Za winy niepopełnione - ebook

I.

Na pochyłości wzgórza, za rzeką, widać miasteczko. Okna błyszczą złotem od zachodzącego słońca.Po moście dudni żółty wózek pocztowy, wlokący się powoli od stacyi kolei. Stare szkapy z wysiłkiem ciągną go pod górę; wjechał w szeregi domów i zatrzymał się w rynku, przed żółtym domem z ganeczkiem. Na domu orzeł dwugłowy, koło drzwi skrzynka na listy. To dom pocztowy.

Koło niego gromadka służących, parę chłopaków z warsztatu, wesołych i wyśmiewnych, jakiś posłaniec ze wsi, w czapce z galonem, a boso, stoi, trzymając koszyk i konia. Wszystko to czeka na gazety i listy, które pan pocztmistrz rozpakowuje właśnie. Przez otwarte okno widać jego łysą głowę, uchylającą się to w jednę, to w drugą stronę, jak wahadło.

Na ganeczku kilku obywateli surdutowych, inteligencya miasteczka, siedzi i czeka także na gazeciarskie nowinki, prowadząc z ferworem polityczną gawędkę. Najrezolutniejszy burmistrz, z nosem czerwonym, powiedział-bym fioletowym, pod którym sterczą wąsy, jakby z pszenicznej słomy, nierówno wystrzyżone. Cybulaste, wypukłe oczy żywo poruszają się w cieniu dużego, słomianego kapelusza, a krótkiemi, tłustemi rękoma żywo giestykuluje, stukając czasem o ziemię laską ze srebrną gałką, dla nadania słowom swoim siły i akcentu. Bo dysputowanie było słabą, a raczej najsilniejszą stroną burmistrza. „Nasz burmistrz, to gęba nielada” — powtarzali z respektem mieszczanie; a dowcipny aptekarz utrzymywał, że żołądek burmistrza wszystkie alkohole przerabiał na słowa, bo im więcej pił, tem więcej mówił. Za to niewiele robił, i urzędowe czynności jego nie zniosły-by surowej krytyki; ale podobno koło własnych interesów umiał nieźle chodzić i, gdyby nie to, że Josel Probstein miał swój handel win tuż naprzeciw okien jego, był-by mógł już jakiś mająteczek sobie uciułać. Tymczasem, oprócz małego domu, starej żony, córki i długów, nie posiadał wiele więcej. Mimo to, cierpiano go na urzędzie, bo umiał zakrzyczeć, zahuczeć sarkania, rubaszną serdecznością ujmował sobie niechętnych, a reszty dokonywały libacye u Josla. I teraz właśnie ztamtąd przyciągnęło szanowne gronko na pocztę, kontynuując rozpoczętą rozmowę, a burmistrz laską kreślił na podłodze sytuacyą polityki europejskiej i udawadniał konieczność wojny.

Nim jeszcze ukończył swoje argumentacje i nim pocztmistrz miał czas ułatwić się z expedycyą, zbliżył się ku poczcie jakiś, podeszły już w latach, człowiek, w oliwkowym surducie, popielatym kapeluszu, i zatrzymał się opodal ganeczka, między czekającymi. Twarz jego, blada, starannie wygolona, miała wyraz dobroduszny i pokorny, oczy siwe, nieco wilgotne, łagodnie, ale nieśmiało poglądały na ludzi; trzymał się trochę pochyło, jakby z przyzwyczajenia do kłaniania się i uległości. Założył jednę rękę pod pachę, drugą podparł brodę i zamyślił się, nie zważając wcale na gwarną rozmowę, która obok niego toczyła się na ganeczku.

Wyrwał go z tego zamyślenia głos burmistrza, który, po ukończeniu swoich dowodzeń politycznych, spostrzegłszy stojącego na ulicy pod gankiem, zawołał swoim tubalnym głosem:

— Panie Leszczyc, prosimy bliżej, o! jest miejsce.

To mówiąc, usunął się z brzegu ławki i protekcyjnie wskazał ręką.

Jegomość w oliwkowym surducie ukłonił się, blada twarz jego rozjaśniła się uśmiechem pokornej wdzięczności, wszedł nieśmiało, na palcach, na ganeczek, i usiadł na brzegu ławki.

— Pan także po gazetki? — spytał burmistrz.

— Właściwie przyszedłem głównie po list. Spodziewam się listu od syna.

— Syn pański podobno w Wiedniu? — odezwał się aptekarz.

— Tak, w Wiedniu, na politechnice — odrzekł Leszczyc, potakując głową w sposób taki, który zarazem ukłon oznaczał. Dziękował za to, że pan aptekarz był łaskaw zrobić mu zapytanie.

— To on tam już kilka lat siedzi — powiedział burmistrz.

— Cztery lata. Właśnie teraz ukończył i stara się o posadę. Chciał — by tu u nas, w kraju, dostać jakie miejsce.

Aptekarz ruszył pogardliwie ramionami i machnął ręką.

— U nas! — rzekł. — Alboż tu, u nas, jest pole dla ludzi? W Niemczech, tam umieją ocenić człowieka i zużytkować jego zdolności; ale u nas, ph! Myśmy zawsze mieli nabożeństwo do tego, co nie nasze. Obcy język, sprowadzony towar, zagraniczny nauczyciel, zawsze mają u nas pierwszeństwo; nawet restaurator Francuz, albo Niemiec kiełbaśnik, lepiej przypada nam do gustu. Dobrze powiedział poeta: „małpą i papugą byliśmy zawsze”. Moi panowie — mówił dalej, zwracając się do wszystkich, jakby z katedry, lub mównicy przemawiał — widziałem Polaków po zagranicznych fabrykach, których wysoko cenili cudzoziemcy; widziałem młodych techników w Kordylierach, dokonywających olbrzymich robót przy przekopie Alp, ko,lei przez Semmering, nawet przy kanale suezkim byli także Polacy czynni; a gdy n nas szlachcicowi zechce się postawić gorzelnią, to sprowadza _Werkführera_ ze Szlązka. To macie, panowie, nasze stosunki. — Plunął i usiadł.

Mieszczanie słuchali téj perory z otwartemi ustami, w nabożnem milczeniu; żaden nie śmiał odezwać się z przeciwnem zdaniem, nawet burmistrz nie śpieszył się coś odpowiedzieć, bo się bał, nie tyle rozumu aptekarza, którym imponował wszystkim, ale jego ostrego języka i gwałtownego charakteru. Aptekarz nie znosił oppozycyi, nie lubił, kiedy kto przeczył temu, co on mówił. Wybuchał wtedy gwałtownie i nie dobierał wyrazów, aby zmasakrować przeciwnika i zmusić go do milczenia. Był despotyczny w zdaniu. Wynikało to po części z tego, że wykształceniem górował ogromnie nad intelligencyą miasteczka, a po części z jego dziwacznego, drażliwego usposobienia, które wyrobiło się pod wpływem dziwnych kolei, jakie w życiu przechodził.

W młodości poświęcał się botanice. Jeszcze jako uczeń gimnazyalny wspinał się po skałach tatrzańskich, zapuszczał w lasy, wędrował w czasie wakacyi po różnych stronach Galicyi, i kiedy przyszedł na uniwersytet, znał już florę krajową praktycznie daleko lepiej, niż niejeden profesor botaniki. Studya uniwersyteckie dały jego wiadomościom naukową podstawę i rozszerzyły zakres prac jego w tym kierunku. Zajmował się fizyologią roślin, uczył się pilnie chemii, geografii fizyki i innych umiejętności pomocniczych w zawodzie, do którego się sposobił. Celem jego była katedra botaniki w uniwersytecie, i pilnie pracował, aby z korzyścią dla kraju mógł zająć to stanowisko. Czas wolny od studyów uniwersyteckich i mały kapitalik, zostawiony mu przez stryja, obracał na podróże w celach naukowych; w ciągu kilku lat zwiedził stepy ukraińskie, wybrzeża morza Czarnego i Adryatyku, Kaukaz i Alpy, badając roślinność tych miejsc. Następnie podał się do examinów, złożył je z odznaczeniem i otrzymał dyplom doktora wydziału filozoficznego, a niezadługo docenturę botaniki, co mu torowało drogę do objęcia katedry profesorskiej. Nadzieja była wielka, że wkrótce dopnie celu swych marzeń, bo profesor botaniki był stary, wysłużony i spodziewano się, że poda się do emerytury. Ale starość ma swoje upodobania, przyzwyczajenia, z któremi niechętnie się rozstaje. Profesor, jakkolwiek niedołężny i z nadwątlonem zdrowiem, nie mógł się zdecydować na porzucenie katedry, i z roku na rok odwlekał. A tymczasem docent czekał i, czekając, wydawał resztę pieniędzy na podróże dla skompletowania wiadomości swoich. Zwiedził zagraniczne ogrody botaniczne, zrobił z jakiemś towarzystwem fizyograficznem wycieczkę na południowe brzegi Afryki, a nawet jednego roku puścił się za Atlantyk, i przywiózł z Kordylierów bogate zbiory mchów i porostów. Tak się włożył do tych podróży, że stały się one już prawie nałogiem jego. Na zimę tylko wracał do kraju, porządkował zbiory swoje, układał z notat obszerne odczyty do przyszłych wykładów, a skoro tylko śniegi stajały, uczuwał zaraz niepokój; jak wędrowne ptactwo, coś rwało go w świat; ściągał więc podróżny kufer ze strychu, pakował w niego trochę bielizny, puszkę botaniczną, mikroskop i puszczał się na wędrówkę.

Na jednej takiej wędrówce doszła go wiadomość o śmierci profesora; powrócił co tchu do kraju i podał się o profesurę. Miał kilku współzawodników do tej posady, ale nie uważał ich za niebezpiecznych, bo wiedział, że żaden z nich nie miał tych kwalifikacyi, co on; spokojnie więc wyczekiwał rezultatu i nie robił żadnych starań. To też niemałe było jego zdziwienie i oburzenie, skoro się dowiedział, że jeden z najmniej może zdolnych, a który miał protekcyą wysoko położonych osób, dostał tę posadę. Można sobie wyobrazić, co się działo w duszy jego, kiedy cel tyloletniej pracy, wszelkie marzenia na jeden raz upadły. Boleść, gorycz, zniechęcenie opanowały go; nie pokazał wprawdzie tego po sobie, bo nie lubił się zwierzać, skarżyć, ale za to tem silniej nurtowała boleść w jego duszy i przyprawiła o ciężką chorobę. Zapadł na zapalenie mózgu. Wzięto go do szpitala, bo nie miał nikogo z blizkich koło siebie, co — by go pielęgnował w chorobie, a zasoby jego wyczerpały się już były zupełnie. Po miesiącu wyszedł z głową wyłysiałą, twarzą żółtą i zwiędłą, bez sił, a do tego zdziecinniały trochę na umyśle. Hartowny duch jego rozstroił się, stał się niesłychanie wrażliwym na każdą dotkliwość, drażliwym aż do gwałtowności. Do tego wszystkiego przyłączyła się jeszcze choroba oczu, która groziła utratą wzroku, w razie, gdyby nie szanował się i czytywał wiele, szczególniej przy świetle. Doktorzy zalecili mu czas jakiś wypocząć od wszelkich zajęć i wyjechać gdzieś na świeże powietrze. Wyjechał więc do siostry, która była za aptekarzem w miasteczku, gdzie właśnie powieść nasza się rozpoczyna. Miasteczko, położone w górzystej okolicy, między lasami świerkowemi, nadawało się bardzo dla rekonwalescenta; przychodził powoli do sił i równowagi umysłu; zaczął tęsknić do pracy, przyzwyczajenie pociągnęło go na wędrówkę, ale nie było o czem wyjechać. Do tego jeszcze mąż jego siostry, który chorował na piersi, zapadł teraz mocno na zdrowiu; żona zastąpić go nie mogła w aptece, utrzymanie prowizora było — by się nie opłaciło, więc nasz doktor filozofii, przez wzgląd na siostrę, wziął się do kręcenia pigułek i tarcia proszków. Z początku traktował to zajęcie, jako zabawkę, dla zabicia czasu; potem, robiąc studya, potrzebne do tego fachu, rozmiłował się na dobre w przedmiocie, traktując go z naukowego stanowiska. Znajomość chemii, mineralogii, botaniki była mu bardzo pomocną. Po całych dniach siedział nad retortami, robił doświadczenia, i ta praca zajmowała go tak, że mógł nie myśleć o przykrości swego położenia. Niezadługo aptekarz umarł, a że apteka stanowiła jedyne utrzymanie wdowy, więc nasz niedoszły profesor uniwersytetu, przez wzgląd na siostrę, zdecydował się złożyć examin na farmaceutę. Co go kosztować mogło takie abdykowanie z szerokich planów, jakie sobie zakreślił w młodości, tego nie wiemy, bo, jak powiedziałem, nie zwykł był spowiadać się przed nikim. Nie można także było poznać tego po jego minie, bo był nawet wesoły i z humorem zniósł tę dobrowolną degradacyą, lubo humor jego miał trochę nienaturalności, jak pijanego desperata. Ale z czasem oswoił się z tem położeniem, bo i cóż miał robić? mógł wprawdzie starać się o profesurę gimnazyalną; ale do tego trzeba było jeszcze siadać do nowych examinów, douczać się różnych przedmiotów, na co mu osłabiony wzrok nie pozwalał; a w końcu profesura nie dawała — by mu wcale lepszego utrzymania nad to, jakie znalazł obecnie.

W kilka lat potem i siostra jego przeniosła się za mężem na drugą stronę rzeki, na cmentarz, a że umarła bezdzietną, więc on został jedynym jej spadkobiercą i właścicielem apteki. Teraz mógł był już dowolnie rozporządzać swoją osobą: sprzedać aptekę i puścić się w świat na nowe wędrówki, przygody, albo starać się gdzieś, przy jakim ogrodzie botanicznym, o miejsce dyrektora; ale nie zrobił tego.Zasiedział się na miejscu i przywyknął. Jak ptak, co po szerokich bujał przestworzach, zamknięty w klatkę, szarpie się i rzuca, tłukąc piersiami i skrzydłami o żelazne pręty, a po latach kilku, lub kilkunastu, tak oswoi się ze swojem więzieniem, że, wypuszczony z klatki, wraca samochcąc do niej. Aptekarz przywyknął już do swojej klatki. Cały dzień prawie można go było widzieć w tej klatce, jak siedział, z rudą brodą, w zielonych okularach nad stosem recept, lub retortą. Czasami jeszcze odzywały się w nim dawne popędy do wędrówek; wtedy brał kij w rękę, puszkę na plecy i szedł na parę tygodni w góry i lasy, zkąd wracał, orzeźwiony na umyśle i zdrowszy, do swojej klatki, i smażył znowu leki, balsamy cudowne na rany, elixiry na różne dolegliwości. (Jednemu tylko pocztmistrzowi nie mógł nic wymyślić na porost włosów). Te wynalazki więcej może jeszcze, niż rozległe wiadomości, jakie posiadał, jednały mu respekt i poważanie w miasteczku i okolicy. Był wyrocznią i powagą w rzeczach naukowych, w dysputach, i nikt nie ośmielił się wobec niego występować ze zdaniem przeciwnem, choćby nie był przekonany o słuszności wywodów jego. Był pessymistą w skutek gorzkich doświadczeń i zawodów, jakich doznał; to też poglądy jego na świat, na stosunki, grzeszyły przesadą; ale niech Bóg broni, żeby kto poważył się zbijać jego mniemanie: zżymał się wtedy i wpadał w pasyą, w której nie dobierał słów na pokonanie przeciwnika.

To też i teraz nikt nie ośmielił się wystąpić, gdy z lekceważeniem wyrażał się o naszych stosunkach ekonomicznych; tylko Leszczyc, stając w obronie syna, pozwolił sobie zrobić uwagę, że, jakkolwiek u nas dzieje się rzeczywiście tak, jak aptekarz utrzymuje, to jednak właśnie dlatego potrzeba, aby ktoś miał odwagę zaradzić złu, przełamać pierwsze lody i rozpocząć w kraju pracę dla kraju, w celu podniesienia przemysłu.

— I pan wysyłasz swego syna na tę straconą pikietę? — spytał aptekarz drwiąco.

— On sam się wysyła. Pisał mi, że, pomimo korzystnych miejsc, jakie mu ofiarowano za granicą, zdecydował się wrócić do kraju i tutaj szukać dla siebie zajęcia.

— Tak, skoro ma pieniądze na wyrzucenie, niech robi expensa. Jakąż obrał specyalność?

— Poświęcił się chemii.

— No, to będzie mógł z czasem zostać aptekarzem — rzekł i rozśmiał się nieprzyjemnie.

Leszczyc zmarszczył czoło i spochmurniał. Przykro dotknęły ojcowskie serce słowa aptekarza; zrobiły one na nim wrażenie, jakby słyszał wronę krakającą; nie. był zabobonny, a jednak to krakanie niepokoiło go. Chciał coś odpowiedzieć aptekarzowi, gdy na szczęście pocztmistrz uchylił okienko i rozpoczął wydawanie listów i gazet.

Leszczyc żywo poszedł do okienka, do którego nie bez trudu dostał się z powodu natłoku i, ukłoniwszy się pocztmistrzowi, spytał, czy niema do niego listu.

— Niema.

— Niech pan pocztmistrz będzie łaskaw jeszcze raz zobaczyć, bo w tych dniach miał nadejść list od syna z Wiednia.!

Pocztmistrz nie bardzo chętnie i trochę nadąsany zabrał się do przeglądania listów; stary Leszczyc także z odległości wytrzeszczał oczy, nie dowierzając wzrokowi pocztmistrza, i baczne spojrzenie rzucał na każdy list.

— Ależ niema — rzekł pocztmistrz i rzucił paczkę na stół.

Leszczyc nie mógł już wątpić, że listu niema; odsunął się od okienka z twarzą zafrasowaną, i zdawał się jeszcze więcej pochylonym, zgarbionym. Zeszedł chwiejnym krokiem ze schodków, zapomniawszy nawet pożegnać się z siedzącymi na ganku, którzy wcale nie zauważyli jego odejścia, zajęci żywo świeżo nadesłlanemi gazetami, i poszedł w miasto.

Niepokoiło go to, że syn nie pisze. Od kilku dni już spodziewał się listu od niego, w którym miał donieść, kiedy przyjedzie. Milczenie naprowadziło starego na różne domysły: czy syn nie chory, czy mu się jakie nieszczęście nie przydarzyło. Więcej jeszcze niespokojną była matka, trapiły ją różne złe sny. To też Leszczyc, wracając do domu, myślał nad tem, co powiedzieć swojej kobiecinie dla uspokojenia jej obawy; rad — by ją był pocieszyć, choć sam pociechy potrzebował.

— Cóż to, panie Leszczyc, dzisiaj nie będzie tabaczki? — spytał go trafikant, a zarazem kupiec korzenny, u którego Leszczyc zaopatrywał się co parę dni w „mieszaną”.

Słowa te oprzytomniły zamyślonego; przypomniał sobie, że tabakierka jego już od rana pusta i wstąpił do sklepu. Kupiec, po naważeniu tabaki, chciał go jeszcze zatrzymać na kufeleczek piwa, ale stary wymówił się tem, że mu śpieszno do domu.

— Moja jejmość tam czeka — rzekł na usprawiedliwienie odmowy.

— Pewnieście się już godzinę państwo nie widzieli ze sobą? — spytał kupiec z uśmiechem.

Leszczyc odśmiechnął mu się i zażył tabaki.

— Bodaj to takie stadło! Moja żona zawsze mi pana za przykład stawia i powiada, że nie pragnie niczego więcej, tylko doczekać, żebyśmy za łat kilkadziesiąt takie mieli pożycie, jak pan ze swoją żoną. Ta to podobno już po srebrnem weselu?

— Tak, trzy lata minęło.

— A państwo, jak dwie turkaweczki, jakby jeszcze w miodowym miesiącu. Aż miło! No, nie zatrzymuję pana, bo wiem, że tam już żona niespokojna.

Leszczyc serdecznem uściśnieniem dłoni pożegnał kupca i poszedł dalej. Z rynku skręcił w uliczkę, potem obrócił się na prawo, w węższą jeszcze i mało zabudowaną, aż wszedł na obszerny plac, przez który prowadził brukowany gościniec do bramy klasztornej.

Klasztor był stary, służył niegdyś do obrony.W grubych murach czerniły się otwory strzelnic, zarosłe teraz dziewanną i kępkami trawy. Kościoł i zabudowania klasztorne mieściły się wewnątrz murów, a wejście do nich było przez szeroką bramę, okutą żelazem, nad którą wznosiła się wieża z zegarem. Obok wieży było właśnie mieszkanie Leszczyna, składające się z kilku pokoi, z których okna wychodziły częścią na drogę, częścią na dziedziniec klasztorny. Zajmował to mieszkanie, jako pisarz przy komisarzu i rządcy dóbr klasztornych, od lat sześciu. Obowiązki swoje wykonywał z nadzwyczajną skrupulatnością i sumiennością, komisarz był z niego zadowolony, a on również był kontent z posady swojej. Nie żył prawie z nikim w mieście, choć wszyscy znali go i lubili, dla jego cichego, łagodnego charakteru, i szanowali uczciwość jego. Ze wszystkimi był dobrze, ale z daleka. Dom był dla niego wszystkiem, towarzystwo żony wystarczało mu zupełnie do szczęścia. Kupiec nie przesadził, nazywając ich parą turkawek; pomimo siwych włosów, kochali się młodzieńczą miłością i jedno bez drugiego tęskniło, skoro się czas jakiś nic widzieli.

Kiedy Leszczyc wracał do domu z miasta, dokąd rzadko bardzo wychodził za sprawunkami, z okna koło bramy, z za geranijek uśmiechała się do niego rumiana, pulchna twarz żony. Tak jest: rumiana twarz, pomimo bowiem skończonych łat pięćdziesięciu, wyglądała jeszcze tak, że, kto — by nie widział jej siwych włosów, mógł-by ją wziąć za młodą mężatkę, szczególniej kiedy czerstwą twarzyczkę swoję ozdobiła białym czepeczkiem z liliowemi wstążkami. Robiła wrażenie pogodnego dnia jesiennego, kiedy to jeszcze astry i werbeny weselą oko.

Leszczyc z daleka już podnosił zwykłe głowę i uśmiechał się do swojej jejmości, choć jeszcze nie mógł dojrzeć jej twarzy z powodu krótkiego wzroku. Tak był pewny, że go wygląda.

Ale dziś jakoś nadspodziewanie okienko wydawało mu się puste. Nie chciał wierzyć własnym oczom. Zbliżając się do bramy, przekonał się, że okno było wprawdzie otwarte, ale w niem nikogo nie było.

— Może biedactwo przeczuła, że wracam z próżnemi rękoma i poszła w kąt wypłakać się — mówił sobie, idąc na górę i drżącą ręką brał za klamkę.Był przygotowany nawet na kłamstwo, byle pocieszyć smutną.

Ale ku wielkiemu zdziwieniu nie zastał żony smutnej, owszem, była czegoś ożywiona, roztargniona. Żywo podeszła ku wchodzącemu i spytała go:

— A cóż, list jest?

— Listu niema — zaczął bąkać stary, skrobiąc się po głowie.

— Niema?

— Nie, jest karta korespondencyjna — dodał żywo.

— I cóż pisze? pokaż.

— Pisze, pisze — mówił, macając się po kieszeniach, niby szukając kartki — pisze, że tego... że przyjeżdża w tym tygodniu... gdzież u licha podziałem tę kartkę. No, nic więcej tam nie było, tylko nas pozdrawia, jak zwykle.

Nie mógł dokończyć; spojrzenie żony, badawcze i nieco żartobliwe, zmieszało go. Nie wiedział, jak sobie tłómaczyć tę jej wesołość.

— Ej, bo może mię tylko zwodzisz — odezwała się, nie spuszczając z niego swoich czarnych, przenikliwych oczu.

— Ale cóż znowu miał — bym zwodzić? Ciekawym, dlaczego miał — bym zwodzić?

— Jak mię kochasz?

Na to zaklęcie stary nie miał odwagi kłamać dalej i spuścił oczy.

— A widzisz! zaczynasz mię na starość oszukiwać — mówiła, zbliżywszy się do niego i grożąc mu filuternie palcem — może nawet nie był jegomość na poczcie, kto wie, gdzie się bałamucił, może za jakiemi panienkami.

— Ależ, Joasiu — rzekł Leszczyc, składając ręce, bo samo przypuszczenie takie bogobojną w nim trwogę budziło — gdzież znowu? Byłem na poczcie, jak mnie żywego widzisz; listu nie było, ani kartki, ale balem się, żebyś się nie martwiła.

— A o cóż — bym się miała martwić? — pytała z uśmiechem, który także zgorszył Leszczyca.

— No, o to, że Jaś nie wraca.

— Ha, skoro mu tam lepiej, niech sobie siedzi, ja o niego martwić się nie myślę.

— Ależ, Joasiu, co ty mówisz? — odezwał się, patrząc na nią wzrokiem nie zdziwionym tylko, ale przerażonym.

Nie mógł zrozumieć, co znaczy to dziwne zachowanie się żony; równocześnie uderzył go nieporządek, panujący w pokoju. Mieszkanko ich odznaczało się zawsze schludnością i porządkiem; każda rzecz miała swój kąt stały. Tymczasem teraz spostrzegł, że stołek leżał wywrócony, że krosna, na których żona haftowała antepedium, leżały na ziemi, jakby gwałtownym ruchem rzucone, drzwi do drugiego pokoju były zamknięte, co się nigdy nie zdarzało. Spojrzał znowu na żonę, czekając wytłómaczenia tego wszystkiego, i spotkał się z jej wzrokiem uśmiechniętym i dziwnie jakoś radośnie błyszczącym. Wesołe przypuszczenie mignęło mu jak błyskawica po głowie.

— A bo może Jaś...

Nie dokończył; drzwi drugiego pokoju szybko się otwarły i młody mężczyzna kolosalnej budowy rzucił się ku niemu, chwycił go w swoje ramiona i, całując mu twarz i ręce, powtarzał z uśmiechem:

— Ojcze, kochany ojcze!

Matka z oczyma wilgotnemi, twarzą uśmiechniętą, rozpromieniona, przypatrywała się temu powitaniu i trzymała otwarte ramiona, aby w nie znowu zabrać syna, gdy się ojcem nacieszy. Naraz spostrzegła, że ręka męża, którą objął syna, spadła na dół bezwładnie; i syn, trzymając ojca w swych ramionach, uczuł także, że stary zawisnął mu ciężko na rękach. Spojrzał na niego i zobaczył twarz bladą, a oczy zamglone.

— Ojcze! co tobie? — zawołał przestraszony i podniósł starego do krzesła.

Matka przybiegła co tchu ze szklanką wody, bryzgnęła kilka kropli na twarz omdlałego.

Leszczyc się wstrząsnął, otworzył oczy, spojrzał na syna, na żonę i uśmiechnął się łagodnie i serdecznie

— Co ci się stało? — pytała troskliwie żona.

— E, nic, nic, to tak z radości. Takeście mnie przestraszyli, niepoczciwi. — I wyciągnął do nich ręce, aby ich przygarnąć ku sobie.

— Czy ci już lepiej?

— Już, już lepiej; tylko posiedźcie tak przy mnie chwilę, niech trochę przyjdę do siebie. A tom słaby, jak niewiasta — mówił dalej, ocierając spoconą twarz. — Pokazuje się, że szczęście trudniej znieść, niż nieszczęście.

Potem spojrzał na żonę, która wpatrywała się w niego z troskliwością; uśmiechnął się do niej i przytulił ją do siebie.

— Ej, ty, ty starucho! tak mnie zwodzić!... figle się jejmości trzymają. Poczekaj, zmówię ja się kiedy z Jasiem na ciebie, zrobimy ci ’prima aprilis.Prawda, Jasiu?

Tu zwrócił oczy na syna i zatrzymał je długi czas z lubością na jego dorodnej i pięknie rozwiniętej postaci.

— Uważasz ty, matko, jak on zmężniał. Czyby kto uwierzył, że to mój syn? Ta to Herkules prawdziwy.

I wyciągnął znowu ręce do syna, by go przycisnąć do siebie, i całował go po włosach i po skroni.

— A dajże mu już pokój! zmęczysz mi chłopca, a przecież i ja się nim nacieszyć muszę — upomniała się matka.

I tak wzajemnie wyrywali sobie starzy syna, ciesząc się nim i darząc go pieszczotami, a on ze wzruszeniem i wdzięcznością przyjmował te oznaki czułości rodzicielskiéj i całował ich ręce.II.

z drugiej strony wieży był osobny pokoik, do którego dochodziło się z mieszkania Leszczyców przez wązki ganeczek. Kiedyś, dawniej, miała tu być podobno zbrojownia straży, strzegącej murów klasztornych; później stało to mieszkanie długi czas pustką. Leszczycowa, wprowadziwszy się do klasztoru, urządziła sobie tutaj spiżarnią; teraz zaś, gdy syn zawiadomił o swojem przybyciu, przeniosła gospodarstwo na dół, pokoik odświeżono, wybielono, ozdobiono najlepszemi mebelkami, jakie Leszczycowie mieli w swojem mieszkaniu, aby synowi było wygodnie i przyjemnie.

Po wieczerzy, składającej się z potraw, które Jaś zwykłe najlepiej lubił, oboje starzy odprowadzili syna do owego pokoiku za wieżą. Ojciec przyniósł mu gazety i książki, pożyczone od księdza proboszcza; matka wypróbowała ręką posłanie, czy jedynakowi będzie miękko na niem, postawiła słoik konfitur i ciastka przy łóżku, aby biedaczek miał się czem posilić w nocy, ucałowali go na dobranoc i odeszli.

Po ich odejściu zniknął z twarzy Jana wyraz zadowolenia i radości, jaką okazywał wobec rodziców; westchnął głęboko, jakby to przymuszenie się do wesołości zmęczyło go; oczy, jaśniejące przed chwilą uśmiechem, zasępiły się, zmatowały i rysy twarzy przeciągnęły smutkiem. Spojrzał po białych ścianach pokoju, przesunął ręką po czole i oczach, jakby chciał sobie przypomnieć, gdzie się znajduje, i westchnął znowu. Potem uśmiechnął się cierpko i rzekł:

— Wszak sam chciałem tego? Dobrowolnie skazałem się na to wygnanie. Gdybym był chciał, mógł — bym dziś w wieczór być tam, widzieć ją. Nie; nie — zawołał nagle, zrywając się, i zaczął chodzić żywo po pokoju — dobrze się stało, że wyjechałem.

Niespokojne myśli pędziły go; pokój wydawał mu się za duszny, otworzył okno i stanął przy niem, chłodząc się nocnem powietrzem.

Okno wychodziło na dziedziniec klasztorny, na którego środku pomiędzy czterema kasztanami stała studnia z kołem. Po jednej stronie dziedzińca było mieszkanie proboszcza z sadem, w którym bielały kwiaty na drzewach i roznosiły woń w powietrzu; po drugiej wznosiły się ciemne, poważne mury kościoła i widać było furtę klasztorną, obok niej koło, a dalej okno, opatrzone gęstą kratą i kolcami. Z czwartej strony dziedziniec zamykał saski mur, przez który widać było okolicę. Księżyc właśnie wypłynął z za wzgórzy lesistych i odbił się metalicznym połyskiem na wężykowych zakrętach rzeki.Noc była cicha, urocza.

Jan jednak mało, zdaje się, widział i czuł piękności, które przed nim roztaczała noc czerwcowa.Stał oparty o ramę okna, machinalnie kręcił w rękach cygaretę i zamyślony patrzał gdzieś daleko oczyma duszy.

Już zegar na wieży wybił drugą, niebo na wschodzie przecierać się zaczynało, a on nie zabierał się do spoczynku. Chodził po pokoju, paląc jednę cygaretę za drugą; potem usiadł przy stoliku i pisał.

Był to list do jakiegoś Leona w tych słowach:

„Zdziwił cię pewnie mój nagły wyjazd, bez pożegnania. Nazwiesz to nowem szaleństwem; ale nie mogłem zrobić inaczej. Musiałem nagłe, bez namysłu, wyrwać się z tych jedwabnych więzów, w które zaplątało się biedne serce moje. Gdybym się był namyślał, może nie miał-bym odwagi wyjechać, a niepodobna mi było dłużej pozostać i być igraszką kapryśnej kokietki. Niech cię nie obraża ten wyraz, ale nie mogę nazwać inaczej Julii. Wiesz dobrze, że nie ja pierwszy zrobiłem krok zbliżenia się ku niej. Nie byłem tak zarozumiały, aby uwierzyć, że córka bogatego bankiera, do tego tak piękna, mogła mi dać choć odrobinę wzajemności za moję miłość. I to przeświadczenie nakazywało memu sercu milczeć. Ale ona sama ośmieliła mię. Jej spojrzenia pociągnęły mię, słowa dodawały odwagi, i odsłoniłem przed nią serce moje. Wtedy zauważyłem w niej dziwną zmianę: zaczęła się cofać, zdawała się nie rozumieć mojej miłości, nie chcieć rozumieć, i rozpoczęła jakąś dziwną grę z mojem sercem, to chowając się przed niem w chłodną obojętność, to znowu wabiąc do siebie. Częste wizyty Adolfa pomagały jej bardzo do tego ciągłego drażnienia mnie. Z początku nie przypuszczałem, że mogę być zazdrosnym o tę lalkę z wystawy fryzyerskiéj; ona sama, kiedym ją raz nim prześladował, wybuchnęła pustym śmiechem, a jednak postępowanie jej z nim było nieraz takie, że mogłem być szalenie zazdrosnym. Szczególniej wtedy, gdy byłem więcej czułym, gdy miłość moja silniej się objawiała, Julia szukała zwykłe towarzystwa Adolfa, okazywała mu przychylność, która mię do rozpaczy i wściekłości doprowadzała. Dziwił cię nieraz mój humor zmienny, dziki, waryacki; wynikał on z tej ciągłej irytacyi wewnętrznej, w której mię utrzymywało postępowanie Julii. Gdybym był przekonany, że kocha tamtego, był-bym spokojniejszy; duma nie pozwołiła — by mi żebrać o serce, które już nie byłoby moją własnością. Ale tej pewności nigdy mieć nie mogłem, bo ile razy zacząłem w to wierzyć i chciałem wycofać się, Julia umiała jednem słowem, czasem ruchem jednym zachwiać tę wiarę, i znowu wracałem, aby zdobywać co chwila i co chwila tracić jej serce kapryśne, zmienne, nieodgadnione. Miałem wyjechać z Wiednia, a nie mogłem, zwlekałem mój wyjazd, bo chciałem pierwej upewnić się, czy będę miał po co wrócić tam jeszcze, i pewności tej nie mogłem zyskać. Aż jednego dnia zdecydowałem się stanowczo, nagle. Było to przedwczoraj.Przyszedłem do ich domu przed wieczorem. Była w tej niebieskiej sukni, w której ją tak lubiłem widzieć, bo twarzyczka jej wśród tych błękitów nabierała kolorytu delikatnych miniatur na kości słoniowej. Byłem jéj wdzięczny w duszy, że pamiętała o mojem upodobaniu. Nie mogłem jej także mieć za złe, że przysypała pudrem włosy i wpięła w nic różę na-pół rozkwitłą; owszem, cieszyło mię, że chciała być piękną dla mnie i pochłaniałem ją spojrzeniem, pełnem miłości. Gdy naraz wśród rozmowy zdało mi się, że spojrzała na zegar, zauważyłem również, że była czegoś roztargnioną. Po chwili drugi raz rzuciła ukradkowe spojrzenie na zegar.Czeka na kogoś, — pomyślałem sobie, — i ta suknia błękitna, ta róża we włosach... nie dla mnie. I zazdrość zaczęła mnie niepokoić. Pocieszałem się tem, że może oczekuje wizyty jakiej pani; gdy wtem weszła matka, ubrana już jakby do wyjścia i spytała, naciągając rękawiczki: — O której Adolf miał przyjść po nas?

— O siódmej — odrzekła Julia, unikając mego spojrzenia.

Nie pytałem się o nic więcej, pożegnałem je krótko i tego samego wieczora wyjechałem. Wyrwałem się gwałtem z tych miejsc, gdzie duch mój marniał w ciągłem szamotaniu się między rozpaczą i nadzieją pozyskania jednego serca, które może niewarte tego, abym dla niego poświęcał moje obowiązki, ceł mego życia. Potrzebuję pracować, chcę zrobić coś dla kraju, dla przyszłości mojej, dla szczęścia rodziców; musiałem więc uciec od tej, która nietylko nie chciała mi być pomocą w urzeczywistnieniu celów moich, ale była przeszkodą. Uciekłem pod skrzydła rodzicielskiej miłości i postanowiłem leczyć się oddaleniem, samotnością, z choroby serca. Biedni starzy, ani domyślają się, że ich dom obrałem sobie za szpital. O, gdybyś widział, jak mię witali tutaj, ile radości sprawiło im moje niespodziewane przybycie. Do łez wzruszyło mię ich przywiązanie. A jednak... ta wielka, piękna, pełna poświęcenia miłość rodzicielska nie zdołała zapełnić tej próżni, jaką stworzył w mojem sercu wyjazd z Wiednia. Co więcej, powiem ci, że zaczynam żałować, iż zdecydowałem się na ten wyjazd; wyrzucam sobie, że postąpiłem zbyt gwałtownie, nierozważnie, potępiając Julią za winę, o której ona może nawet nie wie. Widzę teraz, że posądzenie moje oparłem na błahych pozorach. A któż zaręczy mi, czy nie dla mnie właśnie chciała być piękną tego wieczora? czy nie dlatego była roztargnioną i niespokojnie poglądała na zegar, że wiedziała, iż przyjście Adolfa przerwie nam miłe sam — na — sam. Te wątpliwości obudziły się teraz dopiero we mnie i robią mi wyrzuty bolesne. Zły jestem na siebie samego za mój charakter podejrzliwy; zły jestem, że tu jestem i, gdyby nie wzgląd na rodziców, jutro wrócił — bym już do Wiednia. Dla moich rodziców nie mogę tego zrobić, spętany jestem przyrzeczeniem, że zabawię tu kilka tygodni, dopóki nie rozstrzygnie się sprawa o moję posadę. Kilka tygodni przepędzić z daleka od niej, w tej przerażającej ciszy małej, nudnej mieściny. Sama ta myśl trwoży mię; nie wiem, jak zdołam przemęczyć ten czas.Gdybym przynajmniej mógł z moimi starymi mówić o tem, co mię teraz najwięcej, jedynie zajmuje; ale czuję, że nie odważył-bym się odkryć im tej tajemnicy mego serca. Bo i cóż — bym im powiedział o mojej miłości? Same wątpliwości, fata morgana, któremi łudziłem siebie. Wobec ich trzeźwego poglądu musiał — bym rumienić się. Boję się, bym z ust ich nie usłyszał: ona cię nie kocha, mój synu! — i dlatego milczę, i mówię z nimi o wszystkiem, tylko nie o tem, o czem chciałbym; dlatego rozmowa taka męczy mię, szukam samotności, bo w niej mogę przynajmniej swobodniej myśleć o niej. Teraz domyślasz się, dlaczego piszę do ciebie? Chciałem pogadać z tobą o tem, o czem tu z nikim mówić nie mogę; a nadto chciałem zasięgnąć twojej rady. Ty znasz Julią od dziecka prawie, jesteś jej krewnym, z tobą ona może szczersza, niż z innymi. Napisz mi, co myślisz o niej: czy miłość jej może dać szczęście, a przedewszystkiem, czy ja mogę sobie rościć jakie prawa do tej miłości? Ty, jako patrzący spokojnie, bezstronnie, będziesz mógł lepiej osądzić, czy się łudziłem tylko. Napisz mi, jak przyjęła mój nagły wyjazd? czy Adolf bywa tak często, jak dawniej? i dużo, dużo innych rzeczy mi napisz. Każdy szczegół będzie miał dla mnie wagę. Nie oszczędzaj pióra i papieru; pamiętaj, że list twój będzie pokarmem dla umierającego z głodu na puszczy. Oczekuję go z niecierpliwością i trwożnem biciem serca.”

Już słońce czerwono — złociste dobywało się z poza mgły porannej, kiedy Jan ukończył pisanie listu.Pisał go bowiem w przerwach, przy niektórych ustępach kładł pióro i zapadał w ponure zamyślenie, z którego budził go dopiero skrzypiący głos zegara na wieży. Już po napisaniu listu zamyślił się, czy go posłać; była chwila, w której chciał go podrzeć, i tym sposobem pogrzebać na zawsze sprawę swego serca; ale wstrzymał się od tego i, jakby bał się nowych pokuszeń w tym rodzaju, włożył prędko list do koperty, zaadresował i wyszedł z nim na pocztę.Wiedział, że pociąg o szóstej z rana przychodzi w stronę Wiednia, poszedł więc prosto na stacyą kolei, by list dziś jeszcze mógł odejść. Obrał drogę nie przez miasto, ałe przez boczną uliczkę, z której, ścieżką pomiędzy ogrodami, znacznie prędzej można było dojść do stacyi. Uliczka ta, ciągnąca się między wysokim murem klasztornym a parkanami ogrodów, była bardzo mało uczęszczana; o tej godzinie była zupełnie pustą. Idąc nią, usłyszał po-za jednym parkanem, otaczającym nieduży sad, głośny, przenikliwy krzyk kobiecy. Zajrzał przez szczelinę między deskami i ujrzał młodą jakąś dziewczynę, śniadej twarzy, rysów oryginalnych, ubraną fantastycznie w biały turban, przetkany złotem, z pod którego spływały krucze włosy, i w żółty atłasowy szlafrok, która odpychała od siebie mężczyznę, usiłującego objąć jej kibić i przycisnąć ją do siebie. Dziewczyna wyrywała się całą siłą, na jaką zdobyć się mogła, z rąk jego, i wołała o pomoc, choć mężczyzna usiłował zatkać jej usta i groźbą zmusić do milczenia.

Jan nie namyślał się długo; zaczepił się nogą w szczelinę, przez którą obserwował tę scenę, chwycił się wyższych desek i w jednej chwili przesadził parkan, śpiesząc z pomocą. Na widok obcego człowieka, mężczyzna ów puścił w tej chwili dziewczynę, rzucił się w szybkiej ucieczce w ogród i znikł za drzewami. Jan chciał gonić za nim, ale dziewczyna zastąpiła mu prędko drogę i, zatrzymując go, rzekła:

— Zostaw go pan, niech sobie ucieka.

— To gotów wrócić znowu potem.

— Nie wróci, ja wiem napewno, że już nie wróci tak prędko.

Jan czekał, aby mu dziewczyna wytłómaczyła powód tej napaści, a zarazem i prośby swojej; ale ona widocznie nie myślała o tem. Z obawy, która przed chwilą twarz jej bladością pokryła, przeszła w zakłopotanie, znalazłszy się w rannem, dziwnem trochę ubraniu, wobec tego mężczyzny, który wpatrywał się w nią badawczo. Silne rumieńce wstydu oblały brzoskwiniową cerę jej twarzy, spuściła ku ziemi duże czarne oczy i bezwiednym ruchem zawiązywała szlafroczek, który, rozpięty w czasie szamotania się, odsłonił hafty białej, cienkiej koszulki i piersi, falujące szybkim oddechem. Jan stał jakiś czas nieśmiały, wpatrując się w nieznajomą, której twarz przypominała obrazy włoskich mistrzów, nie mogąc sobie zdać sprawy z tego dziwnego, zagadkowego zjawiska, ani wytłómaczyć sceny, której przed chwilą był świadkiem. Chciał spytać jej o wyjaśnienie i nie wiedział, jak zabrać się do tego, gdy wtem w domku, który widać było za drzewami, brzęknęło okno i jakiś głos chrapliwy, niemiły zawołał:

— Małka! Małka!

Dziewczyna poruszyła się na te słowa i spojrzała niespokojnie ku domowi, a potem, zwracając się do Jana, rzekła zniżonym głosem z pośpiechem:

— Zrobiłeś mi pan dziś wielką przysługę, ale możesz popsuć wszystko, jeżeli nie będziesz milczał o tem, co tu widziałeś, bo mógł — byś zgubić mię i jeszcze kogoś więcej. No, przyrzekniesz mi pan to?

Prosiła tak wymownie czarnemi oczyma, że Jan bez namysłu odrzekł:

— Przyrzekam.

— Dziękuję panu. Będę się za to modlić za pana, żebyś był tak szczęśliwym, jak jesteś dobrym.

Rzuciła mu spojrzeniem pożegnanie, pełne jakiejś serdecznej życzliwości, i zarumieniona pobiegła ku domowi.

Jan stał jakiś czas nieruchomy, odurzony. Nie mógł sobie jeszcze zdać sprawy z tego, co się stało, co widział przed chwilą. Wyglądało to na jakąś bajkę z „Tysiąca Nocy”. Jakieś cudowne, fantastyczne widziadło, piękność, prześladowana przez jakiegoś tajemniczego człowieka, o którym mu milczćć kazano. Nie kazano, ale proszono, i to proszono tak, że mu się gorąco robiło na wspomnienie tego błagalnego spojrzenia, jakiem go oblała piękna nieznajoma. Nie spodziewał się w tej małej mieścinie tak fantastycznej awantury. I otoczenie, w którem się ta scena odbyła, miało także swój urok. Był to sad, kwitnący cały biało-różowo, wysłany murawą majowej zieloności, na którą teraz przez drzewa lały się złote strumienie wschodzącego słońca. W powietrzu była woń kwiatów, brzęk pszczół i drobnych muszek; wśród krzaków bzu trzepotały się i świergoliły wesołe ptaki.

Janowi było tu jakoś tak dobrze, urok tajemniczości tak wiązał go, że nie myślał odchodzić. Tylko rozważał to, co widział i słyszał, i oczekiwał, czy czegoś więcej nie zobaczy i nie usłyszy.

Za grządkami różnobarwnych bratków zobaczył ścieżkę, wysypaną białym piaskiem, która wiodła do altany, ocienionej dzikiem winem. W cieniu gęstej zieloności dojrzał stolik z białych gałęzi brzozowych, a na nim jakąś kobiecą robótkę, porzuconą niedbale. Domyślął się, że może porzucono ją w chwili, gdy ów napastnik wszedł do altany. Miał ochotę iść zobaczyć robótkę, gdy wtem świst nadchodzącego pociągu przerzucił jego myśli w inny świat. Przypomniał sobie list, Wiedeń, Julią; wywybiegł co prędzej z zaczarowanego ogrodu, pełnego tajemnic, przeskoczył parkan i pędził szybko na kolej, by zdążyć na czas z oddaniem listu.

To niestety koniec bezpłatnego fragmentu. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.