Zaburzenia seksualne a fizjoterapia - ebook

AUTORZY

dr n. med. n. o zdr. Małgorzata Starzec-Proserpio

fizjoterapeutka uroginekologiczna

Zakład Położnictwa

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie

Centrum Medyczne „Żelazna”

Centrum Terapii Lew-Starowicz w Warszawie

* * * *

mgr Joanna Głogowska

fizjoterapeuta uroginekologiczny, seksuolog

Szpital Specjalistyczny im. Świętej Rodziny w Warszawie

dr hab. Tomasz Halski

fizjoterapeuta

Uczelnia Państwowa im. Jana Grodka w Sanoku

mgr Roksana Jaroszczak

fizjoterapeuta dna miednicy

Gabinet Fizjoterapii Physio-Pelvic w Świdnicy

mgr Iza Jąderek

psycholog, psychoterapeuta, specjalista psychoseksuolog, seksuolog kliniczny PTS, psychoseksuolog EFS&ESSM (ECPS), doradca testowania w kierunku HIV/AIDS

Klinika Psychiatrii

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie

dr n. med. Agnieszka Karska

fizjoterapeutka uroginekologiczna

Zakład Rehabilitacji i Fizjoterapii

Katedra Rehabilitacji i Fizjoterapii

Wydział Nauk o Zdrowiu

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr n. o zdr. Martyna Kasper-Jędrzejewska

fizjoterapeutka

Instytut Nauk o Zdrowiu

Uniwersytet Opolski

dr n. med. i n. o zdr. Natasza Krauze

fizjoterapeuta

Klinika Kardiologii

Uniwersyteckie Centrum Kliniczne

Warszawski Uniwersytet Medyczny

mgr Karolina Kwiatek-Rolka

fizjoterapeutka

Centrum Medyczne Rehika

mgr Sandra Osipiuk-Sienkiewicz

fizjoterapeutka

prywatna praktyka

dr n. o zdr. Lucyna Ptaszkowska

fizjoterapeutka

Instytut Nauk o Zdrowiu

Uniwersytet Opolski

dr n. hum. Marta Rawińska

certyfikowany psychoterapeuta CBT, seksuolog kliniczny

Polskie Towarzystwo Seksuologiczne

Wydział Psychologii

Akademia Ekonomiczno-Humanistyczna w Warszawie

mgr Martyna Romanowska-Naimska

fizjoterapeutka dna miednicy

PELVITA – Fizjoterapia Dna Miednicy w Warszawie

HIFU Clinic Urologia w Warszawie

Szpital św. Elżbiety w Warszawie

dr n. med. Anita Sikora-Szubert

fizjoterapeutka, certyfikowana terapeutka uroginekologiczna, psycholog i psychoonkolog

Klinika Patologii Ciąży

I Katedra Ginekologii i Położnictwa

Uniwersytet Medyczny w Łodzi Gabinet Fizjo Psyche Intima dr n. med. Anita Sikora-Szubert

dr hab. n. o k.f. Edyta Smolis-Bąk, prof. uczelni

fizjoterapeuta

Wydział Rehabilitacji

Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie

dr n. med. Zofia Sotomska

fizjoterapeuta

Samodzielny Zespół Fizjoterapeutów

Uniwersyteckie Centrum Kliniczne w Gdańsku

lek. Maja Świetlicka

ginekolog i położnik, seksuolog psycholog

prywatna praktyka

dr n. med. Piotr Paweł Świniarski

specjalista urolog FEBU, androlog kliniczny EAA, lekarz medycyny seksualnej FECSM Klinika Urologii i Andrologii

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Collegium Medicum

im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy

MENVITA Andrology and Sexual Health Clinic w Warszawie

mgr Joanna Tokarska

fizjoterapeutka

twórczyni projektu FizjopozytywniWYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW

ABI – ankle-brachial index – wskaźnik kostkowo-ramienny

ACEs – adverse childhood experiences – niekorzystne doświadczenia okresu dzieciństwa i młodości

ACOG – American College of Obstetricians and Gynecologists – Amerykańskie Kolegium Położników i Ginekologów

ACT – acceptance and commitment therapy – terapia akceptacji i zaangażowania

AlAT – aminotransferaza alaninowa

ARA – anorectal angle – kąt odbytniczo-odbytowy

AspAT – aminotransferaza asparaginowa

AUN – autonomiczny układ nerwowy

BFB – biofeedback

BMI – body mass index – wskaźnik masy ciała

CABG – coronary artery bypass grafting – pomostowanie aortalno-wieńcowe

CBT – cognitive-behavioral therapy – terapia poznawczo-behawioralna

CET – capacitive energy transfer – pojemnościowy transfer elektryczny

CFT – cognitive functional therapy – terapia poznawczo-funkcjonalna

cIMT – carotid intima-media thickness – grubość błony wewnętrznej i środkowej tętnicy szyjnej

CO₂ – dwutlenek węgla

CPPS – chronic pelvic pain syndrome – przewlekły zespół bólowy miednicy mniejszej

CSI – Central Sensitization Inventory – indeks centralnej sensytyzacji

CUN – centralny układ nerwowy

DASS-21 – Depression Anxiety Stress Scale 21 – skala depresji, lęku i stresu, wersja 21

DSM-4/DSM-5 – Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 4th/5th edition – Międzynarodowa Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych, wersja 4/5

ECT – every contraction timed – każdy skurcz w określonym czasie

ED – erectile dysfunction – zaburzenia erekcji

EEG – elektroencefalografia

EF – erectile function – funkcja erekcyjna

EMG – elektromiografia

ES – electrostimulation – elektrostymulacja

ESWT – terapia pozaustrojowej fali uderzeniowej lub pozaustrojowa fala uderzeniowa

FDA – Food and Drug Administration – Agencja ds. Żywności i Leków – USA

FDM – fascial distortion model – model odkształcenia powięzi

fMRI – functional magnetic resonance imaging – funkcjonalne obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego

FOD – female orgasmic disorder – zaburzenia orgazmu u kobiet

FSD – female sexual dysfunction – zaburzenia seksualne u kobiet

FSH – hormon folikulotropowy

fT4 – wolna tyroksyna

FtM – female-to-male – kobieta/mężczyzna, korekta płci u mężczyzny, któremu przy urodzeniu przypisano płeć żeńską

FUT 4 – fucosyltransferaza 4

GnRH – gonadoliberyna

GSM – genitourinary syndrome of menopause – urogenitalny zespół menopauzy

HbA1c – hemoglobina glikowana

HEPA – high-efficiency particulate air filter – wysokowydajny filtr powietrza

HFS – hard flaccid syndrome – syndrom twardo-wiotkiego członka

HIFEM – high-intensity focused electromagnetic field – głęboka stymulacja elektromagnetyczna

HILT – high-intensity laser therapy – laseroterapia o wysokiej intensywności

HRV – heart rate variability – zmienność rytmu zatokowego

HSDD – hypoactive sexual desire disorder – hipoaktywne zaburzenie pożądania i podniecenia seksualnego

HSV – łac. herpes simplex virus – wirus opryszczki zwykłej

Hz – herc

IAP – intra-abdominal pressure – ciśnienie wewnątrzbrzuszne

ICD-10/ICD-11 – International Classification of Diseases 10th/11th Revision – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, wersja 10/11

ICS – International Continence Society – Międzynarodowe Towarzystwo ds. Nietrzymania Moczu

IELT – intravaginal ejaculation latency time – czas wewnątrzpochwowego opóźnienia wytrysku

IIEF-5 – International Index of Erectile Function, 5th version – międzynarodowy kwestionariusz funkcji erekcyjnej, wersja 5

IIS – inwentarz interakcji seksualnej

iPDE5 – phosphodiesterase type 5 inhibitors – inhibitory fosfodiesterazy typu 5

IPPS – International Pelvic Pain Society – Międzynarodowe Towarzystwo ds. Bólu Miednicy

ISSVD – International Society for the Study of Vulvovaginal Disease – Międzynarodowe Towarzystwo ds. Badań nad Chorobami Sromu i Pochwy

ISSWSH – International Society for the Study of Women’s Sexual Health – Międzynarodowe Towarzystwo ds. Badań nad Seksualnością Kobiet

IUGA – International Urogynecological Association – Międzynarodowe Towarzystwo Uroginekologiczne

IVVS – intravaginal vibratory stimulation – przezpochwowa stymulacja wibracyjna

kHz – kiloherc

KKD – kończyny dolne

KKG – kończyny górne

LH – lutropina

LLLT – low-level laser therapy – laseroterapia o niskiej intensywności

LUTS – lower urinary tract symptoms – dolegliwości ze strony dolnych dróg moczowych

mA – miliamper

MDM – mięśnie dna miednicy

MET – metabolic equivalent – ekwiwalent metaboliczny

MHz – megaherc

MRKH – zespół Mayera-Rokitansky’ego-Küstera-Hausera

MtF – male-to-female – mężczyzna/kobieta – korekta płci u kobiety, której przy urodzeniu przypisano płeć męską

MVC – maximal voluntary contraction – maksymalny skurcz dobrowolny

NLPZ – niesterydowe leki przeciwzapalne

NNI – non-nociceptive input – stymulacja nienocyceptywna

NO – tlenek azotu

NPTR – nocturnal penile tumescence and rigidity – nocne monitorowanie sztywności i tumescencji prącia

NRS – numeric rating scale – skala numeryczna

NSRP – nerve-sparing radical prostatectomy – technika radykalnej prostatektomii oszczędzająca pęczki naczyniowo-nerwowe

NYHA – New York Heart Association – Nowojorskie Towarzystwo Kardiologiczne

O₂ – tlen

OUN – ośrodkowy układ nerwowy

PCC – z person-centered care – praktyka skoncentrowana na osobie

PCS – Pain Catastrophizing Scale – skala katastrofizacji bólu

PD – Peyronie’s disease – choroba Peyroniego

PE – premature ejaculation – wytrysk przedwczesny

PFD – pelvic floor dysfunction – dysfunkcje dna miednicy

PFM – pelvic floor muscle – mięśnie dna miednicy

PFMT – pelvic floor muscle trening – ćwiczenia mięśni dna miednicy

PGAD – persistent genital arousal disorder – zespół przetrwałego pobudzenia seksualnego

PGE₁ – prostaglandyna E₁

POChP – przewlekła obturacyjna choroba płuc

PRL – prolaktyna

PSA – prostate specific antigen – swoisty antygen sterczowy

PSEQ-2 – Pain Self-Efficacy Questionnaire 2 – kwestionariusz poczucia własnej skuteczności, wersja 2

PTCA – percutaneous coronary angioplasty – przezskórna angioplastyka wieńcowa

QoL – quality of life – jakość życia

RET – resonance energy transfer – rezystancyjny transfer elektryczny

RP – radical prostatectomy – radykalna prostatektomia

RSA – respiratory sinus arrhythmia – niemiarowość zatokowo-oddechowa

RTUS – RTUS – real-time utrasonography – obrazowanie za pomocą ultrasonografii w czasie rzeczywistym

SAIQ – Sexual Attitude and Information Questionnaire – kwestionariusz seksualnej postawy i informacji

SCT – sphincter control training – trening kontroli zwieraczy

sEMG – surface eletromyography – elektromiografia powierzchniowa

SJD – subiektywne jednostki dyskomfortu

SM – łac. sclerosis multiplex – stwardnienie rozsiane

SNRI – serotonin norepinephrine reuptake inhibitor – inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny

SQoL – sexual quality of life – jakość życia seksualnego

SSRI – selective serotonin reuptake inhibitor – selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny

STD – sexual transmitted diseases – choroby przenoszone drogą płciową

STP – stand-to-pee – urządzenia i akcesoria umożliwiające oddawanie moczu na stojąco

SWE – shear wave elastography – elastografia fali poprzecznej

TCA – tricyclic antidepressants – trójcykliczne leki antydepresyjne

TENS – transcutaneous electrical nerve stimulation – przeskórna stymulacja elektryczna nerwów

TLPD – trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne

TMDM – trening mięśni dna miednicy

TSH – hormon tyreotropowy

TSK – Tampa Scale of Kinesiophobia – skala kinezjofobii

TT – testosteron całkowity

TVR – tonic vibration reflex – toniczny odruch wibracyjny

UD – ultradźwięki

UGUL – uniwersalny gabinet usprawniania leczniczego

USG – ultrasonografia

µs – mikrosekunda

V – wolt

VAS – visual analogue scale – wizualna skala analogowa

VVS – vulvar vestibulitis syndrome – zespół zapalenia przedsionka pochwyPRZEDMOWA

Problematyka satysfakcji z życia i zdrowia seksualnego staje się nieodłącznym elementem dyskusji o jakości życia i zdrowiu: ponieważ zdrowie jest fundamentalnym prawem człowieka, tak samo podstawowym prawem ma być jego zdrowie seksualne. Coraz częściej podkreśla się też wzajemną interakcję zagadnień związanych z oceną jakości życia i satysfakcją seksualną. Zgodnie z Deklaracją Praw Seksualnych, ustanowioną przez Światową Organizację Zdrowia, prawa seksualne należą do fundamentalnych i uniwersalnych praw człowieka. Tematyka ta nie powinna być więc obca żadnemu przedstawicielowi zawodu medycznego.

Seksualność odgrywa bardzo ważną rolę na różnych etapach życia człowieka i stanowi pojęcie interdyscyplinarne, w kontekście którego coraz częściej wymienia się także zawód fizjoterapeuty. Niezależnie, czy mowa o dysfunkcjach układu ruchu prowadzących do zmniejszonej sprawności seksualnej, czy zaburzeniach seksualnych sensu stricto, fizjoterapia może stanowić niezwykle istotny element terapii. W przestrzeni naukowej pojawia się coraz więcej doniesień podkreślających znaczenie postępowania fizjoterapeutycznego w multi- czy interdyscyplinarnej terapii zaburzeń seksualnych. Zagadnienia związane z aktywnością seksualną (i możliwością jej podejmowania) stają się także jednym z istotnych celów usprawniania ruchowego w przebiegu wielu schorzeń i chorób przewlekłych.

Potrzeby tego typu działań coraz częściej zgłaszane są również przez samych pacjentów. Mimo to obecnie na rynku polskim nie ma pozycji piśmienniczej, która łączyłaby w sobie tematykę z zakresu seksuologii i fizjoterapii, a wielu specjalistów zauważa ograniczoną dostępność wiedzy w tym zakresie. Dlatego niniejsza monografia skierowana jest zarówno do fizjoterapeutów, jak i innych specjalistów poruszających się w obszarze zagadnień zdrowia seksualnego, tj. psychologów i psychoterapeutów, seksuologów, edukatorów seksualnych, lekarzy, położnych, pielęgniarek oraz studentów kierunków medycznych. Zagadnienia omówione w tej książce mają przybliżyć fizjoterapeutom metody i formy pracy uzupełniające ich postępowanie o aspekty związane ze zdrowiem seksualnym. Pozostałym specjalistom opisywane treści ukażą obszary i możliwości współpracy z fizjoterapeutami, dzięki czemu będą mogli objąć swoich pacjentów nowoczesną i kompleksową opieką dopasowaną do ich indywidualnych potrzeb.

Książka podzielona została na sześć części. W pierwszej omawiane są zagadnienia związane z nowoczesnym podejściem do terapii zaburzeń seksualnych w zakresie fizjoterapii i psychoterapii. Następnie szczegółowo omówiono specyficzne elementy fizjoterapeutycznej diagnostyki funkcjonalnej oraz wybrane metody stosowane w fizjoterapii zaburzeń seksualnych i rehabilitacji seksualnej. Kolejne dwie części zostały poświęcone terapii konkretnych dysfunkcji seksualnych u kobiet i mężczyzn. Dalej omówiono możliwości rehabilitacji i edukacji seksualnej w szeroko pojętej praktyce fizjoterapeutycznej. Ostatnia, szósta część, porusza wciąż stosunkowo nowe zagadnienia pojawiające się w obszarze zainteresowań fizjoterapii dna miednicy w Polsce, omawiając możliwości pracy terapeutycznej z osobami transpłciowymi oraz z diagnozą zespołu Mayera-Rokitansky’ego-Küstera-Hausera.

O wyjątkowości niniejszej publikacji stanowi nie tylko podjęta tematyka, lecz przede wszystkim jej autorzy: to specjaliści z różnych dziedzin (lekarze, fizjoterapeuci, psycholodzy i psychoterapeuci). Wszyscy z nich mają szczegółową wiedzę w zakresie opisywanych przez siebie tematów, intensywnie rozwijają swoją praktykę kliniczną i działalność naukową, uczestnicząc w szkoleniach, stażach i konferencjach zarówno w kraju, jak i za granicą. Wszyscy razem udowadniają, że wspólnie, tworząc multi- i interdyscyplinarne zespoły terapeutyczne, jesteśmy w stanie podejść do terapii w sposób kompleksowy i holistyczny, koncentrując się na całej osobie, a nie tylko na problemie.

redaktor naukowa

dr n. med. n. zdr. Małgorzata Starzec-ProserpioNASZA DEKLARACJA

Wierzymy, że każda osoba powinna mieć dostęp do informacji i narzędzi umożliwiających życie seksualne, jakiego potrzebuje, niezależnie od pochodzenia, tożsamości płciowej, orientacji seksualnej, kultury, wyznania i poglądów czy ze względu na jakiekolwiek inne czynniki. Intencją, która towarzyszy wydaniu niniejszej publikacji, jest więc nie tylko przekazanie naszej najlepszej wiedzy, ale także zauważenie tej różnorodności doświadczeń i tożsamości. Mimo współdzielonych wartości, takich jak otwartość, szacunek i podmiotowe podejście do drugiego człowieka, okazało się to dużym wyzwaniem w warstwie językowej i organizacyjnej. Dlatego na wstępie chcemy się z Państwem podzielić naszymi dylematami związanymi z używanym językiem oraz pisaniem z określonej perspektywy kulturowej.

FORMY JĘZYKOWE

Przede wszystkim zależy nam, by ta książka była jak najbardziej inkluzywna, to znaczy, żeby każda osoba, która ją czyta, mogła poczuć, że opisane stany faktyczne mogą także jej dotyczyć. Oczywiście, niektóre sytuacje mogą odnosić się tylko do określonych osób ze względu na ich specyficzną cechę (np. biologiczną) i to chcemy jasno wskazywać. Jednocześnie ważna jest dla nas czytelność tekstu, co też jest istotnym czynnikiem gwarantującym jego dostępność dla szerszego grona odbiorców i odbiorczyń. Określenia używane w niniejszej książce dotyczą zarówno osób będących przedstawicielami zawodów pomocowych/oferujących usługi z zakresu opieki zdrowotnej, jak i osób pacjenckich. W związku z tym wybraliśmy takie formy, które umożliwiają nam przedstawienie prezentowanych treści w sposób zrozumiały (choć być może niedoskonały), decydując się na te najczęściej używane formy. W miejscach, gdzie było to konieczne, staraliśmy się umieszczać określone formy/rodzajniki. Dlatego też w przeważającej części tekstu pojawiają rzeczowniki w formie męskiej (np. pacjent, ginekolog, fizjoterapeuta, specjalista), które użyte w danym kontekście mają dotyczyć wszystkich: zarówno kobiet, mężczyzn, jak i osób niebinarnych. W niektórych rozdziałach zostały umieszczone typowe sformułowania określające jasno płeć (tj. pacjent, pacjentka, np. w kontekście opisu zaburzeń seksualnych u kobiet lub mężczyzn). Mamy jednak świadomość, że zaburzenia wymienione np. w części książki dotyczącej terapii kobiet mogą również występować u innych osób, np. trans mężczyzn. W niektórych rozdziałach zostały użyte zatem formy osoba penetrowana/penetrująca w celu zobrazowania sytuacji, której dotyczą. W opisie osób zdecydowano się również na pisownię rozłączną słów „trans kobieta”, „trans mężczyzna”, „cis kobieta” itd. z uwagi na niedefiniowanie osób przez pryzmat ich tożsamości, która to może być jedną z wielu cech określających daną osobę. My także cały czas uczymy się ewoluującego języka i poszukujemy rozwiązań, które najpełniej i najbardziej zrozumiale oddadzą sens i nasze intencje.

TERMINOLOGIA

Kolejny aspekt stanowi terminologia osadzona w specyficznym kontekście zdrowia seksualnego i usług medycznych. Mimo z pozoru nierównej relacji pacjent–specjalista staramy się nie budować zbędnego dystansu, pracujemy w podejściu partnerskim, z szacunkiem do drugiej osoby. Z tej perspektywy także przygotowaliśmy treści znajdujące się w publikacji. Termin „pacjent”, często pojawiający się w niniejszej książce, może czasami budzić skojarzenia z biernością, podległością oraz paternalizmem w systemie medycznym. Jednakże używany przez autorów i autorki w kolejnych rozdziałach tej publikacji ma oznaczać formalne określenie dla osoby korzystającej z systemu ochrony zdrowia, bez przypisywania roli podrzędnej w relacji.

Wątkiem, na który chcemy zwrócić uwagę w tym miejscu, jest także terminologia związana z doświadczeniem przemocy, czyli używane przez nas słowo „ofiara”. Dyskusja na temat polskiego odpowiednika angielskiego słowa survivor (tłumaczone na język polski jako „ocalały”, „ocalała”), które często zastępuje victim (ofiara), w Polsce nadal trwa. To pierwsze określenie koncentruje się bardziej na sile osoby, która doświadczyła traumatycznego zdarzenia, zamiast na jej bezradności czy braku kontroli w tamtym momencie, co może przyczyniać się do budowania pozytywnego obrazu siebie. Choć zgadzamy się, że niezwykle cenne jest poszukiwanie języka pozbawionego pejoratywnego wydźwięku, w celu uproszczenia naszego przekazu decydujemy się na skorzystanie ze słowa „ofiara”, jednocześnie pamiętając, że to słowo odnosi się wyłącznie do nakreślenia dynamiki sytuacji przemocowej i nie definiuje całej tożsamości danej osoby.

WRAŻLIWOŚĆ NA RÓŻNICE KULTUROWE

Niezmiernie istotnymi czynnikami dla prezentowanych treści są również pochodzenie, kultura i wyznanie. Kształtują one m.in. potrzeby, odczucia, podejście czy podejmowane decyzje. Mogą one wpływać zarówno na osoby korzystające z usług medycznych (m.in. to, jak odczuwają i postrzegają swoje problemy), jak również osoby oferujące usługi medyczne (jakie leczenie proponują, w jaki sposób diagnozują, co uważają za sukces terapeutyczny itp.). W niniejszej książce staramy się przedstawić poszczególne zagadnienia możliwie obiektywnie, zgodnie z aktualnie dostępną wiedzą i w sposób uniwersalny. Zauważamy jednak, że zaprezentowane treści mogą zakładać określoną perspektywę, przez co w niektórych sytuacjach mogą wymagać odpowiednich interpretacji uwzględniających specyficzny kontekst. Dlatego zachęcamy czytelników będących osobami pracującymi w ochronie zdrowia, aby korzystając z przedstawionych zagadnień, adaptowali je odpowiednio w swojej praktyce, pozostając uważnymi na możliwe różnice kulturowe i religijne oraz w miarę możliwości dostosowując swoje podejście do potrzeb i wartości pacjenta.

Autorzy