Zabytkowa architektura Gdańska w latach 1945-1951 - ebook

OD AUTORA

Idea tej książki narodziła się przed blisko dziesięcioma laty. Nadzór nad pracami konserwatorskimi prowadzonymi przy większości monumentalnych budowli Gdańska, związany z pełnieniem funkcji wojewódzkiego konserwatora zabytków, umożliwił mi dostęp do piwnic, murów, sklepień i dachów wielu na co dzień niedostępnych zabytków. Dostrzegłem wyjątkową szansę nieskrępowanego dotknięcia ich oryginalnej materii, poznania ukrytych pod patyną czasu tajemnic. A jest ich w Gdańsku zadziwiająco dużo. Poszukiwanie autentyzmu zabytków doprowadziło mnie do zbiorów archiwalnych. W pełnym wymiarze odsłonił się dramatyzm powojennych lat oraz pasja polskich konserwatorów, wygnanych z rodzinnych stron, wbrew piętrzącym się trudnościom ratujących nie swoje dziedzictwo. To stało się kanwą książki.

Zasadniczy kształt pracy gotowy był w 2006 roku. Obowiązki zawodowe nie pozwoliły mi jednak na jej dopracowanie i zakończenie. Ostateczną formę książka uzyskała w latach 2010–2011. Nie byłoby to możliwe bez życzliwej pomocy wielu osób.

Słowa wdzięczności kieruję do pierwszego czytelnika i recenzenta prof. dr. inż. arch. Wiesława Gruszkowskiego. Szczegółowe wskazówki i informacje dotyczące zniszczeń Gdańska i atmosfery pierwszych powojennych lat oraz udostępnienie własnych zbiorów fotograficznych Profesora znacząco wzbogaciły wartość dokumentacyjną rozprawy.

Pani prof. dr hab. inż. arch. Krystynie Pawłowskiej gorąco dziękuję za szczegółowe uwagi dotyczące treści i struktury pracy oraz za ogromną pomoc w określeniu jej ram, co przyczyniło się do nadania książce właściwej formy redakcyjnej.

Wdzięczną pamięć winien jestem zmarłemu prof. dr. hab. inż. arch. Andrzejowi Tomaszewskiemu – jednemu z pierwszych czytelników tekstu – za zachętę, przyjazne słowa i wsparcie moich badań. Niestety los nie dał nam dokończyć rozpoczętej rozmowy.

Dyrektorowi PAN Biblioteki Gdańskiej dr Marii Pelczar zawdzięczam wszechstronną pomoc w korzystaniu z zasobów dokumentalnych, istotne wskazówki dotyczące pierwszych planów odbudowy Gdańska oraz udostępnienie zbiorów fotograficznych, znacząco wzbogacających stronę ikonograficzną książki.

Pani Joannie Wiensak, opiekunce archiwalnych dokumentacji konserwatorskich zdeponowanych w Regionalnym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków w Gdańsku (obecnie Narodowy Instytut Dziedzictwa), dziękuję za wielką życzliwość i nieocenioną pomoc w poszukiwaniach nieznanych informacji, planów i dokumentów.

Dziękuję Prezydentowi Miasta Gdańska Pawłowi Adamowiczowi za przychylność i pomoc w wydaniu książki, a Pomorskiemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zbytków w Gdańsku dr. Marianowi Kwapińskiemu za wsparcie prac badawczych. Za życzliwość w finalizacji przedsięwzięcia wdzięczny jestem także księdzu prof. dr. hab. Stanisławowi Ziębie, prorektorowi Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.

Ostateczny kształt graficzny i redakcyjny publikacji powstał dzięki wyjątkowemu profesjonalizmowi i zaangażowaniu zespołu wydawnictwa słowo/obraz terytoria.

Serdecznie dziękuję Isi za cierpliwość i wyrozumiałość, tak potrzebną i dostrzeganą codziennie na każdym etapie pracy. Za pomoc i stałą zachętę do prowadzenia badań dziękuję przyjaciołom, których wszystkich nie jestem w stanie wymienić. To dzięki wsparciu wielu przyjaznych i bezinteresownych osób książka daje Czytelnikowi szansę poznania nieznanych losów gdańskich zabytków, pomaga dostrzec ich wartości oraz zrozumieć i ocenić konserwatorski trud powojennej odbudowy miasta.WSTĘP

Przedmiot i zakres pracy

Poszukiwanie autentyzmu gdańskich zabytków prowadzi nas ku odkryciom pasjonujących kart ich najnowszej historii. Monumentalna architektura Gdańska w dużym zakresie przetrwała pożogę 1945 roku. Badania ocalałych budowli w konfrontacji z dotychczas ukrytymi w archiwach konserwatorskich materiałami źródłowymi zmuszają do weryfikacji mitu o całkowicie zniszczonym mieście i jego pełnej powojennej rekonstrukcji.

Przedmiotem pracy jest przedstawienie dynamiki procesów konserwacji i odbudowy zabytkowej architektury Gdańska w latach 1945–1951. Zdefiniujemy zasadnicze cechy ukształtowanej podczas kilku powojennych lat koncepcji ochrony konserwatorskiej, wyrażonej w projektach i odbudowie najcenniejszych zabytków oraz w planach odtworzenia historycznej przestrzeni miasta. Ukażemy złożone uwarunkowania polityczne, techniczne i ekonomiczne determinujące jej realizację. Poprzez prezentację działań związanych z zabezpieczaniem, konserwacją i odbudową gdańskich zabytków podejmiemy próbę zdefiniowania reguł formowania zasad ich ochrony oraz przedstawimy bariery w urzeczywistnianiu wyznaczonych celów konserwatorskich.

Zakres pracy obejmuje budowle Gdańska reprezentujące najwyższe wartości kulturowe, położone na obszarze historycznego śródmieścia, z wyłączeniem zabudowy mieszkaniowej. Konsekwentnie nie podejmiemy – omawianej z reguły w kontekście architektury mieszkalnej – szerokiej problematyki związanej z etosem odbudowy miasta po zniszczeniach wojennych oraz ocenami efektów jej realizacji. Na zagadnienia konserwatorskie spojrzymy z nowej perspektywy – analizy działań instytucji powołanych ustawowo do opieki nad zabytkami. Praca dotycząca wyraźnie oznaczonego obszaru badań nie jest monografią tego szerokiego tematu. Najnowsza historia każdego z prezentowanych obiektów i problematyka jego konserwacji stanowić może odrębne zagadnienie badawcze. Przyjęta cezura czasowa wiąże się z tragicznymi zniszczeniami w marcu 1945 roku, stanowiącymi początek ciągu zdarzeń, a kończy fundamentalną zmianą w systemie ochrony zabytków PRL, która nastąpiła w 1951 roku, zamykając wyraźnie zarysowany okres w historii polskiego konserwatorstwa. Ponadto jest czasem wyznaczonym pełną profesjonalizmu, zaangażowania i pasji pracą pierwszego wojewódzkiego konserwatora zabytków w Gdańsku, profesora Jana Borowskiego.

Stan badań

Publikacje informujące o problemach odbudowy zabytków Gdańska i postępach robót w początkowym okresie powojennym miały charakter bardzo ogólny. Popularyzator dziejów miasta, Jan Kilarski¹, skupiał uwagę czytelników na historii i wartościach poszczególnych budowli, propagując ideę odtworzenia zniszczonych zabytków. Architekt Jan Borowski², aktywnie uczestniczący w odbudowie, przedstawiał relacje przybliżające złożoną problematykę techniczną i konserwatorską. Część refleksji Borowskiego do chwili obecnej pozostała w trudno dostępnych rękopisach³. Problemy odbudowy miasta po raz pierwszy całościowo przedstawił w 1954 roku Stanisław Bobiński⁴, rozpoczynając długą listę publikacji i komentarzy dotyczących tego obszernego zagadnienia.

Przez kolejne lata na pierwszy plan wysuwały się prace Jerzego Stankiewicza⁵, komentującego i krytykującego procesy zachodzące na obszarze śródmieścia, lecz także dostrzegającego pozytywne aspekty rekonstrukcji. Wspólna praca Jerzego Stankiewicza i Bohdana Szermera⁶, wydana w 1959 roku, przez wiele lat stanowiąca podstawę wiedzy na temat historycznej architektury Gdańska i jego problematyki konserwatorskiej, zniszczeniom i pierwszym koncepcjom odbudowy zabytków poświęca stosunkowo mało miejsca, skupiając się raczej na historii i nowych rozwiązaniach architektonicznych. Podobnie zagadnienie odbudowy architektury monumentalnej potraktowała w 1969 roku obszerna rozprawa autorstwa Janusza Kowalskiego, Ryszarda Massalskiego i Jerzego Stankiewicza⁷, w której problemom konserwatorskim poświęcono zdecydowanie zbyt mało uwagi, a wieloletnią pracę Jana Borowskiego opisano we fragmencie jednego lakonicznego zdania⁸. W szerszym kontekście działalność Jana Borowskiego przedstawili Janusz Ciemnołoński i Jerzy Stankiewicz⁹. Wiele istotnych informacji dotyczących zakresu zniszczeń oraz odbudowy zabytków przynoszą prace Bohdana Szermera¹⁰, który do publikacji wydanej w 1971 roku załączył szczegółowy plan śródmieścia, z oznaczeniem zabudowy całkowicie i częściowo zniszczonej oraz budynków zachowanych i uszkodzonych. Był to pierwszy obszerny i w miarę pełny obraz destrukcji historycznego miasta, sporządzony jednak dwadzieścia pięć lat po kataklizmie wojny, dlatego też wiele informacji w nim zawartych wymagało kolejnych korekt i aktualizacji. Ten sam autor wiele lat później opublikował pracę podsumowującą problematykę odbudowy Gdańska po zniszczeniach wojennych, konsekwentnie zajmując się jednak zagadnieniami urbanistycznymi i architekturą mieszkalną¹¹. Inny charakter ma obszerna rozprawa Michała Stryczyńskiego¹², dotycząca życia miasta w latach 1945–1948. Problematykę zniszczeń zabytków, która nie jest tu głównym zagadnieniem, przedstawiono na tle odbudowy organizmu miejskiego. Wartością pracy są wnioski dotyczące strat w zasobie dóbr kultury, po raz pierwszy oparte na dostępnych przekazach źródłowych (il. 1).

Problematyce historycznej i konserwatorskiej jednonawowych kościołów śródmieścia Gdańska poświęcona była, prowadzona wspólnie z promotorem Jerzym Stankiewiczem i obroniona na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej w 1982 roku, rozprawa doktorska Wolfganga Deurera¹³, która w syntetycznej formie zawarła istotne uwagi dotyczące powojennej odbudowy wybranych zabytków. Po niewielkich uzupełnieniach redakcyjnych rozprawa doczekała się publikacji dopiero w 1996 roku w języku niemieckim i w 2003 roku – polskim¹⁴.

Istotny wkład w wiedzę dotyczącą bezpośrednich przyczyn i zakresu zniszczeń substancji zabytkowej, ukazując szerokie spektrum problematyki odbudowy śródmieścia Gdańska, wniosły publikacje Wiesława Gruszkowskiego¹⁵. Szczególnie ważne jest opracowanie z 1999 roku, omawiające destrukcję zespołu zabytkowego, w którym obszernie i wnikliwie przedstawiono informacje dotyczące monumentalnych zabytków architektury oraz zabudowy mieszkalnej, w tym dynamikę i najbardziej prawdopodobną przyczynę zniszczeń.

Opisy zrujnowanego miasta i początków prac pojawiają się we fragmentach wspomnień pionierów odbudowy¹⁶, stanowiąc dodatkowe, niestety bardzo ogólne źródło informacji. Ich wartość ze względu na niekiedy skrajnie subiektywne oceny oraz znaczący dystans czasowy powinna ulegać istotnej weryfikacji. Podobnie jest z innymi indywidualnymi relacjami z pierwszych powojennych lat w Gdańsku¹⁷. Ocenę zniszczenia zabudowy mieszkalnej Gdańska oraz szansę realizacji zakrojonych na szerszą skalę prac zabezpieczających i odbudowy zabytków przedstawił w 2001 roku Piotr Najmajer¹⁸. Problematyką odbudowy zabytków Gdańska zajął się także autor niniejszej pracy¹⁹ (il. 2).

ilustracja nr 1.
Widok zniszczonego Gdańska od strony wschodniej, na pierwszym planie Brama Mariacka, w głębi od lewej kościół Mariacki, Kaplica Królewska, kościół św. Mikołaja, wieża kościoła św. Katarzyny, 1946 rok

Wpływ kataklizmu wojennego na zabytki oraz szerokie tło społeczne i artystyczne odbudowy organizmu miejskiego analizuje w swoich pracach Jacek Friedrich, dostrzegając konieczność weryfikacji i ponownej oceny zakresu spustoszeń w strukturze zabytkowej poszczególnych obiektów architektonicznych, słusznie też zwracając uwagę na niekonsekwencję opisów oraz niejednoznaczność źródeł, na których podstawie dokonywano szacunków strat. Wskazał równocześnie – na podstawie licznych przykładów – na potrzebę wprowadzenia bardziej precyzyjnych i jednoznacznych kryteriów²⁰. Kierunki badań wskazane przez Friedricha nie zostały w ostatnich latach rozwinięte. Katalogi dzieł sztuki i popularne przewodniki skupiły się raczej na opisach architektonicznych poszczególnych budowli²¹, a kolejne pojawiające się publikacje, nieoparte na szczegółowych studiach i wiarygodnej bazie źródłowej, nie przyczyniają się znacząco do poszerzenia wiedzy dotyczącej specyfiki pierwszego powojennego okresu odbudowy gdańskich zabytków²².

Wiele ważnych informacji uzupełniających, odnoszących się do różnorodnych zagadnień odbudowy i konserwacji, zaczerpnąć można z publikacji omawiających historię pojedynczych zabytków: kościołów Mariackiego²³, św. Piotra i Pawła²⁴, św. Trójcy²⁵, Kaplicy Królewskiej²⁶, Ratusza Głównego Miasta²⁷, Dworu Artusa²⁸, Zielonej Bramy²⁹, Domu Uphagena³⁰ i innych³¹. Oprócz publikacji związanych bezpośrednio z tematem rozprawy należy także zwrócić uwagę na wiele wartościowych opracowań poruszających problematykę odbudowy po zniszczeniach wojennych historycznych zespołów miejskich, autorstwa Piotra Biegańskiego³², Jana Zachwatowicza³³, Bohdana Rymaszewskiego³⁴, Andrzeja Tomaszewskiego³⁵, Stanisława Latoura³⁶, Jana Pruszyńskiego³⁷, Bogusława Szmygina³⁸, Marii Lubockiej-Hoffman³⁹. Na uwagę, szczególnie w kontekście porównawczym, zasługują publikacje związane z oceną zniszczeń wojennych i odbudową zabytków Warszawy⁴⁰ i Wrocławia⁴¹. Najnowszym dopełnieniem problematyki odbudowy jest opublikowana w 2009 roku wnikliwa rozprawa Piotra Majewskiego⁴², oprócz zagadnień konserwatorskich poruszająca też istotne wątki polityczne. Efektem kilku środowiskowych konferencji są przeglądowe publikacje odnoszące się do zagadnień teorii konserwatorskich, problemów odbudowy i systemu ochrony zabytków w Polsce⁴³.

Źródła

Znacząca liczba publikacji dotyczących powojennej problematyki konserwatorskiej Gdańska powtarza te same, znane ustalenia i nie opiera się na materiale źródłowym. Tymczasem zasoby archiwalne dotyczące tematu mimo częściowego rozproszenia i zniszczenia są nadal bogate i nie do końca wykorzystane. W zbiorach Archiwum Państwowego w Gdańsku informacje dotyczące planów zabezpieczenia zabytków oraz podstawową korespondencję wojewódzkiego konserwatora zabytków z lat 1945–1947 zawierają akta Urzędu Wojewódzkiego⁴⁴. W dawnym zasobie archiwalnym Miejskiej Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego w Gdańsku z lat 1945–1951 znajdziemy dane dotyczące realizacji planów miasta w zakresie zabezpieczania i odbudowy zabytków⁴⁵. Opisy procesów planowania, finansowania i realizacji robót konserwatorskich zawierają dokumenty związane z działalnością Gdańskiej Dyrekcji Odbudowy⁴⁶, Delegatury Rządu do spraw Wybrzeża w Gdańsku⁴⁷ oraz Gdańskiej Dyrekcji Budowy Osiedli Robotniczych w Gdańsku⁴⁸.

Skorzystano z dokumentów przechowywanych w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Wśród nich wymienić należy akta Ministerstwa Kultury i Sztuki z lat 1945–1976⁴⁹, w tym Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Pomników Walki i Męczeństwa Narodu Polskiego, Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą 1945–1976⁵⁰, zawierające między innymi dokumenty związane z Państwowym Planem Inwestycyjnym oraz planami budżetowymi zabezpieczenia zabytków, planowaniem przez generalnego konserwatora zabytków budżetu na ochronę zabytków oraz ukazujące relacje pomiędzy Naczelną Dyrekcją Muzeów i Ochrony Zabytków a wojewódzkim konserwatorem zabytków w Gdańsku, w tym sprawozdania z działalności Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków za lata 1945–1951⁵¹. Istotne uzupełnienie dotyczące realizacji planów odbudowy zawiera zbiór Ministerstwa Odbudowy w Warszawie z lat 1945–1949 ⁵².

Podstawą źródłową rozprawy są zasoby archiwalne Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Gdańsku⁵³. Skorzystano z dokumentacji konserwatorskiej sporządzonej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku, Miejskiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku oraz Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Gdańsku⁵⁴, która zawiera kluczowe, na ogół szerzej nieznane informacje związane ze stanem zabytków po zakończeniu wojny, planami i projektami konserwatorskimi, kosztorysami i dziennikami robót oraz protokołami zakończenia i odbioru prac. Cenne uzupełnienie informacji tam zawartych stanowią materiały archiwalne utworzone w Przedsiębiorstwie Państwowym Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Gdańsk, w tym dokumenty przejęte wraz z zasobem dokumentacyjnym, pochodzące z archiwum Konserwatora Wojewódzkiego Gdańskiego i Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków Zakład Wyodrębniony w Gdańsku, z okresu 1946–1951⁵⁵. Część dokumentów archiwalnych, zawarta w teczkach obiektów oraz zbiorach matryc z rysunkami inwentaryzacyjnymi i projektowymi wielu zabytkowych budowli, nadal znajduje się w opracowaniu⁵⁶. Cennym uzupełnieniem jest zbiór dokumentacji aktowej utworzony przez Konserwatora Wojewódzkiego Gdańskiego w okresie 1946–1951 oraz w okresie późniejszym także Miejskiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku. Wiele istotnych informacji udało się uzyskać na podstawie analizy zasobów ikonograficznych ROBiDZ, głównie fotografii z lat 1945–1951, a także fotografii Mariana Rysia-Dobrzykowskiego, przechowywanych w zbiorze archiwalnym Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie.

Ważną częścią wykorzystanych w rozprawie materiałów źródłowych są nieopracowane akta z archiwum Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku, zawierające dokumentację sporządzoną przez Konserwatora Wojewódzkiego Gdańskiego w latach 1946–1951⁵⁷, a także w okresie późniejszym⁵⁸. Uzupełnieniem był zbiór archiwalnych fotografii z okresu odbudowy zabytków, przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków – zespół ds. zabytków Gdańska⁵⁹.

Wiele cennych materiałów źródłowych zawierają zbiory Biblioteki Gdańskiej PAN. W dziale kartografii skorzystano z planów projektowych odbudowy zabytkowego śródmieścia Gdańska. W gabinecie rycin przechowywane są rysunki autorstwa Jana Borowskiego, Macieja Kilarskiego, Stanisława Rolicza i Stanisława Żukowskiego, przedstawiające stan zabytków w latach 1945–1951. W dziale fotografii pomocne okazały się przekazy fotograficzne między innymi autorstwa Jana Bułhaka⁶⁰, Kazimierza Lelewicza⁶¹, Mariana Rysia-Dobrzykowskiego⁶² oraz Wiesława Gruszkowskiego, Janusza Ciemnołońskiego i Jerzego Stankiewicza⁶³. Wykorzystano także wiele uzupełniających materiałów archiwalnych znajdujących się w zbiorach Katedry Historii Architektury i Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej oraz w zasobach archiwalnych właścicieli i użytkowników opisywanych w pracy obiektów zabytkowych⁶⁴.

Metoda badań

Zasadniczy trzon pracy oparto na wnikliwej analizie dostępnych materiałów archiwalnych. Najważniejszym źródłem wiedzy o powojennej kondycji zabytków są dokumenty konserwatorskie. Zaliczyć do nich należy wykonane bezpośrednio po wojnie opisy, rysunki i inwentaryzacje architektoniczne, projekty, kosztorysy robót, dzienniki budów, a także korespondencję urzędową, sprawozdania pisemne i raporty przygotowywane na potrzeby władz i administracji różnych szczebli. Wiele cennych informacji uzyskano na podstawie rysunków wykonywanych w celu przygotowania i dokumentowania prac budowlanych. Ten obszar badań był do tej pory na ogół pomijany, gdyż badacze z reguły koncentrowali się na analizie fotografii, często wykonywanych kilka lat po zakończeniu wojny, bądź sięgali do ogólnych sprawozdań GDO.

Dla poznania strategii konserwatorskich niezwykle pomocne okazały się informacje zawarte w aktach i korespondencji wojewódzkiego konserwatora zabytków, dokumentach planistycznych związanych z organizacją urzędu oraz przygotowaniem i realizacją budżetu. Wiedza uzyskana na podstawie kosztorysów towarzyszących pierwszym projektom zabezpieczeń pozwoliła między innymi na dopełnienie wiadomości o zakresie zniszczeń poszczególnych zabytków oraz o charakterze planowanych robót. Podobnie wiele wykonanych tuż po wojnie inwentaryzacji – pochodzących z dawnego archiwum konserwatorskiego – pomogło w ustaleniu rzeczywistych problemów towarzyszących kształtowaniu koncepcji konserwatorskich. Szczególnie ważne były same rysunki projektowe, stanowiące podstawę wiedzy o większości koncepcji. Cennym uzupełnieniem stało się także rozpoznanie obszernej dokumentacji związanej z wycenami, przygotowaniem przetargów oraz realizacją robót – w tym szczególnie dzienniki budów oraz dokumenty kolaudacji, niejednokrotnie zawierające wyczerpujące opisy przeprowadzonych prac oraz rysunki poglądowe. Skorzystano również, z niekiedy zadziwiająco obszernych przekazów fotograficznych prezentujących stan zabytków i postęp robót. Dużą wartość poznawczą miały także rysunki architektów dokumentujących powojenny obraz miasta.

ilustracja nr 2.
Ulica Złotników, widok w kierunku południowym, 1946 rok

Istotnym dopełnieniem dokumentacji źródłowej były wykonane w niezbędnym zakresie badania historyczne oraz szczegółowe rozpoznania, uzupełniane własnymi badaniami historyczno-architektonicznymi wybranych obiektów, realizowanymi niejednokrotnie z rusztowań podczas prowadzonych w latach 1991–2003 robót konserwatorskich. Analiza zebranego materiału źródłowego i dokumentacyjnego pozwoliła na syntezę badań w obszarach nakreślonych celów, wyjaśniając procesy kształtowania koncepcji konserwacji zabytkowej architektury Gdańska i złożone determinanty jej realizacji.

Układ pracy

Układ pracy wynika z określonego przedmiotu i przyjętej metody badań. Rozpoczniemy od oceny zakresu zniszczeń zabytkowych struktur architektonicznych w marcu 1945 roku. Zajmiemy się także dynamiką procesów destrukcji już po zakończeniu działań wojennych. Ocenimy uwarunkowania systemowe ochrony w pierwszych latach powojennych, z uwzględnieniem zagadnień organizacyjnych i przyjętej strategii działania. W dwóch najobszerniejszych częściach pracy skoncentrujemy się na najistotniejszych cechach ukształtowanej koncepcji konserwatorskiej. Spojrzymy na nią w kontekście pojedynczych dzieł architektonicznych oraz w szerszej skali miejskiej przestrzeni historycznej. Krytycznej ocenie poddamy również zdolność realizacji założonych celów i planów konserwatorskich.

Poszczególne rozdziały przedstawiono w układzie chronologicznym w trzech zasadniczych obszarach badawczych, obejmujących architekturę sakralną, budowle użyteczności publicznej oraz krajobraz kulturowy, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień związanych z planowaniem przestrzennym. Ważną częścią opracowania są oryginalne cytaty zaczerpnięte z korespondencji urzędowej, obrazujące istotne problemy konserwatorskie i techniczne. Dla zachowania walorów dokumentacyjnych i charakterystycznego kolorytu czasu, w jakim powstały, postanowiono nie wprowadzać poprawek redakcyjnych do cytowanych fraz. Dopełnieniem tekstu są ilustracje i rysunki autorskie wyjaśniające istotniejsze zagadnienia architektoniczne oraz zestawienia tabelaryczne.

Zasadnicza część kwerendy źródłowej wykonana została przez autora w latach 2005–2006. Podstawowy tekst pracy przygotowano w 2006 roku. Rozwinięcie tematu badań, opracowanie wniosków i przygotowanie do druku zrealizowano w latach 2009–2011.I. OBRAZ ZNISZCZEŃ ZABYTKOWEJ ARCHITEKTURY GDAŃSKA W 1945 ROKU

Zagładę zabytków Gdańska rozpoczęły 9 marca 1945 roku naloty bombowców radzieckich¹. Ataki lotnicze, prowadzone także z udziałem samolotów amerykańskich, nasiliły się w kolejnych dniach. Bombardowania i ostrzał artylerii naziemnej stały się szczególnie intensywne z dniem 25 marca 1945 roku, dotykając niemal całe historyczne śródmieście. Do rozprzestrzeniania się pożarów i lawinowo postępującej destrukcji zabytków znacząco przyczyniła się postawa władz niemieckich, które uznały miasto za twierdzę wojskową. W konsekwencji zacięte walki uliczne prowadzone w ostatnich dniach oblężenia spowodowały dalszą dramatyczną eskalację zniszczeń². Wojska niemieckie 28 marca 1945 roku zostały wyparte. Do zrujnowanego i ogarniętego pożarami śródmieścia wkroczyła armia radziecka, obejmując wojskową i administracyjną kontrolę nad zrujnowanym miastem³.

Opisy zniszczenia były bardzo ogólne. Bronisław Mieszkowski, jeden z najbliższych współpracowników gdańskiego wojewódzkiego konserwatora zabytków, relacjonował: „Wynik działań wojennych w pierwszych miesiącach roku 1945 przeobraził Gdańsk z miasta pielęgnującego starannie tradycje średniowiecza i wczesnego baroku w architekturze, w miasto ruin i wypalonych zgliszcz. Pomniki architektury monumentalnej, sięgające w wielu wypadkach XIV wieku postradały niemal w całości dachy, sklepienia oraz zwieńczenia w postaci iglic i wież, podczas gdy zręby murów w zasadniczym wątku oparły się zwycięsko nawale ognia artylerii i lotnictwa”⁴. Podobne informacje, pojawiające się w prasie codziennej, wydawnictwach popularyzatorskich i przewodnikach, później także w publikacjach o charakterze naukowym, kreowały obraz zagłady miasta i jego zabytków. Szczegółowe oceny były rzadkością, a wnioski umieszczane w raportach dla władz nie zawsze odpowiadały rzeczywistości (il. 3).

Wielkość zniszczeń historycznego centrum Gdańska określano z reguły na 90%. Liczba ta wynika zapewne ze sprawozdania sporządzonego przez GDO w 1946 roku, szacującego, że: „Śródmieście miasta jest zniszczone w około 90%. Ilość budynków nadających się do odbudowy wynosi 1 300, ilość budynków zniszczonych w 75– 100% wynosi ok. 6000”⁵. Informację powtórzono w opracowaniu przygotowanym przez Biuro Planu „GD” w maju 1947 roku⁶. Także Mieszkowski referował, że: „Największe straty poniosła architektura mieszczańska, której setki przykładów stanowiły doskonałą oprawę stylową świątyń i wież miejskich umocnień. Historyczne dzielnice Nowego i tak zwanego Prawego Miasta zniszczone zostały niemal w 90%. Podobnie przedstawia się sytuacja na Starym Mieście i Wyspie Spichrzów”. Również Stankiewicz i Szermer, wyliczając straty w zasobie zabytkowym, pisali, że „najwięcej zniszczeń do 90% było w śródmieściu Gdańska”⁷. Kolejne publikacje niezmiennie podawały, że „Gdańsk przestał właściwie istnieć”, zwracając jednak uwagę, że gotyckie mury i konstrukcje oparły się płomieniom: „Toteż ruiny tych zabytkowych budynków jak dawniej górowały nad miastem, zamienionym w rozległe rumowisko, stanowiąc na jego terenie jedyne znaki orientacyjne”⁸. Utrwalone informacje o skali zniszczeń, szacowanej na 90 do 95%, do dziś występują w publikacjach dotyczących powojennej odbudowy⁹.

ilustracja nr 3.
Widok miasta od strony Motławy, pierzeja pomiędzy Domem Towarzystwa Przyrodniczego a Żurawiem, 1945 rok

ilustracja nr 4.
Narożnik ulicy Katarzynki i Podmłyńskiej, widok w kierunku południowym, w głębi Baszta Jacek

Większość badaczy, powtarzając pierwsze nieprecyzyjne ustalenia, traktowała jako zabytek całość zrujnowanego miasta, nie wyróżniając jego poszczególnych elementów oraz ich indywidualnej wartości. Wiele obiektów, które według dzisiejszych doktryn można uznać za mające wartość kulturową – a więc będące zabytkami – w myśl zasad ochrony konserwatorskiej roku 1945 zabytkami nie było. Budowle wzniesione w okresie historyzmu i eklektyzmu, a więc w XIX i na początku XX wieku, w rzeczywistości znalazły się całkowicie poza obszarem zainteresowania konserwatorskiego¹⁰. Pomijano również ważny aspekt miasta historycznego, które w swojej strukturze zawierało nie tylko budowle o najwyższej wartości zabytkowej, ale także zwykłe domy całkowicie tej wartości pozbawione. Mimo to ogólne szacunki stopnia unicestwienia miasta przez kolejne dziesięciolecia wywierały istotny wpływ na kierunki dyskusji o problemach jego odbudowy. Brak indywidualnych analiz przyczyniał się do rozpowszechnienia poglądu, jakoby z pożogi wojennej ocalały tylko nieliczne gmachy¹¹ (il. 4).

ilustracja nr 5.
Obszar Głównego Miasta widziany z rejonu kościoła św. Jana, widok w kierunku północno-zachodnim, w głębi widoczny kościół św. Katarzyny, 1948 rok

Należy zdecydowanie podkreślić, że wszystkie te stwierdzenia nie stanowią w najmniejszym stopniu podstawy do podważania bezdyskusyjnego faktu, że śródmieście Gdańska legło w gruzach, a wraz z nim ogromna część jego zasobu kulturowego. Brakuje natomiast pogłębionej analizy powojennych strat w obrębie zabytków, uznanych według kryteriów obowiązujących w 1945 roku (il. 5).