Zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży - ebook

AUTORZY

dr n. med. Anna Zofia Antosik-Wójcińska

II Klinika Psychiatryczna

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr n. med. Paweł Białek

Oddział Chirurgii Ogólnej, Naczyniowej i Onkologicznej

Międzyleski Szpital Specjalistyczny w Warszawie;

Oddział Chirurgii Ogólnej i Naczyniowej

1 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką SPZOZ w Lublinie,

Filia w Ełku

dr n. med. Anna Bogucka-Bonikowska

Środowiskowe Centrum Zdrowia Psychicznego dla Dzieci

i Młodzieży Warszawa-Bielany

lek. Anna Borowska

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

lek. Joanna Brągoszewska

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr hab. n. med. Anita Bryńska

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

mgr Ewa Brzóska-Konkol

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

lek. Anna Gralewicz

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie;

Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej

Instytut Matki i Dziecka w Warszawie

dr n. med. FECSM Justyna Holka-Pokorska

III Klinika Psychiatryczna

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Teresa Jackowska

Klinika Pediatrii

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie

mgr Renata Janik

Komenda Główna Ochotniczych Hufców Pracy

Zespół ds. Aktywnej Polityki wobec Zdrowia Psychicznego Dzieci

i Młodzieży w Warszawie

dr n. med. Gabriela Jagielska

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

lek. Agnieszka Jarząbek-Cudo

I Klinika Psychiatrii, Psychoterapii i Wczesnej Interwencji

Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 w Lublinie

dr hab. n med. Katarzyna Jobs

Klinika Pediatrii, Nefrologii i Alergologii Dziecięcej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

dr n. społ. Natalia Józefacka

Instytut Psychologii

Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

dr n. med. Agnieszka Kałwa

Oddział Psychiatryczny dla Dzieci

Szpital w Józefowie

Mazowieckie Centrum Neuropsychiatrii w Zagórzu k/Warszawy

dr n. med. Artur Kołakowski

Poradnia Poza Schematami w Warszawie

mgr Łukasz Konowałek

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

lek. Maja Krefft

Centrum Diagnostyczno-Terapeutyczne Chorób Rzadkich

we Wrocławiu;

Katedra Psychiatrii

Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu

mgr Elżbieta Kucińska

Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii nr 2 „Kąt” w Warszawie;

Zespół ds. Aktywnej Polityki Wobec Zdrowia Psychicznego Dzieci i Młodzieży w Warszawie

mgr Agnieszka Lorek-Groniewska

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr n. med. Izabela Łucka

Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych

i Wieku Podeszłego

Gdański Uniwersytet Medyczny

mgr Ewa Łukowska

Poradnia dla Dzieci z Autyzmem i ich Rodzin

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr n. med. Grzegorz Michalak

Zakład Ratownictwa Medycznego

Wydział Nauk o Zdrowiu

Warszawski Uniwersytet Medyczny

mgr Zbigniew Michalczyk

Ośrodek Rehabilitacji Uzależnień i Podwójnej Diagnozy w Otwocku

Mazowieckie Centrum Neuropsychiatrii w Zagórzu k/Warszawy;

Fundacja Konstruktywnego Rozwoju w Warszawie

lek. Paulina Miłkowska-Pindor

Oddział Kliniczny Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Uniwersyteckie Centrum Kliniczne

Warszawski Uniwersytet Medyczny

lek. Piotr Niwiński

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr n. hum. Anna Nowicka-Skóra

Zakład Psychopedagogiki Resocjalizacyjnej

Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej

w Warszawie

mgr Natalia Orlecka

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr n. med. Lidia Popek

Oddział Psychiatryczny dla Dzieci

Szpital w Józefowie

Mazowieckie Centrum Neuropsychiatrii w Zagórzu k/Warszawy

dr hab. n. med. Barbara Remberk

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr n. med. Anna Rozetti

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie;

Centrum Diagnozy i Terapii Autyzmu NAVICULA w Łodzi

dr n. pr. Piotr Sierakowski

Zakład Ekonomiki Zdrowia i Prawa Medycznego

Warszawski Uniwersytet Medyczny;

Sąd Rejonowy w Grodzisku Mazowieckim

dr n. hum. Mariola Skowrońska

Szpital Dziecięcy im. prof. dr. med. Jana Bogdanowicza w Warszawie;

Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Warszawie

lek. Łukasz Szostakiewicz

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr n med. Urszula Szymańska

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

lek. Ewa Urbanowicz

Poradnia dla Dzieci z Autyzmem i ich Rodzin

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr n. hum. Magdalena Wałachowska

Zakład Podstaw Pedagogiki Specjalnej

Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej

w Warszawie

dr n. med. Agata Wawrzyniak

Klinika Pediatrii, Nefrologii i Alergologii

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

dr n. med. Katarzyna Weterle-Smolińska

Ośrodek Rehabilitacji Uzależnień i Podwójnej Diagnozy w Otwocku

Mazowieckie Centrum Neuropsychiatrii w Zagórzu k/Warszawy

dr n. med. Artur Wiśniewski

Klinika Terapii Poznawczo-Behawioralnej

Uniwersytet SWPS w Warszawie

lek. Katarzyna Wójcicka

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr n. hum. Sylwia Wrona

Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji

Uniwersytet Śląski w Katowicach

lek. Olga Zaucha

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr hab. n. med. Marcin Żarowski

Pracownia Polisomnografii i Badań Snu Dzieci i Młodzieży

Katedra i Klinika Neurologii Wieku Rozwojowego

Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w PoznaniuPRZEDMOWA

Oddajemy w Państwa ręce podręcznik poświęcony zaburzeniom psychicznym u dzieci i młodzieży. Pragniemy, aby była to książka, która pozwoli na uzyskanie podstaw wiedzy z tego obszaru medycyny, a równocześnie taka, do której lekarz klinicysta może zaglądać, kiedy ma wątpliwości w trakcie swojej codziennej pracy.

Zależało nam na tym, aby praca miała wymiar praktyczny – dlatego omawiamy nie tylko poszczególne zaburzenia psychiczne, lecz także inne zagadnienia istotne w procesie wspierania zdrowia psychicznego. Podręcznik został podzielony na poszczególne sekcje, w których omówiono zasady przeprowadzania procesu diagnozy, rozpoznawanie i leczenie poszczególnych zaburzeń psychicznych, postępowanie w stanach nagłych oraz zagadnienia organizacyjne i prawne.

Mamy nadzieję, że książka przyda się pediatrom, lekarzom pierwszego kontaktu, lekarzom dyżurantom i innym profesjonalistom pracującym z dziećmi i młodzieżą w obszarze zdrowia psychicznego.

Życzymy pożytecznej lektury –

Redaktor naukowy dr hab. n. med. Barbara Remberk i Zespół Autorów1.
DIAGNOZA PSYCHOLOGICZNA DZIECKA
Natalia Józefacka

1.1. Wprowadzenie

Diagnoza kliniczna zgodnie z definicją stworzoną przez Stefana Ziemskiego (1973, s. 17) jest __ „rozpoznaniem jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie objawów i znajomości ogólnych prawidłowości”. __ Celem diagnozy klinicznej jest wyjaśnienie pojawiających się objawów, zarówno w drodze analizy bieżącej sytuacji, jak i szerszego kontekstu funkcjonowania.

Istnieje wiele modeli diagnozy, dla niniejszych rozważań najbardziej trafny wydaje się model przedstawiony przez Ziemskiego, który dzieli diagnozę na pięć aspektów; są to:

• diagnoza klasyfikacyjna – określenie jakiegoś typu, przynależności objawu/zachowania do jakiejś grupy, sklasyfikowanie go;

• diagnoza genetyczna – dotyczy źródeł danego problemu, poszukiwania przyczyny danego stanu rzeczy;

• diagnoza prognostyczna – zajmuje się określeniem najbardziej prawdopodobnego kierunku rozwoju prezentowanych trudności czy zaburzeń;

• diagnoza funkcjonalna – jeden z najważniejszych aspektów diagnozy, na tym etapie zostaje podjęta próba scalenia objawów, określenia ich celu i kierunku, w jaki sposób część wpływa na całość, np. jak złamana noga oddziałuje na całokształt funkcjonowania dziecka; jest to sposób wyjaśniania systemowego;

• diagnoza rozwojowa – koncentruje się na identyfikowaniu fazy rozwojowej i określeniu normy lub odchylenia od normy typowej dla danego etapu rozwoju.

Wszystkie te aspekty składają się na model diagnozy pełnej. Do powyższego modelu Maria Tyszkowa dodaje kwestie kontekstu społeczno-kulturowego, co wydaje się dopełniać model Ziemskiego. Diagnoza małego dziecka powinna również skupiać się na podejściu salutogenetycznym (zorientowanym na rozwój, zdrowie i proces równoważenia), a nie patogenetycznym (zorientowanym na poszukiwanie źródeł i dotarcie do diagnozy nozologicznej).

1.2. Etapy postępowania w diagnozie klinicznej

Postępowanie w diagnozie klinicznej jest zbliżone do badania naukowego i obejmuje kilka faz:

• etap prediagnostyczny:

− zapoznanie się z dokumentacją pacjenta,

− informacje zebrane od pozostałych członków zespołu, którzy skierowali pacjenta do psychologa;

• postępowanie diagnostyczne, na które składają się:

− postawienie wstępnego problemu diagnostycznego na podstawie dostępnych danych,

− sformułowanie hipotez – dotyczących możliwości wyjaśnienia problemu1,

− weryfikacja hipotez – za pomocą dostępnych i trafnie dobranych metod (wywiad, obserwacja, testy i kwestionariusze),

− interpretacja wyników i podjęcie decyzji o zakończeniu diagnozy lub postawienie nowych hipotez i powrót do podpunktu „sformułowanie hipotez”,

− opracowanie wyniku diagnozy – orzeczenia lub opinii psychologicznej.

1.2.1. Prediagnoza

Zazwyczaj pierwsze informacje o pacjencie psycholog zdobywa już przed spotkaniem. Jeżeli został skierowany przez innego specjalistę, najczęściej otrzymuje informacje o celu, a często nawet protohipotezę, np. (od lekarza): __ „Proszę sprawdzić funkcjonowanie poznawcze, wydaje mi się, że pacjent nie do końca rozumie polecenia”. Współpracując z lekarzami na oddziale, można się spotkać z prośbą o przeprowadzenie testu rozwojowego i/lub sprawdzenie ilorazu inteligencji – warto wtedy dopytać o cel. Warto poznać szerszy kontekst, który pozwoli na lepsze/trafniejsze sformułowanie hipotezy, a także na późniejszy dobór odpowiedniego narzędzia.

Możliwe jest również otrzymanie historii choroby, opinii innych specjalistów, np. z poradni psychologiczno-pedagogicznej, Ośrodka Wczesnej Interwencji (OWI) czy Centrum Wczesnego Wspomagania Rozwoju (WWR).

Wszystkie te dokumenty pozwolą psychologowi na stworzenie sobie jakiegoś obrazu osoby, funkcjonowania rodziny, a także zgłaszanego problemu. Oczywiście liczba danych będzie niewystarczająca do postawienia diagnozy, ale może pomóc w przygotowaniu materiału badawczego czy przygotowaniu się do rozmowy (w tym opracowaniu planu).

1.2.2. Rozmowa i obserwacja

Rozmowa i obserwacja są podstawowymi narzędziami, na których psycholog może oprzeć diagnozę małego dziecka. Psychologiczny wywiad kliniczny zazwyczaj ma określoną strukturę, choć nie jest ona ścisła i zależy w dużej mierze od celu. Prototypowy cel można określić na podstawie wstępnych hipotez wynikających z analizy dokumentacji lub innych konsultacji. Właściwe hipotezy stawia się jednak podczas pierwszej rozmowy – wywiadu.

Wywiad psychologiczny

Wywiad psychologiczny dotyczący małego dziecka odbywa się z rodzicem. Jeżeli jest taka możliwość, to na pierwsze spotkanie powinien on przyjść sam (bez dziecka). Zaistnieje wtedy możliwość uzyskania pełniejszych informacji, rodzic nie będzie się rozpraszał zachowaniem i/lub potrzebami zgłaszanymi przez dziecko. Pozwoli to również na łatwiejsze określenie problemu, z którym rodzic zgłasza się do poradni. Najlepiej na pierwsze spotkanie zaprosić oboje rodziców, czasami bowiem wiedza każdego z nich na temat funkcjonowania dziecka jest bardzo odmienna.

Na początku rozmowy należy zadbać o dobry klimat, poruszyć kwestie neutralne, takie jak pogoda czy dojazd. Kluczowe jest zebranie informacji na temat tego, co jest przyczyną konsultacji, czy problem jest rzeczywisty, a także dowiedzenie się, czy trudności wynikają z problemów dziecka czy może z problemów rodziny.

ELEMENTY WYWIADU

Podstawowy wywiad z rodzicem małego dziecka zaczyna się od zapoznania rodzica z sytuacją, opisania gabinetu, a także przebiegu wizyty. Następnie (jeżeli zespół terapeutyczny jeszcze nie dysponuje nimi) należy zebrać podstawowe dane i przejść do wysłuchania rodziców i opisu sytuacji oraz nurtującego ich problemu. Ważne, aby zwrócić uwagę na to, w jaki sposób rodzice interpretują trudność (często przedstawiają swoją hipotetyczną diagnozę lub prezentują obawy co do określonej diagnozy), jakie jest ich nastawienie do sytuacji, jak bardzo się nią niepokoją, czy jest to ich pierwsze dziecko, czy wcześniej mieli już doświadczenia we współpracy z psychologiem i w jaki sposób opowiadają o trudnościach. W trakcie tego pierwszego kontaktu można uzyskać bardzo wiele informacji. Istotne jest, aby z jednej strony pozwolić rodzicowi mówić, z drugiej zaś być moderatorem sytuacji. Każdy wywiad jest ograniczony w czasie. Specjalista najczęściej ma swoją protohipotezę, powinien jednak pamiętać o celu rozmowy i odpowiednio ją kontrolować, zarówno pod względem jakościowym (potrzebne informacje), jak i czasowym.

Wywiad powinien być dla rodzica rozmową, a nie przesłuchaniem. Nie należy zadawać szeregu pytań zamkniętych ani używać specjalistycznego języka, np. zadając pytanie: „Jaki jest poziom rozwoju poznawczego dziecka?”, które może być dla odbiorcy za trudne, niezrozumiałe. Lepiej zapytać: „Czym dziecko lubi się najbardziej bawić?”, a następnie poprosić o opis tej zabawy.

Diagnosta dziecięcy powinien bardzo dobrze znać etapy rozwoju dziecka, mieć świadomość, jakie zachowanie świadczy o rozwiniętej funkcji, a jakie o obniżonej. Wyjściową informacją jest wiek dziecka urodzeniowy lub korygowany (w stosunku do dzieci przedwcześnie urodzonych). W odniesieniu do dzieci poniżej 1. roku życia bierze się pod uwagę zawsze wiek korygowany, a w późniejszym okresie – w zależności od funkcjonowania dziecka. Poszczególne informacje diagnosta powinien zdobywać w sposób jak najmniej inwazyjny. Bardzo ważne jest zapewnienie komfortu i nawiązanie relacji z rodzicem.

Strukturę wywiadu oczywiście modyfikuje się w zależności od celu – można się skupić na pewnych elementach bardziej, a na innych mniej, wszystko zależy od postawionych wcześniej hipotez. Po ich zweryfikowaniu na podstawie wywiadu należy przejść do obserwacji i/lub wykonywania testów. Przykładowa struktura wywiadu została pokazana na rycinie 1.1.

TRUDNOŚCI W WYWIADZIE

1. Dziecko jest aktualnie hospitalizowane i przebywa na oddziale samo, rodzice lub opiekunowie nie odwiedzają go lub robią to na tyle rzadko i nieregularnie, że spotkanie z nimi jest utrudnione. W takiej sytuacji można spróbować kontaktu telefonicznego, a jeżeli takiej możliwości również nie ma, należy oprzeć swoją diagnozę i/lub hipotezę na obserwacji i/lub wynikach przeprowadzonych testów oraz rozmowach z innymi specjalistami. W przypadku testów należy w znacznej mierze uwzględnić samopoczucie dziecka oraz trudności emocjonalne i poznawcze związane z sytuacją szpitalną. Ważne, aby nawiązać relację z dzieckiem, a badanie przeprowadzać w jak najbardziej przyjaznym otoczeniu, czy to w gabinecie, czy w sali, w której leży pacjent i którą już zna. W momencie gdy nie można przeprowadzić wywiadu lub występują ograniczenia w zakresie możliwych do wykonania testów, warto skierować rodziców do poradni psychologiczno-pedagogicznej na poszerzoną diagnostykę.

Rycina 1.1. Przykładowy wywiad rozwojowy, częściowo ustrukturalizowany.

2. U rodzica występuje niepełnosprawność intelektualna. W tej sytuacji bardzo ważne jest, żeby mówić jasnym i zrozumiałym językiem, nie używać trudnych wyrazów, a w razie potrzeby powtórzyć przekaz. Należy pamiętać, że jeżeli rodzic nie zrozumie zaleceń, to nie zdoła ich wykonać, co będzie ze szkodą dla dziecka. Etycznym postępowaniem jest sporządzenie notatki dla rodzica, czasem z wykorzystaniem ilustracji, oraz wyjaśnienie, z czego wynika potrzeba danej interwencji. Warto zaplanować więcej czasu na taką wizytę. Jeżeli dziecko wymaga regularnego wsparcia, należy skontaktować rodzica z poradnią psychologiczno-pedagogiczną w jego rejonie (podając mu adres i telefon placówki), aby jak najbardziej ułatwić mu odnalezienie się w tej sytuacji.

SPECYFIKA WYWIADU Z RODZICEM DZIECKA W WIEKU 0–3 LAT

Zbieranie danych o dziecku w wieku 0–3 lat, w stosunku do starszych dzieci, a zwłaszcza adolescentów, odbywa się w specyficzny, tj. pośredni sposób. Zachowanie dziecka diagnosta jest w stanie najwyżej zaobserwować, natomiast nie uzyska od niego kluczowych dla nas informacji. Z tego powodu należy się liczyć z faktem, że oprócz przypadków, gdzie rodzic przychodzi po pomoc, może zdarzyć się również ukryta motywacja, taka jak chęć uzyskania świadczeń ze względu na niepełnosprawność dziecka czy manipulacja opiniami w ramach postępowania sądowego.

Dużą rolę odgrywa to, czy rodzic lub ktoś z jego otoczenia sam zauważył trudności rozwojowe u dziecka, czy też lekarz poprosił o skonsultowanie przez psychologa dziecka przebywającego na oddziale.

W pierwszej sytuacji rodzic najczęściej jest zorientowany w problemie, niezależnie od tego, czy w grę wchodzi zaburzenie ze spektrum autyzmu, mózgowe porażenie dziecięce czy inne zaburzenie, które zakłada. Raczej nie zdarza się spotkać rodzica, który samodzielnie się zgłosił i nie miał własnej hipotezy. Hipotezę rodzica warto potraktować poważnie, należy bowiem pamiętać, że jest on „specjalistą od swojego dziecka”, jako że nikt nie zna go lepiej niż właśnie rodzic. Dodatkowo wiedza dotycząca do zaburzeń jest aktualnie łatwo dostępna, wielu rodziców wymienia swoje spostrzeżenia na forach i/lub ma starsze dzieci, więc mogło zauważyć, że kolejne rozwija się inaczej. Zdarza się, że rodzic interpretuje przeczytane informacje w sposób wybiórczy, pasujący do jego hipotezy, często podyktowany przesadnym lękiem o dziecko. Wywiad ma na celu weryfikację, na ile obawy rodzica są zasadne, ale także zapewnienie mu wsparcia i pomocy.

W drugiej sytuacji wizyta u diagnosty często traktowana jest przez rodzica jako forma standardowej procedury, którą należy „zaliczyć”. Rodzic nie widzi problemu, który zauważył inny specjalista (np. lekarz) – w takim przypadku należy skrupulatnie dobierać pytania, zaczynając od otwartych i, poprzez bardziej szczegółowe, dochodząc do zamkniętych. Wywiad z osobą „wysłaną na badanie” często bywa trudniejszy, rodzic nie dostrzega bowiem objawów, trudno więc pytać go o obserwacje. Można uzyskać głównie informacje o charakterze faktograficznym. Pozostałe lepiej zaczerpnąć ze swobodnej obserwacji dziecka i przeprowadzonych prób diagnostycznych.

SPECYFIKA WYWIADU Z RODZICEM DZIECKA W WIEKU 3–6 I 7–9 LAT

Wywiad z rodzicem starszego dziecka nieznacznie się różni od poprzedniego. Jego struktura pozostaje podobna, choć należy ją zawsze dopasować do aktualnego poziomu funkcjonowania dziecka. Jeżeli diagnosta ma do czynienia z w miarę sprawnym poznawczo i ruchowo 7-latkiem, informacje o kamieniach milowych w dzieciństwie czy uzyskanych przy porodzie punktach w skali Apgar nie będą mu niezbędne. Z etycznego punktu widzenia podczas wywiadu powinien on pytać wyłącznie o kwestie, które uważa za bezwzględnie potrzebne do nawiązania relacji, a potem postawienia i weryfikacji hipotezy. Wszelkie pytania z ciekawości są traktowane jako nieetyczne. O ile w przypadku mniejszego dziecka można (jeśli zachodzi taka konieczność) przeprowadzić wywiad w jego obecności, o tyle w odniesieniu do starszego dziecka taka sytuacja nie powinna mieć miejsca. Wywiad z rodzicem przeprowadza się bez uczestnictwa dziecka. Informacje o niepokojach rodziców i o wynikach badań mogą bowiem negatywnie oddziaływać na zachowanie i samopoczucie dziecka.

Przy starszym dziecku należy się starać przeprowadzić wywiad również z nim. Wskazane jest, aby wywiad ten przeprowadzać w obecności rodzica, zapewniając w ten sposób dziecku poczucie bezpieczeństwa. Zasada ta dotyczy zwłaszcza dzieci poniżej 7. roku życia. Odstępstwo od niej następuje na życzenie dziecka lub gdy rodzica można podejrzewać o nadużycia względem dziecka. Dziecko należy również zapytać o zgodę i chęć uczestnictwa w spotkaniu. Wywiad z dzieckiem w tym okresie życia jest jednocześnie obserwacją i badaniem – na podstawie jego zachowania i poziomu rozwoju mowy diagnosta jest w stanie postawić hipotezy i wyciągnąć wnioski. W trakcie wywiadu z dzieckiem należy dostosować swoje zachowanie i imowę do etapu jego rozwoju, starać się nawiązać relację, utrzymywać pozytywne nastawienie dziecka, motywować je do współpracy. Ze starszymi dziećmi można przeprowadzać wywiad indywidualnie, należy jednak wziąć pod uwagę poziom lęku/bezpieczeństwa i samodzielności reprezentowany przez dziecko, a także postawy rodziców. Jeżeli dziecko jest gotowe na taki kontakt, a rodzice nie, można wdrażać ten proces stopniowo lub zacząć od rozmowy z rodzicami i informacji na temat celu i wagi usamodzielniania ich dzieci.

Wnioski z wywiadu z rodzicami należy skonfrontować z danymi uzyskanymi w trakcie obserwacji, wynikami testów i/lub opiniami innych specjalistów. Jeżeli rodzina jest objęta wsparciem asystenta rodziny, warto również z tego źródła zaczerpnąć informacje o funkcjonowaniu dziecka, a w razie potrzeby skontaktować się z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, pod której opieką się znajduje, jak również skorzystać z rad i wymiany informacji ze współpracownikami w ramach własnej jednostki.

Dla lepszego zrozumienia tematu, zaczynając diagnozowanie, warto się zastanowić nad poniższymi kwestiami:

• GDZIE

W jakim miejscu prowadzona jest diagnoza: szpital, poradnia psychologiczno-pedagogiczna, Ośrodek Interwencji Kryzysowej, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie i in. Każde z tych miejsc ma określoną specyfikę, a osobom, które tam trafiają, przyświecają różne cele. Cele te mogą być czynnikami, dzięki którym diagnosta uzyska mniej lub bardziej wiarygodne informacje.

Miejsce powinno być przyjazne dla małego dziecka, a przy tym jasne, czyste i przestronne. Nie powinno być zbyt wielu kolorów, gdyż zwłaszcza u mniejszych dzieci lub bardziej zaburzonych może to wpływać na utrudnienie kontaktu. Dobrze, jeżeli wyposażone jest w fotele, aby również opiekun dziecka czuł się komfortowo i bezpiecznie. Zabawki przeznaczone dla dziecka powinny być łatwo dla niego dostępne.

• KTO

Podmiotem badania są dzieci w wieku od 0 do 7.–9. roku życia, a więc na różnych etapach rozwoju. Aby określić poziom rozwoju, zwłaszcza intelektualnego czy psychomotorycznego, można przeprowadzić pewne próby wykonawcze. Natomiast przy diagnozie aspektów emocjonalnych czy społecznych głównym źródłem informacji jest rodzic lub opiekun prawny. Zdarza się, że opiekun może nie dysponować wiedzą na temat wcześniejszego funkcjonowania dziecka lub mieć jedynie szczątkowe informacje, jak w przypadku pieczy zastępczej czy dzieci umieszczonych w placówkach.

• DIAGNOSTA

Najważniejszym elementem, któremu warto poświęcić nawet większą część diagnozy, jest nawiązanie relacji zarówno z dzieckiem, jak i z opiekunem. To diagnosta jest profesjonalistą i to on odpowiada za przebieg całego procesu, a także za atmosferę panującą podczas spotkania. Jeżeli nie zadba o prawidłową, bezpieczną relację, nie uzyska wszystkich ważnych informacji. Należy pamiętać, że do oceny dziecka często niezbędna jest współpraca, zatem bez bezpiecznej relacji dziecko nie pokaże swoich umiejętności.

Diagnosta powinien być bardzo empatyczny, umieć podążać za dzieckiem i wzbudzać zaufanie. Dobrze na początku pozwolić dziecku na eksplorację otoczenia oraz przebywanie w pobliżu lub powracanie do opiekuna, kiedy tego potrzebuje. W przypadku dzieci do końca okresu przedszkolnego opiekun powinien zawsze być obecny podczas diagnozy.

Diagnosta pracujący z małymi dziećmi powinien też zadbać o to, aby jego wygląd był naturalny i przyjazny. Kobiety nie powinny nosić dużej ilości biżuterii, należy też zwrócić uwagę na bezpieczeństwo własne (np. długie kolczyki pociągnięte za dziecko mogą doprowadzić do naderwania ucha) i dziecka (np. długimi paznokciami można je zadrapać). Jeżeli w danej jednostce obowiązkowy jest fartuch, warto zadbać o to, by był kolorowy i przyjazny dzieciom.

Obserwacja

Obserwacja jest techniką najczęściej wykorzystywaną przez psychologów. Mimo że nie charakteryzuje się szczególną trafnością, to towarzyszy specjaliście od momentu wejścia klienta do gabinetu aż po koniec spotkania. Obserwacja jest jednym ze źródeł informacji niezbędnych do postawienia hipotez. Należy odróżnić obserwację potoczną od obserwacji psychologicznej.

Obserwacja psychologiczna charakteryzuje się następującymi cechami:

• ma określony cel;

• dotyczy określonego problemu;

• jest oparta na wiedzy naukowej.

W trakcie obserwacji należy rejestrować cztery typy wskaźników:

• konstytucjonalne: wygląd, budowa ciała, widoczne niepełnosprawności;

• fizjologiczne: przejawy stanów emocjonalnych, takie jak szybkość oddechu, potliwość;

• behawioralne: zachowanie dziecka i rodzica, reakcja na gabinet, poziom współpracy i oporu, sposób komunikacji;

• przedmiotowe: wytwory i przedmioty należące do osoby, w tym autoprezentacja, makijaż.

SPECYFIKA OBSERWACJI MAŁEGO DZIECKA W WIEKU 0–3 LAT

W tym okresie obserwacja jest jednym z najważniejszych elementów badania. Aby została prawidłowo przeprowadzona, należy zwrócić szczególną uwagę na zapewnienie komfortu i poczucia bezpieczeństwa zarówno rodzicowi, jak i dziecku. Jeżeli rodzic będzie się czuł niepewnie, badanie będzie interpretował jako zagrażające dla integralności własnej lub jego systemu rodzinnego, dziecko również nie będzie się zachowywało w naturalny sposób.

Diagnosta pracujący z najmłodszymi dziećmi musi mieć bardzo dobrze opanowaną wiedzę z zakresu rozwoju dziecka. Proces obserwacji będzie przypominał ciągłe stawianie hipotez i ich weryfikację (ryc. 1.2).

Rycina 1.2. Proces stawiania i weryfikacji hipotez w trakcie obserwacji wraz z przykładem.

* ASD (_autism spectrum disorder_ – zaburzenia ze spektrum autyzmu) jest całościowym zaburzeniem rozwoju, rozpoznanie lub nierozpoznanie jednego z czynników nie może sfalsyfikować hipotezy o jego występowaniu.

W trakcie obserwacji małego dziecka należy zwrócić szczególną uwagę na:

• rozwój ruchowy – czy dziecko rozwija się adekwatnie do swojego wieku urodzeniowego bądź korygowanego, czy jego umiejętności zarówno w sferze motoryki dużej, jak i małej są adekwatne również na poziomie jakościowym, np. dziecko 10-miesięczne może siedzieć, ale siad ten jest niestabilny, zmiana pozycji z leżącej do siedzącej przebiega tylko z lewego boku, siedząc, dziecko przekrzywia głowę w lewą stronę – z punktu widzenia ilościowego dziecko siedzi, natomiast z jakościowego siad nie jest prawidłowy;

• rozwój poznawczy – oceniany jest na podstawie i w odniesieniu do możliwości ruchowych, np. dziecko 10-miesięczne powinno umieć już eksplorować teren, sięgać po zabawki, interesować się ich szczegółami, jeżeli jednak nie potrafi jeszcze siedzieć, umiejętności eksploracji można spodziewać się później, gdyż jest ona bezpośrednio związana ze zmianą perspektywy z leżącej na siedzącą;

• rozwój emocjonalny – w tym aspekcie najważniejsza jest obserwacja relacji między ważnym dorosłym (rodzicem, opiekunem) a dzieckiem; istotne są przede wszystkim reakcje dziecka na wyjście i wejście rodzica, zachowanie podczas wspólnej zabawy, umiejętności oddalania i przybliżania się do rodzica (na ile dziecko jest w stanie eksplorować teren, a na ile potrzebuje być blisko dorosłego), to jak dużo czasu zajmuje dziecku odejście od rodzica i eksploracja terenu oraz czy i jak często wraca do dorosłego, a także jakie zabawy preferuje samodzielne, z rodzicem czy z diagnostą.

Obserwacja ważnego dorosłego w swobodnej interakcji z dzieckiem dostarcza wielu informacji dotyczących poczucia bezpieczeństwa, stosowanych technik wychowawczych, umiejętności tej osoby w zakresie zabawy z dzieckiem i możliwości stymulowania jego rozwoju w sytuacji domowej. Zdarza się, że trudności z zachowaniem lub funkcjonowaniem dziecka wynikają z nieprawidłowej (pozabezpiecznej) relacji, niewielkich umiejętności zaradczych czy intelektualnych rodzica. Podczas obserwacji należy zweryfikować wstępne hipotezy dotyczące głównego problemu, zawęzić obszary poszukiwania rozwiązania lub postawić kolejne hipotezy i zweryfikować je za pomocą mocniejszych narzędzi, takich jak metody testowe (wykonaniowe), arkusze obserwacyjne czy metody kwestionariuszowe.

1.2.3. Metody testowe i kwestionariuszowe

Ostatnim z elementów diagnozy po wywiadzie i obserwacji jest stosowanie narzędzi psychometrycznych, czyli testów, skal, kwestionariuszy. Narzędzia psychometryczne to testy i kwestionariusze, które spełniają następujące warunki:

• standaryzacja: przebieg badania, użyte materiały czy zestawy pytań lub zadań dla każdej osoby są jednakowe;

• obiektywność: niezależnie od tego, jaki diagnosta wykorzystuje narzędzie, sposób interpretacji jest na tyle jednoznaczny, że każdy osiągnie podobne wyniki;

• normalizacja: znane są średnie/przeciętne wyniki występujące w badanej populacji, dzięki czemu istnieje możliwość porównania wyników badanej jednostki z wynikami populacyjnymi.

Wszystkie narzędzia diagnostyczne muszą mieć również udowodnioną:

• trafność: pewność, że mierzą ten konstrukt, który założył autor narzędzia2;

• rzetelność: dokładność, z jaką dany konstrukt jest mierzony.

Cechy tych narzędzi zapewniają adekwatny pomiar. Diagnosta małego dziecka powinien zwrócić uwagę na to, by stosowane narzędzia odpowiadały normom adekwatnym do wieku osoby badanej, a także (jeżeli to możliwe) były w miarę aktualne. Badanie dziecka narzędziami z lat 60. XX w. może się okazać nieadekwatne, a sformułowania zawarte w pytaniach mogą być dla współczesnego dziecka niezrozumiałe, więc wynik nie odzwierciedli realnego poziomu umiejętności i będzie obciążony dużym błędem, a przez to stanie się bezużyteczny.

Dla dzieci w okresie wczesnego i średniego dzieciństwa istnieje niewiele metod badawczych. Większość dotyczy szeroko rozumianego rozwoju. Należy pamiętać, że do 3. roku życia nie rozpatruje się rozwoju w poszczególnych obszarach (społecznym, emocjonalnym, poznawczym czy motorycznym), a mówi o rozwoju psychomotorycznym, na tym etapie bowiem trudno oddzielić je od siebie. Adekwatne narzędzia to przede wszystkim dłuższe testy wykonaniowe, takie jak Dziecięca Skala Rozwojowa (DSR) czy Skala Inteligencji i Rozwoju (_Intelligence and Development Scale_, IDS). Istnieją również różne skale czy kwestionariusze wypełniane przez rodziców lub nauczycieli, np. Skala do Badania Rozwoju Społeczno-Emocjonalnego czy Inwentarz Rozwoju Mowy i Komunikacji (IRMiK). Szczegółowy wykaz narzędzi mających zastosowanie w tej grupie wiekowej znajduje się w tabeli 1.1.

Na polskim rynku narzędzia psychologiczne dostępne są dla osób z tytułem magistra psychologii, a dla pedagogów, lekarzy lub innych specjalistów – zazwyczaj po odbyciu szkolenia. Istnieją również narzędzia dostępne bezpłatnie, takie jak IRMiK. W Polsce są trzy instytucje zajmujące się dystrybucją testów psychometrycznych i dbające o ich jakość: Pracowania Testów Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w Warszawie, Pracownia Testów Psychologicznych i Pedagogicznych w Gdańsku i Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie.

Tabela 1.1. Zestawienie wybranych narzędzi przydatnych przy diagnozie małego dziecka (0–7. rok życia)*

Nazwa

Normy wiekowe

Opis

Uwagi

Wydawca

Wczesny rozwój

DSR – Dziecięca Skala Rozwojowa

Od 2. m.ż. do 3. r.ż.

Składa się ze skali wykonaniowej i obserwacyjnej. Jest to zbiór 10 testów: Manipulacja, Percepcja, Bazgranie i rysowanie, Klocki, Porównywanie, Pamięć, Mowa, Słownik, Zachowania społeczne i Motoryka. Normy dla dzieci w wieku 0;2(0)–0;5(30) w odstępach 2-tygodniowych, dla dzieci w wieku 0;6(0)–3;0(0) w odstępach miesięcznych.

Można określić profil rozwojowy dziecka, otrzymać wyniki wskazujące na to, w jakich zakresach radzi sobie adekwatnie, a w jakich poniżej/powyżej normy. Jedyne wystandaryzowane narzędzie pozwalające określić całościowo rozwój. Rodzic jest obecny podczas całego badania.

Badanie jest dość długie (30–60 minut), ale przyjazne dla dziecka.

Normy na skali centylowej.

PTP sp. z o.o. w Warszawie, www.practest.com.pl

KSRD – Krótka Skala Rozwoju Dziecka

Od 12. m.ż. do 12. r.ż.

Kwestionariusz do wywiadu z opiekunem dziecka, a także do obserwacji i oceny funkcjonowania dziecka.

Narzędzie ma charakter przesiewowy.

PTPiP w Gdańsku, www.pracowniatestow.pl

Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa (po odbyciu szkolenia)

1.–3. r.ż., 4.–6. r.ż.

Skala rozwoju psychoruchowego i społecznego dziecka. Jest rutynową, szeroko stosowaną metodą diagnostyczną w praktyce pediatrycznej (w szczególności w Niemczech). Jest to skala wykonaniowa.

Pozwala na wykrywanie zaburzeń, opóźnień i deficytów zarówno w rozwoju ruchowym, jak i percepcji oraz rozwoju mowy, funkcji manualnych i kontaktów społecznych. Nie posiada polskich norm!

Centrum Dziecięce w Monachium; szkolenia w Polsce

Skale inteligencji płynnej

CFT 1-R Neutralny Kulturowo Test Inteligencji Cattella

4.–9. r.ż.

Składa się z sześciu podtestów zgrupowanych w dwie części. Pierwsza z nich (podtesty: Podstawianie, Labirynty i Podobieństwa) zawiera zadania mierzące zdolności percepcyjne, uwagę i koordynację wzrokowo-ruchową, część druga (podtesty: Serie, Klasyfikacja i Matryce) – zadania mierzące zdolności rozumowania: wykrywania reguł określających relacje między elementami i uzupełniania struktur.

Istnieje możliwość pomiaru grupowego. Czas trwania – 45–50 minut.

PTP sp. z o.o. w Warszawie, www.practest.com.pl

LEITER – Międzynarodowa Wykonaniowa Skala Leitera – 3

3.–20. r.ż.

Składa się z 10 testów. Pięć pierwszych tworzy Baterię Poznawczą obejmującą testy do badania tradycyjnych konstruktów składających się na inteligencję (rozumowanie, percepcja wzrokowa oraz rozwiązywanie problemów). Kolejne pięć testów tworzy Baterię Uwaga i Pamięć. Testy te mierzą uwagę, pamięć oraz efekt Stroopa. Dodatkowo do testu dołączona jest Skala Obserwacyjna.

Obejmuje normy dla dzieci z uszkodzeniami słuchu, a także zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Doskonale nadaje się do badania dzieci nisko funkcjonujących poznawczo. Nowe normy (z 2019 r.).

PTP sp. z o.o. w Warszawie, www.practest.com.pl

TMK – Test Matryc Ravena w Wersji Kolorowej

4.–10. r.ż.

Test inteligencji niewerbalnej. Polega na dopasowaniu jednego z prezentowanych elementów do przedstawionego schematu obrazkowego.

Można stosować u dzieci o obniżonych zdolnościach poznawczych.

Krótki czas badania – ok. 15 minut.

PTP sp. z o.o. w Warszawie, www.practest.com.pl

Skala inteligencji i rozwoju

SB5 – Skala Inteligencji Stanforda–Bineta 5

2.–18. r.ż.

Pełna skala IQ składa się z 10 podskal z zadaniami werbalnymi i niewerbalnymi w każdym z pięciu czynników poznawczych (rozumowanie płynne, wiedza, rozumowanie ilościowe, przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne, pamięć robocza).

Narzędzie łatwe do wykorzystania, ale wymaga wprawy w rotowaniu pomocami. Precyzyjnie różnicuje stopnie niepełnosprawności intelektualnej. Umożliwia zastosowanie samej wersji niewerbalnej do diagnozy osób słabosłyszących, a także osób z zaburzeniami komunikacji, autyzmem, trudnościami w nauce, poważnym uszkodzeniem mózgu, władających językiem polskim w sposób ograniczony z powodu pochodzenia, oraz w przypadku afazji lub udaru, które negatywnie wpływają na zdolności językowe jednostki.

Czas badania – 15–75 minut. Możliwość badania wersją skróconą (15–20 minut).

PTPiP w Gdańsku, www.pracowniatestow.pl

IDS-P Skale Inteligencji i Rozwoju dla dzieci w wieku przedszkolnym

3.–5. r.ż.

Test składa się z 18 testów badających sześć różnych sfer rozwoju dziecka, takich jak:

• zdolności poznawcze (testy: Percepcja wzrokowa, Uwaga selektywna, Pamięć fonologiczna, Pamięć wzrokowo-przestrzenna, Rozumowanie przestrzenne, Rozumowanie pojęciowe, Pamięć słuchowa);

Test pozwala na badanie określonych elementów, nie trzeba wykonywać wszystkich podtestów. Zawiera badanie kompetencji społeczno-emocjonalnych – co jest dość unikatowe. Długi czas badania – ok. 90 minut. Dzieci o niskich możliwościach poznawczych mają trudność w utrzymaniu skupienia i motywacji przez cały czas trwania testu. Umożliwia

PTP Sp. z o.o. w Warszawie, www.practest.com.pl

Skala inteligencji i rozwoju

• umiejętności psychomotoryczne (testy: Motoryka, Manipulacja, Koordynacja wzrokowo-ruchowa);

• kompetencje społeczno-emocjonalne (test Kompetencje społeczno-emocjonalne);

• matematyka (test Rozumowanie logiczno-matematyczne);

• język (testy: Mowa czynna, Słownik, Mowa bierna);

• motywacja (test Odraczanie nagrody, skale: Wytrwałość, Satysfakcja z osiągnięć).

tworzenie profilu rozwojowego.

Nie ma konieczności wykonywania całej skali – można poprzestać na poszczególnych modułach.

IDS 2

5.–20. r.ż.

Bateria składa się z 30 testów, które badają zdolności poznawcze (inteligencja, funkcje wykonawcze) i kompetencje (umiejętności psychomotoryczne, kompetencje społeczno-emocjonalne, kompetencje szkolne i postawę wobec pracy). Dodatkowo psycholog może ocenić zachowanie osoby badanej w sytuacji testowej. Nacisk kładzie się na dynamikę specyficznych dla okresu rozwoju mocnych i słabych stron dzieci i nastolatków. W praktyce psychologicznej skale są zazwyczaj wykorzystywane modułowo.

Kontynuacja skali IDS-P, przeznaczona dla starszych dzieci. Również ma formę modułową. Jedyne narzędzie badające w tak szerokim zakresie wiekowym funkcje wykonawcze.

Średni czas badania:

• inteligencja (14 testów) – ok. 90 minut;

• funkcje wykonawcze (4 testy) – ok. 30 minut;

• kompetencje:

− umiejętności psychomotoryczne (3 testy) – ok. 20 minut,

Skala inteligencji i rozwoju

− kompetencje społeczno-emocjonalne (3 testy) – ok. 15 minut,

− kompetencje szkolne (4 testy) – zależnie od wieku 30–60 minut;

• postawa wobec pracy (2 testy) – ok. 7 minut).

Inne testy poznawcze

TPR – Test Pamięci Roboczej

5.–7. r.ż.

Służy do badania pamięci roboczej. Składa się z trzech podtestów.

Wykonywany na tablecie, przyjazny dla dzieci. Wymagane jest przeszkolenie.

Czas badania – 15 minut.

IBE, http://ibe.edu.pl/pracowniatestow/

BENTON – Test Pamięci wzrokowej Bentona

5.–25. r.ż.

Służy do badania pamięci i percepcji wzrokowej. Skala wykonaniowa.

Wykorzystywany w diagnozie neuropsychologicznej.

Krótki czas badania – ok. 5 minut.

PTP sp. z o.o. w Warszawie, www.practest.com.pl

SKD – Sortowanie Kart dla Dzieci

3.–11. r.ż.

Służy do pomiaru funkcji wykonawczych, ze szczególnym uwzględnieniem procesów hamowania.

Pomocniczo przy diagnozie: ADHD, zaburzeń zachowania, depresji, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, schizofrenii, zaburzeń uczenia się. Ma dwie wersje równoległe.

PTPiP w Gdańsku, www.pracowniatestow.pl

FROSTIG – Test Rozwoju Percepcji Wzrokowej

4.–8. r.ż.

Niewerbalny test służący do badania poziomu rozwoju percepcji wzrokowej.

Może służyć do diagnozy zaburzeń motorycznych u dzieci.

Czas badania – 30–45 minut.

PTP sp. z o.o. w Warszawie, www.practest.com.pl

Rozwój mowy i języka

IRMiK SiG /

IRMiK SiZ

Inwentarz Rozwoju Mowy i Komunikacji Słowa i Gesty / Słowa i Zdania

8.–18. m.ż. 18.–36. m.ż

Badanie kwestionariuszowe, pomaga określić poziom rozwoju mowy zarówno biernej, jak i czynnej.

Narzędzie przeznaczone dla opiekunów dziecka, przydatne w praktyce pediatrycznej, dostępne bezpłatnie wraz z normami. Jedyne tego typu narzędzie do badania dzieci od 8. m.ż.

Wypełnienie testu zajmuje od kilku do kilkudziesięciu minut.

IBE, http://ibe.edu.pl/pracowniatestow/

TSD – Test Słownikowy dla Dzieci

4.–7. r.ż.

Przeznaczony do pomiaru zdolności werbalnych, zarówno w zakresie rozumienia mowy, jak i jej produkowania.

Może pełnić funkcję uzupełniającą dla niewerbalnych testów inteligencji.

PTP sp. z o.o. w Warszawie, www.practest.com.pl

OTS-R – Obrazkowy Test Słownikowy – Rozumienie

2.–6. r.ż.

Sprawdza rozumienie pojedynczych słów (rzeczowników, czasowników i przymiotników). Pozwala na ocenę zasobu słownictwa. Test wykonaniowy.

Ma wersje równoległe.

Czas badania – 2–7 minut.

PTPiP w Gdańsku, www.pracowniatestow.pl

TRJ – Test Rozwoju Językowego

4.–8. r.ż.

Bada rozwój językowy, zarówno w mowie czynnej, jak i biernej. Test wykonaniowy.

Służy do diagnozy zaburzeń językowych, w tym SLI.

Czas wykonania – ok. 40 minut.

IBE, http://ibe.edu.pl/pracowniatestow/

Rozwój społeczno-emocjonalny

SkaRE – Skala Rozwoju Emocjonalnego

Składa się z trzech skal diagnostycznych:

• Rozpoznawanie emocji;

• Nazywanie emocji;

• Emocje w sytuacjach społecznych.

Krótki czas wykonania.

PTPiP w Gdańsku, www.pracowniatestow.pl

Skale do badania rozwoju społeczno-emocjonalnego małych dzieci

1,5–5,5 r.ż.

Kwestionariusz wypełniany przez opiekuna dziecka lub nauczyciela. Składa się z trzech skal:

• Styl adaptacji;

• Reakcja na nowość;

• Koncentracja.

Narzędzie dostępne bezpłatnie na stronie wraz z podręcznikiem i normami.

Krótki czas wykonywania.

IBE, http://ibe.edu.pl/pracowniatestow/

EAS – Kwestionariusz Temperamentu

3.–11. r.ż.

Kwestionariusz wypełniany przez rodzica lub nauczyciela. Obejmuje cztery skale: Nieśmiałości, Towarzyskości, Aktywności i Emocjonalności.

Czas wykonania ok. 10 min.

PTP sp. z o.o. w Warszawie, www.practest.com.pl

* Wybrane skale wykorzystywane w diagnozie nastolatków zostały omówione w rozdziale 4.

m.ż. – miesiąc życia; r.ż. – rok życia.

ADHD (_attention deficit hyperactivity disorder_) – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi; CFT 1-R – _Culture Fair Intelligence Test 1 – Revised_; EAS – _emotionality, activity, sociability_; IBE – Instytut Badań Edukacyjnych; IDS – _Intelligence and Development Scales_; PTP – Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego; PTPiP – Pracownia Testów Psychologicznych i Pedagogicznych; SLI (_specific language impairment_) – specyficzne zaburzenie językowe.

Piśmiennictwo

1. Brzeziński J., Kowalik S.: _Modelujący wyniki badania psychologicznego (diagnostycznego) wpływ osoby badanej (pacjenta) i badacza (klinicysty)_. W: H. Sęk __ (red.), _Społeczna psychologia kliniczna_ (wyd. 4). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

2. Hornowska E.: _Testy psychologiczne: teoria i praktyka_. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001.

3. Paluchowski W.J.: _Diagnoza psychologiczna: podejście ilościowe i jakościowe_. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006.

4. Paluchowski W.J.: _Diagnoza psychologiczna: proces, narzędzia, standardy_. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.

5. Sęk H. (red.): _Psychologia kliniczna_, t. 1. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

6. Strelau J.: _Psychologia. Podręcznik akademicki_, t. 2 (wyd. 2). Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2015.

7. Strelau J., Doliński D.: _Psychologia. Podręcznik akademicki_, t. 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2015.

8. Ziemski S.: _Problemy dobrej diagnozy_. Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.PRZYPISY

¹ Hipoteza jest stwierdzeniem sformułowanym w taki sposób, że w wyniku weryfikacji można je jednoznacznie przyjąć bądź odrzucić. Przykład dobrej hipotezy: opóźniony rozwój psychoruchowy wynika z zaburzeń napięcia mięśniowego. Przykład złej hipotezy: opóźniony rozwój psychoruchowy wskazuje na autyzm. W drugim przykładzie problemem jest to, że hipoteza nie może od razu wskazywać na diagnozę, poza tym brak bezpośredniego związku logicznego i brak możliwości weryfikacji.

² W psychologii bardzo ważna jest operacjonalizacja pojęcia, tzn. dokładne jego zdefiniowanie. Przykładowo inteligencja ma wiele definicji, istnieje również wiele testów mierzących ten konstrukt, ale niektóre z nich, takie jak Test Matryc Ravena, skupiają się na możliwościach biologicznych, a baterie w rodzaju Skali Inteligencji i Rozwoju (IDS) biorą pod uwagę również kwestie środowiskowe związane z wiedzą, a nie tylko z logicznym myśleniem i wnioskowaniem. Należy wiedzieć, jak dany konstrukt jest definiowany przez autora narzędzia, aby mieć pewność, co się nim mierzy! Dodatkowo trafność wyrażona w skali od 0 do 1 wskazuje, na ile dany test jest kompatybilny z opisywanym pojęciem.