Zaburzenia odżywiania - ebook

Anna Brytek-Matera – doktor habilitowany, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego. Kierownik Zakładu Psychologii Żywienia oraz Laboratorium Badań nad Zachowaniami Żywieniowymi – EAT Lab w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Wykładała w Paul Verlaine University – Metz, University of Nantes, University of Bordeaux, University of Pavia oraz Stanford University. Odbyła staże naukowe w Lausanne University Hospital, KU Leuven, Luxembourg Institute of Health. Członek Rady Redakcyjnej „Eating and Weight Disorders”, „BMC Psychiatry” (sekcja Eating Disorders) oraz „Journal of Health Psychology”. Członek Rady Recenzenckiej „Nutrients”. Redaktor gościnny specjalnego wydania „International Journal of Environmental Research and Public Health” pt. „Psychology of Eating: Understanding of Eating Behaviours”. Laureatka stypendium Rządu Francuskiego („Co-tutelle”), stypendium Fundacji na rzecz Nauki Polskiej („START”, program „Mentoring”) oraz licznych stypendiów konferencyjnych. Kierownik projektów badawczych finansowanych w ramach konkursów Narodowego Centrum Nauki. Autorka/współautorka sześciu monografii oraz dwóch prac zbiorowych pod redakcją naukową (w tym wydanego w 2020 roku nakładem Wydawnictwa PZWL pierwszego w Polsce podręcznika akademickiego Psychodietetyka). Autorka/współautorka ponad 100 prac naukowych z obszaru psychologii jedzenia (głównie zaburzeń odżywiania oraz zachowań ortorektycznych), publikowanych w prestiżowych czasopismach naukowych, m.in. „Nutrients”, „Nutrition Journal”, „BMC Psychiatry”. Łączy pracę nauczyciela akademickiego z aktywnością kliniczną. Terapeuta poznawczo-behawioralny, ma doświadczenie w pracy z osobami z zaburzeniami odżywiania oraz otyłością.WPROWADZENIE

Patologia jedzenia jest rozległym terminem obejmującym postawy, zachowania i myśli związane z pełno- i częściowo objawowymi zaburzeniami odżywiania: z zaabsorbowaniem masą i budową ciała, ze skrajnymi restrykcjami dietetycznymi, z objadaniem się i przejawianiem zachowań kompensacyjnych. Nadmierne skupianie się na jedzeniu oraz obawy dotyczące wagi i wyglądu stanowią patognomoniczne (charakterystyczne) objawy zaburzeń odżywiania. Zachowania żywieniowe i postawy względem własnego ciała mają w zaburzeniach odżywiania charakter destrukcyjny (rycina poniżej).

Prawidłowe vs. nieprawidłowe zachowania żywieniowe i postawy wobec ciała

Niezadowolenie z ciała oraz niskie poczucie własnej wartości są znaczącymi cechami charakterystycznymi owych zaburzeń. Wydają się też praktycznie niezmiennymi predyktorami w ich rozwoju.

Kluczowe czynniki w rozwoju zaburzeń odżywiania to ponadto:

• stresogenne czynniki środowiskowe (zazwyczaj czynnik wyzwalający);

• wpływ rodziny (np. wysoki poziom krytycyzmu wobec dziecka);

• uwarunkowania genetyczne;

• zniekształcenia poznawcze (np. myślenie dychotomiczne);

• cechy osobowości (np. potrzeba kontroli – siebie i swojego ciała, perfekcjonizm, lęk przed dorosłością, nieufność w relacjach interpersonalnych);

• problemy tożsamościowe.

W XX wieku ciało, uciskane przez gorset w imię zasady „trzeba cierpieć, żeby być piękną”, zostało od tego ciężaru uwolnione na rzecz troski związanej z byciem szczupłą. Obecnie dążenie do szczupłości (które w przypadku zaburzeń odżywiania staje się obsesją) hołduje zasadzie „trzeba cierpieć, żeby być szczupłą”. Świadcząca o niezależności, aktywności i skuteczności współczesnej kobiety szczupła sylwetka stała się kryterium piękna. Jak jednak dowodzą badania, większość kobiet jest niezadowolona z własnego wyglądu. Według danych Amerykańskiego Towarzystwa Chirurgów Plastycznych w 2017 roku zrealizowano 17,5 mln zabiegów kosmetycznych, o 2% więcej niż rok wcześniej. 92% tych zabiegów wykonano u kobiet. Porównywanie w negatywny sposób swojego ciała z sylwetką propagowaną przez mass media przyczynia się do niskiego poczucia własnej wartości i może prowadzić do zachowań podejmowanych w celu kontroli masy ciała, które z kolei miewają destabilizujący wpływ na kontrolę apetytu.

Współczesny dyskurs dotyczący jadłowstrętu psychicznego odnosi się zasadniczo do pytania: czy (absolutna) kontrola ciała jest wyrazem przykładnego panowania nad sobą (i swoim ciałem), czy piętnem niewypowiedzianego cierpienia? Należy być świadomym, iż choroba może pociągać za sobą zgubne następstwa. Z powodu zaburzeń odżywiania co 62 minuty na świecie umiera co najmniej jedna osoba.

Od pięciu lat Światowy Dzień Walki z Zaburzeniami Odżywiania (World Eating Disorders Action Day; WEDAD) przypada na 2 czerwca. Jego intencją jest zwiększenie globalnej świadomości w zakresie zaburzeń odżywiania jako genetycznie powiązanych, uleczalnych chorób, które mogą dotknąć każdego.

Idea niniejszej monografii ma podobny wymiar – edukacyjny. Jej celem jest ukazanie problematyki zaburzeń odżywiania w aspekcie teoretycznym, empirycznym i terapeutycznym. Książka zawiera szczegółową charakterystykę tych zaburzeń, m.in. przedstawia różnice i podobieństwa występujące między nimi, ujęcie historyczne i współczesne, modele powstawania zaburzeń (część I), wyniki badań własnych (część II), przykłady własnej pracy terapeutycznej (część III). Zostały tu zaprezentowane zarówno klasyczne, jak i najnowsze wyniki badań uwzględniające czynniki predysponujące, wyzwalające i podtrzymujące zaburzenia odżywiania. Monografia bazuje na zasadach praktyki opartej na dowodach naukowych (evidence-based practice), w której podstawowym źródłem wiedzy są badania empiryczne. Ukazuje również metody leczenia bazujące na dowodach empirycznych (empirically supported treatments).

Holistyczne spojrzenie na problematykę zaburzeń odżywiania pozwala skuteczniej wyjaśnić ich mechanizm działania. Istnieje duża potrzeba społeczna propagowania czynności prewencyjnych i profilaktycznych w tym zakresie. Aby jednak było to możliwe, należy dokładnie opisać i przede wszystkim zrozumieć patomechanizm jadłowstrętu i bulimii psychicznej.

Anna Brytek-MateraSŁOWO WSTĘPNE PROFESORA JANA CZESŁAWA CZABAŁY

Autorka podzieliła monografię na trzy części. W pierwszej przedstawia charakterystykę zaburzeń odżywiania: klasyfikację i kryteria diagnostyczne, rozpowszechnienie oraz sposoby rozumienia jadłowstrętu psychicznego i bulimii psychicznej, a także poglądy różnych autorów na temat etiopatogenezy tych zaburzeń. W pracy zaprezentowane zostały zarówno klasyczne, jak i najnowsze opinie oraz wyniki badań uwzględniające czynniki predysponujące, wyzwalające i podtrzymujące zaburzenia odżywiania.

Część druga monografii to prezentacja, głównie własnych, wyników badań, które pokazują wielozmiennowe zależności między objawami zaburzeń odżywiania a zmiennymi psychologicznymi i społecznymi. Pojawia się tu bardzo dużo informacji o rodzajach i klasyfikacji zaburzeń, bardzo dużo poglądów różnych autorów o etiopatogenezie, pokazujących wielorakość czynników prowadzących do powstawania zaburzeń – od uwarunkowań genetycznych przez zaburzenia neuroregulacji i zaburzenia regulacji afektu po różne czynniki socjokulturowe.

Część trzecia to informacje o sposobach leczenia zaburzeń odżywiania. Autorka prezentuje przede wszystkim metody terapii poznawczo-behawioralnej, najczęściej stosowane w leczeniu tych zaburzeń. Opisuje także własne sposoby pracy z cierpiącymi na nie osobami, pokazując praktyczne zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej. Zwraca uwagę, że leczenie zaburzeń odżywiania to także „rehabilitacja żywieniowa”, podkreślając znaczenie edukacji żywieniowej. Ta część jest swoistym przewodnikiem dla terapeutów udzielających pomocy pacjentom z zaburzeniami odżywiania, a także informacją dla osób doświadczających objawów takich zaburzeń i szukających możliwości uzyskania pomocy.

Pokazuje to ogromną wiedzę Autorki na temat zaburzeń odżywiania. Co ciekawe, ich występowanie zauważano już tysiące lat temu, a liczba wyjaśniających je teorii jest zdumiewająco duża. Autorka przedstawia je niezwykle zajmująco, w całej ich różnorodności. Prezentując wyniki badań, zdecydowała się skoncentrować szczególnie na badaniach własnych, które są bardzo interesujące. Ciekawie interpretuje też ich wyniki, stara się pokazywać, jakie znaczenie mają dla terapii osób z zaburzeniami odżywiania, a także dla sposobów regulowania odżywiania się.

Ogromną zaletą omawianej monografii są tabele i ryciny. Zawarte w nich informacje pomagają Czytelnikowi zapoznać się z rozmaitością i szczegółami klasyfikacji nozologicznej, teorii wyjaśniających zaburzenia i procedur postępowania terapeutycznego. Ilustrują one opisywane zjawiska, czyniąc je jeszcze bardziej zrozumiałymi.

Monografię kończy rozdział Kierunki przyszłych badań i praktyki terapeutycznej. Zaprezentowana jest w nim wizja tego, co można i co należałoby robić, aby poszukiwanie „piękna własnego ciała” było źródłem własnego rozwoju i satysfakcji. Nie ma to związku z patologiczną koncentracją na swoim ciele, wynikającą z wielorakich przyczyn i prowadzącą do zaburzeń odżywiania. Autorka przytacza w tym rozdziale wiele sposobów kształtowania przekonań i zachowań promujących pozytywny stosunek do siebie, do swoich emocji i wreszcie do kształtowania własnego wyglądu.

Profesor Anna Brytek-Matera we wprowadzeniu do monografii pisze: „Idea niniejszej monografii ma (...) wymiar edukacyjny. Jej celem jest ukazanie problematyki zaburzeń odżywiania w aspekcie teoretycznym, empirycznym i terapeutycznym”.

W mojej ocenie to największa zaleta tej monografii. Bardzo duża liczba informacji na temat zaburzeń odżywiania została zaprezentowana w uporządkowany i jasny sposób. Czytelnik może zobaczyć, jak wiele wiemy o złożoności nozologicznej i etiopatologicznej zaburzeń odżywiania. Równocześnie ta wiedza jest przedstawiona w sposób jasny i zrozumiały, także dla Czytelników niezajmujących się profesjonalnie problematyką zdrowia i jego zaburzeń. To książka przeznaczona także dla osób zainteresowanych własnym rozwojem czy rozwojem swoich najbliższych.

Warszawa, 2 grudnia 2020 r.

prof. dr hab. Jan Czesław CzabałaSŁOWO WSTĘPNE PROFESOR LUCYNY OSTROWSKIEJ

Zaburzenia odżywiania są zarówno starym, jak i nowym problemem współczesnej medycyny. Od lat lekarze, psychiatrzy, psycholodzy, a ostatnio również psychodietetycy zmagają się z terapią tych zaburzeń. Nowe problemy wynikają z wciąż narastających nowych czynników ryzyka, czynników sprawczych prowadzących do występowania zaburzeń odżywiania się u coraz młodszych dzieci. Ponadto klasyfikacja zaburzeń psychicznych DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego wcale nie ułatwiała zadania, gdyż w kategorii „Zaburzenia jedzenia i odżywiania się” zamieszczono tylko niektóre jednostki. Pominięto tu m.in. ortoreksję, pregoreksję, brideoreksję, alkoreksję, kompulsywne objadanie się czy anarchię jedzeniową. Nie w pełni satysfakcjonująca w tym względzie okazała się również Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych – ICD-10. Wyróżniono w niej osiem, nieco różniących się od DSM-5, kategorii zaburzeń odżywiania. Trudno jest mówić o jakimś zaburzeniu, nie mając kryteriów klasyfikacyjnych, trudno je rozpoznawać, a więc i leczyć. Dlatego nie mamy dobrze zebranych danych epidemiologicznych dotyczących zaburzeń odżywiania się i tym bardziej cenne jest opracowanie tego problemu oraz przedstawienie w podręczniku, który mam przyjemność recenzować. Podkreślenia wymaga pochylenie się Autorki nad przybliżeniem Czytelnikowi problematyki rozpoznawania zaburzeń odżywiania się u dzieci przed okresem pokwitania, u których objawy mogą mieć inną specyfikę niż u dorosłych (kryteria diagnostyczne zawarte zarówno w ICD-10, jak i DSM-5 nie są dostosowane do dzieci i adolescentów przed okresem pokwitania). Warto zwrócić uwagę na pojawienie się wśród tych kryteriów m.in. zaburzeń emocjonalnych dotyczących unikania jedzenia, selektywnego odżywiania się, syndromu zawziętej odmowy czy dysfagii funkcjonalnej. To wszystko sprawia, że bardzo interesujący jest również rozdział dotyczący symptomatologii zaburzeń odżywiania, gdzie wskazano, na jakie objawy zawsze należy zwrócić uwagę, aby szybko wychwycić i rozpoznać zaburzenie odżywiania się.

Co prawda podręcznik ten nie dotyczy wszystkich zaburzeń odżywiania i skupia się głównie na przedstawieniu problematyki epidemiologii, etiologii, diagnostyki oraz proponowanej terapii jadłowstrętu psychicznego i bulimii, stanowi jednak cenny zbiór danych z badań klinicznych oraz obserwacji własnych Autorki. Zaletą tej pozycji literatury jest dodatkowo prezentacja własnych badań naukowych dotyczących diagnostyki oraz zastosowanych metod terapeutycznych u osób z bulimią i anoreksją. Książka przedstawia także własne koncepcje terapii poznawczo-behawioralnej, roli dietetyka z wyznaczeniem mu konkretnych zadań terapeutycznych i roli psychodietetyka w procesie leczenia zaburzeń odżywiania się. Dzięki temu niniejszy podręcznik zyskuje aspekt kliniczny i poznawczy, zawiera praktyczne porady na temat postępowania z pacjentem z jadłowstrętem psychicznym oraz z bulimią. Zwracam też uwagę Czytelników na rozdział Kierunki przyszłych badań i praktyki terapeutycznej, gdzie położono szczególny nacisk na badania dotyczące pozytywnego obrazu ciała, zachowań żywieniowych, regulacji emocji, a także na potrzebę integracji badań naukowych z praktyką kliniczną. Pamiętajmy, że lepsze zrozumienie mechanizmów leżących u podstaw zaburzeń odżywiania się umożliwi opracowanie bardziej efektywnych i spersonalizowanych interwencji profilaktycznych oraz leczenia tych zaburzeń, co pozwoli skrócić czas trwania choroby i zwiększy szansę na jej wyleczenie.

Życzę udanej lektury –

prof. dr hab. n. med. Lucyna OstrowskaCZĘŚĆ 1
ZABURZENIA ODŻYWIANIA: ASPEKT TEORETYCZNY

(…) Dostając to, czego wcale nie chciałam, stawałam się jeszcze bardziej głodna. Znajdowałam się w nienormalnej sytuacji głodnego, którego trzeba siłą zmuszać do jedzenia. Tylko perwersyjny głód łaknie byle czego.

Głód w stanie czystym, niczym nieskrępowany, dobrze wie, czego chce:

a chce najlepszego, najwspanialszego i stara się to odnaleźć w każdej dziedzinie przyjemności.

(…)

– Jestem głodna – oświadczyłam więc matce, odmawiając przyjęcia jej zapychających darów.

– Nie, nie jesteś głodna. Gdybyś była głodna, zjadłabyś to, co ci daję – słyszałam setki razy.

– Jestem głodna! – upierałam się.

– To właściwa niedomoga – niezmiennie kwitowała to matka.

(…)

W późniejszych latach dowiedziałam się, co naprawdę znaczyło słowo „niedomoga”;

niedomoga to „niemożność wyrażenia wymagań”.

Chory to ten, który ma trudności z powiedzeniem czegoś.

Jego ciało, zapadając na chorobę, mówiło to za niego.

Fascynująca myśl, która zakładała, że jeśli zdoła się to coś powiedzieć,

cierpienie się skończy.

(…)

Nothomb A.: Bibliografia głodu. Warszawa 2004, MUZA SA, s. 19–21