydów europejskich w XX wieku – prześladowań w Rosji sowieckiej za żydowskość i kulturę jidysz oraz komór gazowych Trzeciej Rzeszy. Jej córka Josephine, urodzona w małżeństwie z Amadeuszem Grabau – potomkiem niemieckich luterańskich pastorów, nie musiała poddawać się okrutnym procedurom ustaw norymberskich. Mary Antin jako młoda kobieta napisała triumfalną Ziemię Obiecaną o sukcesach asymilacji na amerykańskim kontynencie, zdobywając sławę i zarabiając pokaźne kwoty za książkę i wystąpienia publiczne. W swojej opowieści nie unikała opisów potyczek, trudności i dylematów adaptacji ze Starego do Nowego Świata, jednak z pełną świadomością przekonując czytelników, że mówi nie tylko o sobie, ale o „tysiącach” innych emigrantów.

Jej własne życie, mimo sukcesów, było dalekie od bajki. Przejście z jednej kultury do drugiej zaciążyło na osobistych relacjach. Biografia Mary Antin – okrzykniętej modelową imigrantką – pozostaje obrazem blasków i cieni, jakie kryją się w przechodzeniu do modelu życia społecznego odmiennego od tego, w jakim zostało się wychowanym w tradycji wcześniejszych pokoleń. Odczytania jej sławnej Ziemi Obiecanej zwykle koncentrują się na optymistycznym obrazie sukcesu asymilacyjnego młodej autorki, na Ameryce w pastelowopogodnych barwach. Dopiero niedawno pojawiły się interpretacje wskazujące na przeżyty przez Antin wstrząs imigracji i jej praktyki narracyjne mające na celu psychologiczne przepracowanie tej traumy.

Jak wielu zasymilowanych Żydów, Mary Antin próbowała zadomowić się w jakiejś religijnej wspólnocie. Historia tych poszukiwań to mniej znany, lecz niezwykle ciekawy okres jej życia, pomijany w oficjalnych biografiach, bo nastąpił po okresie triumfu związanego z wydaniem autobiograficznej Ziemi Obiecanej. Także losy małżeństwa Mary z Amadeuszem Grabau kryją w sobie nie tylko osobiste perturbacje, ale malują obraz trudności, na jakie natrafiają związki osób o odmiennych uwarunkowaniach kulturowych. Mary Antin i Amadeusz Grabau zostali parą w Ameryce w czasach, gdy dominowała koncepcja melting pot (tygiel) – stapiania i ujednolicania wszystkich do wspólnego wzorca amerykańskości. W praktyce nie następowało niwelowanie różnic kulturowych wynikających z wychowania w odmiennych tradycjach.

Amadeusz Grabau to zresztą postać sama w sobie godna książki biograficznej: wybitny paleontolog z rodziny o niemieckich korzeniach, wplątany w kłopotliwą sytuację na amerykańskiej uczelni w okresie pierwszej wojny światowej, w konsekwencji wyjechał do Chin, gdzie żył aż do 1946 roku, prowadząc niezwykle ważne badania naukowe w międzynarodowym środowisku intelektualnym. Był mężem Mary Antin, najsłynniejszej wówczas pisarki migrantki, z którą nigdy się nie rozwiódł, aczkolwiek w Pekinie miał inne towarzyszki życia, a małżeństwo z Mary stało się jedynie formalnym związkiem. Do dziś Amadeusz Grabau jest pamiętany w Chinach za swój wkład do badań geologicznych i paleontologicznych tego kraju. W ich wspólnym życiu z Mary nie zabrakło intrygujących momentów ilustrujących amerykańską rzeczywistość intelektualnych sfer początków dwudziestego wieku. Doświadczenia Mary Antin wynikające ze związku z Amadeuszem Grabau pozostają mało znanym aspektem jej życia, a zasługują na uwagę, gdyż składają się na kompleksowość wielokulturowej biografii pisarki i jej otoczenia.

Mary Antin stała się znaną postacią po wydaniu swojej autobiograficznej Ziemi Obiecanej, o której sama nieco żartobliwie mówiła, że książka powstawała za wcześnie, robiąc tym stwierdzeniem aluzję do swojego młodego wieku. W 1912 roku, gdy książka została opublikowana, jej autorka była rzeczywiście młoda, a w Ameryce spędziła zaledwie piętnaście lat. Jednak umiejętnie połączyła fakty, wspomnienia swoje i rodzinne przepuszczone przez filtr pamięci, nadając tekstowi atrakcyjność. Gdy opisywała ze swadą jak „skrzypce grały radośnie na weselu mojego ojca, wnuka świętej pamięci Israela Kimanyera”, czytelnik miał wrażenie, że wraz z nią uczestniczy w tym wydarzeniu. Podbiła serca Amerykanów, ukazując swoją wytrwałość w stawaniu się ich rodaczką. Snuła dla nich opowieść o tym jak „ich bracia i siostry z dalekich krańców ziemi garnęli się do flagi, którą kochali, o rekrutowaniu armii robotników, myślicieli i liderów”. Ziemia Obiecana Mary Antin nieprzypadkowo stała się amerykańskim bestsellerem, warto więc przybliżyć atrakcyjność tego dzieła także polskim czytelnikom.

Autobiograficzna Ziemia Obiecana Mary Antin przypomina o ważnym zjawisku społeczno-literackim, jakim było pojawienie się licznych publikacji nawiązujących do osobistych przeżyć w okresie wielkiej migracji do Stanów Zjednoczonych na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku. Niewątpliwie wpływ miały na to silne tradycje amerykańskiego piśmiennictwa introspekcyjnego i autobiograficznego. Znaczącym czynnikiem było jednak także powszechne zainteresowanie imigrantami, co stworzyło najzdolniejszym z nich warunki do debiutu pisarskiego, wsparcie redaktorów i poparcie wydawców. Ze środowiska utalentowanych migrantów żydowskich wyszły istotne opisy złożonych procesów odnajdywania swojego miejsca w amerykańskiej rzeczywistości, wśród nich autobiografia Up Stream Ludwiga Lewisohna czy czerpiące z własnych przeżyć powieści o tematyce imigracyjnej The Rise of David Levinsky Abrahama Cahana i Bread Givers Anzii Jezierskiej. W kolejnych dekadach dwudziestego wieku swoistym przedłużeniem tradycji autobiografii imigranckiej stały się autobiografie dwukulturowe. Oferują one czytelnikowi obraz dwóch kultur: etnicznej autora, zwykle opisywanej z perspektywy kraju pochodzenia, i amerykańskiej w procesie zdobywania nowej imigranckiej tożsamości. Mary Antin może być

uważana za jedną z prekursorek tego gatunku. Narracje życia rozpoczętego w jednym kraju, a kontynuowanego w drugim, skupiające się na procesie asymilacji, wydają się esencją pejzażu amerykańskiej wielokulturowości.

Dla polskiego czytelnika opowieść o życiu Mary Antin jest okazją do spojrzenia zarówno na historię Żydów w Europie Wschodniej pod koniec dziewiętnastego wieku, jak i na wielkie procesy migracji do Stanów Zjednoczonych na przełomie wieków. Autobiograficzne wynurzenia Mary Antin, analiza jej dzieciństwa w Połocku w Rosji carskiej, a następnie dojrzewanie i dorosłe życie w Stanach Zjednoczonych umożliwiają ogląd historii Żydów wschodnioeuropejskich migrujących za ocean przez pryzmat konkretnego indywidualnego doświadczenia. Jej biografia ma potencjał silniejszego przemówienia do wyobraźni czytelnika niż niejedno opracowanie stricte historyczne. Wydobywa także kobiecą specyfikę doświadczeń emigranckich, często ignorowaną w historiografii. O ile styl książek Antin nieco się zestarzał, to wyzwania, jakie napotykała, mogą często wydawać się całkiem współczesne. Mary Antin żyła na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku, ale wiele z jej doświadczeń emigracyjnych: proces akulturacji, trudności emocjonalne, poszukiwania wspólnoty duchowej mają pierwiastek ponadczasowy. Opowieść o jej przeżyciach i poszukiwaniach w czasach globalnej migracji w dwudziestym pierwszym wieku pozostaje niezwykle aktualna.

* * *

Chciałabym podziękować profesorowi Antoniemu Mironowiczowi za pomoc w opracowaniu części dotyczącej historii Połocka. Ważną rolę w rozumieniu tematu migracji Żydów z Europy Wschodniej odegrały rozmowy z moją nieżyjącą już przyjaciółką profesor Jody Myers, a książka nie powstałaby w tym kształcie, gdyby nie pomoc księgarza Kena Schoena z South Deerfield w Massachusetts, który dokonał niemożliwego, czyli zdobył wydaną w małym nakładzie książkę Allana Mazura A Romance in Natural History: The Lives and Works of Amadeus Grabau and Mary Antin – obszerną biografię Amadeusza Grabau, męża Mary Antin i jej samej. Za cenne uwagi do tekstu dziękuję serdecznie paniom profesor Mirosławie Buchholtz i Irminie Wawrzyczek.

Maszke (z lewej) i Feczke, czyli Mary z siostrą jako dzieci w Połocku. Zdjęcie zamieszczone w pierwszym wydaniu Ziemi Obiecanej

https://polona2.pl/item/the-promised-land,MTIyMDQ4OTMw/7/#item1
POŁOCK HISTORYCZNY I ZAPAMIĘTANY

Mary Antin, urodzona najprawdopodobniej w 1881 roku, pierwsze lata życia spędziła w Połocku, miasteczku w guberni witebskiej w ówczesnej Rosji carskiej, a obecnie w północnej części Białorusi. To miasto o świetlanej przeszłości, w czasach jej dzieciństwa znacząco podupadło. Nie rozwinął się przemysł, a znaczenie Połocka jako ośrodka rozwoju duchowego czy też obecność garnizonu nie zapewniały miastu rozwoju. W dużym stopniu Połock stał się zatłoczonym sztetlem w Strefie Osiedlenia, tej części imperium carskiego, w której Żydom wolno było mieszkać. Skazywało to liczną społeczność żydowską na niedostatek. Mary, wówczas zwana najczęściej Maszke, dorastała w dość tradycyjnej, ale nie ortodoksyjnej rodzinie i zaznała ciepła rodzinnego domu, ale też widziała jak okrutnie życie żydowskie było ograniczone wszechobecnym antysemityzmem. W pierwszych rozdziałach swojej Ziemi Obiecanej wróciła do Połocka i pamięci dzieciństwa.

Opisy lat dziecięcych spędzonych w Połocku i tamtejszego środowiska były ćwiczeniami przywoływania wspomnień i wyobraźni. Pisarka metaforycznie określiła, czym jest opisywanie własnego dzieciństwa i wczesnej młodości: są to zapożyczenia od rodziców, składanie fragmentów wspomnień, pilotowanie na morzu pamięci, gdzie można się zagubić we mgle niepewności lub trafić na rafy spekulacji. Dodatkowym wyzwaniem było dopasowanie opisu tamtej rzeczywistości do potrzeb dwóch grup czytelników: amerykańskich odbiorców niemających pojęcia o realiach życia w Rosji carskiej, ale także żydowskiej diaspory naturalnie zainteresowanej twórczością pisarki z własnej grupy etnicznej.

Dla współczesnych badaczy historii Połocka wspomnienia Mary Antin są znakomitym narzędziem wiedzy wypływającym z indywidualnej pamięci, uzupełniającym obraz złożonej sytuacji miasta w drugiej połowie dziewiętnastego wieku. W opowieści Mary/Maszke o dzieciństwie w połockim sztetlu zaciera się granica pomiędzy historią a literaturą, ale obecnie, sto lat później, ta opowieść podkreśla znaczenie osobistego świadectwa, podtrzymując wartość jej dzieła.PRZYPISY

Mary Antin, The Promised Land, Boston and New York: Houghton Mifflin Company, 1912, s. 248. https://www.gutenberg.org/files/20885/20885-h/20885-h.htm. .

Wszystkie cytaty z dzieł i korespondencji Mary Antin są przytaczane w moim własnym tłumaczeniu.

Jolie A. Sheffer, „Recollecting, Repeating, and Walking Through: Immigration, Trauma and Space in Mary Antin’s The Promised Land”, MELUS: Multi-Ethnic Literature of the US, Vol. 35, No. 1, 2010, s. 141.

Antin, The Promised Land, s. 40.

Antin, The Promised Land, s. 222.

Jerzy Durczak, „Literackie zapisy losów imigrantów”, Historia literatury amerykańskiej XX wieku, t. I, red. A. Salska, Kraków: Universitas, 2003, s. 410.

Jerzy Durczak, „Nurt autobiograficzny”, Historia literatury amerykańskiej XX wieku, t. II, red. A. Salska, Kraków: Universitas, 2003, s. 564.

Antin, The Promised Land, s. 78.