Zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej - ebook

Wstęp

Tematem opracowania są zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej na przykładzie Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie.

Pojęcie zachowań zdrowotnych należy do zagadnień, którymi zajmuje się wiele dyscyplin naukowych. Często mianem zachowań zdrowotnych określa się działania człowieka pośrednio lub bezpośrednio wpływające na jego zdrowie.

Studiując literaturę przedmiotu wydaje się, że tematyka zachowań zdrowotnych młodzieży akademickiej, nie jest w pełni zbadana, a ponadto warto ukazać co było i jest przyczyną zachodzących zmian, uznawanych przez jednych jako prawidłowe, a przez innych określane jako negatywne.

Temat pozwala bliżej poznać opinie osób studiujących w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie na temat ich zachowań zdrowotnych. Dlatego też aby uzyskać informacje na ten temat utworzono kwestionariusz ankiety, który skierowany był do respondentów studiujących na różnych kierunkach.

W celu zdobycia informacji wybrano kierunki:

Pedagogika, Mechanika i Budowa Maszyn oraz Turystyka.

Analiza materiału badawczego pozwoliła na ukazanie ciekawych wniosków znajdujących się w końcowej części opracowania.

Książka składa się z czterech części. W części pierwszej ukazano pojęcia związane z problematyką zachowań zdrowotnych. W poszczególnych podrozdziałach tej części ukazano różne propozycje definiowania zdrowia i zachowań zdrowotnych; opisano modele zdrowia, rodzaje zachowań zdrowotnych oraz różne style życia mające wpływ na zdrowie.

Druga część ukazuje zachowania zdrowotne w środowisku młodzieży akademickiej. Omówiono stan zdrowia i zachowania zdrowotne młodzieży oraz czynniki determinujące takie zachowania.

Część trzecia, prezentuje cele badań; problemy, hipotezy, metody i narzędzia badawcze.

Rozdział czwarty zawiera analizę zebranego materiału.

Całość kończy bibliografia dot. w/w zagadnienia, którą wykorzystano podczas pisania książki.

Wydaje się, że czytelnik zainteresowany tą problematyką znajdzie w opracowaniu sporo interesujących informacji, przedstawionych w sposób skondensowany dla poszerzenia swojej wiedzy.

_mgr Aneta Kosowska_Problematyka zachowań zdrowotnych

DEFINICJA I MODEL ZDROWIA

Słowo zdrowie należy do bardzo trudnych do zdefiniowania. Wielu autorów książek i opracowań w różny sposób podchodzi do zdefiniowania zdrowia. Amerykański epidemiolog L. M. Levin przyrównał tworzenie jego definicji do „Szuflowania dymu”.

Jak twierdzi Barbara Wojnarowska doliczono się ponad 300 definicji zdrowia. Oto kilka z nich, najbardziej adekwatnych w tej materii.

ZDROWIE — stan pełnego fizycznego, umysłowego i społecznego dobrego samopoczucia, przy całkowitym braku choroby lub kalectwa.

Zdrowie nie oznacza braku chorób; to jest coś pozytywnego, to pełne radości i ochoty wypełnianie obowiązków, które życie nakłada na człowieka.

Propozycja G. Sigerista była podstawą definicji zdrowia, zawartej w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), przyjętej w 1946 r., gdzie: „Zdrowie jest stanem pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego, społecznego, a nie brakiem choroby lub niedomagania (ułomności)”, wybitny polski higienista i teoretyk medycyny społecznej Marcin Kacprzak zdefiniował: „zdrowie to nie tylko brak choroby lub niedomagań, ale i dobre samopoczucie oraz taki stopień przystosowania biologicznego, psychicznego i społecznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach”.

Również w życiu codziennym mamy do czynienia z pojęciem zdrowia: pijemy na zdrowie, przy okazji różnego rodzaju świąt, imienin, urodzin czy rocznic życzymy sobie „dużo zdrowia”; często powtarzamy, że zdrowie jest najważniejsze w życiu, „w zdrowym ciele, zdrowy duch”; moja babcia często powtarzała: „bo kto zdrowia nie szanuje, ten na starość pożałuje”; również w modlitwach czy intencjach często powtarzaną kwestią jest zdrowie. Dla wielu z nas zdrowie jest największą wartością.

Jak można zauważyć pojecie zdrowia jest trudne do zdefiniowania. Potoczne zrozumienie znaczenia „zdrowia” jest po części definicją każdego z nas. Tego jak my sami rozumiemy pojęcie zdrowia, od naszego codziennego życia, postrzegania siebie i innych. Pojęcie zdrowia u każdego z nas może być definiowane inaczej. Może zależeć od: płci, wieku, stanu materialnego, statusu społecznego, wykształcenia, wyznania, doświadczeń życiowych, kondycji fizycznej i psychicznej i wielu, wielu czynników różnych dla każdego z nas. Można sądzić że dla każdego zdrowie jest bardzo ważne, lecz każdy człowiek może rozumieć zdrowie na swój własny, niepowtarzalny sposób.

TERMIN „ZACHOWANIA ZDROWOTNEGO” jako jeden z pierwszych w naszej literaturze zdefiniował Mazurkiewicz, określając je jako: „wszelkie zachowania (nawyki, zwyczaje, postawy, uznawane wartości przez jednostki ludzkie i przez grupy społeczne) w dziedzinie zdrowia”.

Natomiast Mackiewicz i Krzyżanowski rozumieli je jako: „zachowania rozpatrywane z punktu widzenia ich znaczenia dla zdrowia”. I. Heszen-Klemens opisuje je jako „wszelkie formy aktywności celowej, ukierunkowane na ochronę lub osiągnięcie poprawy własnego stanu zdrowia”.

Sądzić należy, że łatwiej będzie nam zrozumieć termin zachowań zdrowotnych cytując za J. Gawęckim i W. Roszkowskim, że: „zachowania zdrowotne obejmują mniej lub bardziej świadome podejmowane (lub niepodejmowane) czynności człowieka bezpośrednio wpływające na stan jego zdrowia. Kształtują one sfery życia mające znaczenie zdrowotne. Do najważniejszych z nich należą: sposób odżywiania się, stosunek do nałogów (palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, narko- i lekomania), tryb pracy i wypoczynku, radzenie sobie ze stresem, zapewnienie niezbędnego minimum aktywności fizycznej, higiena osobista, zachowania w sferze seksualnej, przestrzeganie publicznych zakazów i nakazów dotyczących bezpieczeństwa. W tych sferach ludzkiej aktywności można odnaleźć wiele zachowań, które mają charakter prozdrowotny, ryzykowny lub antyzdrowotny.

M. Sygit twierdzi, że: Zachowania zdrowotne to te zachowania, które w świetle współczesnej wiedzy medycznej wywołują określone — pozytywne lub negatywne — skutki zdrowotne u osób, które je realizują, to zarówno reakcje na wszelkie sytuacje związane ze zdrowiem, jak i nawyki oraz celowe czynności.

Jak możemy zauważyć istnieje wiele definicji związanych z „zachowaniami zdrowotnymi”. Ogólnie możemy stwierdzić, iż dotyczą one różnych zachowań związanych ze sferą zdrowia (pozytywne lub negatywne). Są również określane różnymi terminami np. zachowania związane ze zdrowiem, zachowania w zdrowiu, zachowania medyczne, działania zdrowotne itp.B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, Warszawa 2012, s. 18

Mała Encyklopedia Zdrowia, Warszawa 1983, s. 213

E. Bulicz, I. Murawow, Wychowanie zdrowotne, Radom 1997, s. 44—45

J. Gawęcki, W. Roszkowski, Żywienie człowieka a zdrowie publiczne, Warszawa 2011, s. 14

M. Zadworna-Cieślak, N. Ogińska-Bulik, Zachowania zdrowotne młodzieży — uwarunkowania podmiotowe i rodzinne, Warszawa 2011, s. 15

J. Gawęcki, W. Roszkowski, op.cit., Warszawa 2011, s. 30

M. Sygit, Zdrowie publiczne, Warszawa 2010, s.29Rodzaje zachowań zdrowotnych

I. Heszen i H. Sęk proponują następujące kryteria klasyfikacji zachowań zdrowotnych: funkcja zachowania względem zdrowia (korzystna lub niekorzystna), poziom organizacji behawioralnej (nawyki lub czynności), poziom świadomości i cel zachowania, poziom zdrowia, w stosunku do którego podejmuje się zachowania, zachowania związane ze zdrowiem wynikające z roli społecznej, treści zachowania, sfera życia i aktywność.

A. Titkow wyróżnia trzy rodzaje zachowań zdrowotnych:

Zachowania mające na celu podtrzymanie zdrowia (np. odpowiedni sposób spędzania wolnego czasu, odżywianie, wykonywanie badań kontrolnych, nawyki higieniczne.

Zachowania związane z przyjmowaniem roli chorego, takie jak określanie się jako osoba chora, poszukiwanie pomocy w momencie pojawienia się pierwszych objawów choroby.

Zachowania związane z pełnieniem roli chorego (np. sposób opisywania objawów i przekazywania informacji lekarzowi, częstość przyjmowania roli chorego i przystosowanie do niej, zmiana źródeł leczenia).

Natomiast Kolbeg wyróżnia następujące rodzaje zachowań zdrowotnych:

_Wellness behaviour_ — aktywność człowieka uważającego się za osobę zdrową, podejmowana w celu wzmocnienia zdrowia.

_Preventive health behaviour_ — aktywność osoby uważającej się za zdrową, podejmowana aby zapobiec chorobie lub wcześnie ją wykryć.

_At-risk behaviour_ — aktywność osoby uważającej się za zdrową, ale w sytuacji zwiększonego ryzyka dla określonych elementów zdrowia podejmowana, aby zapobiec skutkom tych zagrożeń lub wcześnie rozpoznać ich wpływ.

_Illness behaviour_ — aktywność osoby dostrzegającej u siebie chorobę, podejmowana, aby rozpoznać swój stan zdrowia i uzyskać pomoc.

_Self-care bahaviour_ — aktywność człowieka przekonanego o swej chorobie, podejmowana, aby poprawić stan zdrowia przy minimalnym udziale terapeuty, niewielkiej pomocy otoczenia z jednoczesnym częściowym ograniczeniem pełnienia codziennych zadań.

_Sick-role behaviour_ — działania osoby uważającej siebie za chorą, podejmowane, aby poprawić swój stan zdrowia, uwzględniając leczenie specjalistyczne i duże uzależnienie od pomocy innych osób oraz pewne ograniczenie w pełnieniu dotychczasowych obowiązków.

_Reproductive behaviour_ — aktywność jednostki mająca na celu zajście w ciążę i zapewnienie prawidłowego jej przebiegu.

_Parenting health behaviour_ — każde z powyżej opisanych pierwszych sześciu zadań, podejmowane przez człowieka w celu zabezpieczenia, utrzymania lub poprawy zdrowia płodu lub dziecka, za które dana osoba jest odpowiedzialna.

_Health-related social action_ — działania podejmowane samodzielnie lub wspólnie z innymi osobami za pomocą środków instytucjonalnych, prawnych czy ekonomicznych, mających na celu wpływanie na czynniki warunkujące zdrowie populacji (np. służby medyczne, oddziaływania środowiska, regulacje społeczne).

Różni autorzy odmiennie klasyfikują zachowania zdrowotne. Każdy z nich porządkuje je ze względu na różnego typu istotne dla niego kryteria, bądź podejmuje zadania ich sklasyfikowania.Styl życia a zdrowie

PALENIE TYTONIU

Pierwsza wzmianka dotycząca tytoniu pochodzi z roku 1492. Jej autorami byli marynarze Krzysztofa Kolumba. Według Markiewicza: Indianie zażywali tytoń w różny sposób: żuli go, zwijali liście tytoniu w rurki, które suszyli, palili i wdychali dym, lub wsuwali zwinięte liście do wydrążonego drzewa i następnie palili w sposób uroczysty, ze specjalnym ceremoniałem. Palenie stało się modą. Pierwszym, który opisał tytoń był Roman Pano (towarzysz Kolumba w jego drugiej wyprawie do brzegów Nowego Świata).

Nałóg palenia tytoniu, mający wieloletnia tradycję, rozprzestrzenił się na całym świecie, stając się jednym z najpoważniejszych czynników zagrożenia zdrowia. Jest najbardziej znanym pojedynczym czynnikiem o najwyższym wpływie na liczbę zgonów z powodu nowotworów. Związki chemiczne zawarte w dymie tytoniowym zawierają silne działanie mutagenne, kancerogenne. Spośród 4000 związków chemicznych 40 ma udowodnione działanie rakotwórcze dla ludzi.

Coraz częściej możemy spotkać na ulicy młodych ludzi z papierosem w ustach. Jest to dla nich pewien sposób na zarówno dowartościowanie samych siebie, jak również pokazanie swoim rówieśnikom „zobaczcie jaki jestem dorosły”. Często słyszymy w mass-mediach, że coraz młodsze dzieci sięgają po papierosy. Czy to moda? Czy chcą być tacy sami jak rodzice? a może zaimponować młodszym kolegom? Odpowiedzi mogą być różne.

Nie bez powodu jednym z celów narodowego programu zdrowia w Polsce na lata 2007 — 2015 jest zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu. Palenie tytoniu uznawane jest bowiem za jeden z najważniejszych, poddających się redukcji czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów, chorób układu oddechowego oraz zdrowia noworodków.

Dym tytoniowy zabija także niepalących. Wymuszony z nim kontakt, tzw. bierne palenie prowadzić może do, tak jak u czynnych palaczy, niedokrwiennej choroby serca, przewlekłych chorób układu oddechowego, udaru mózgu i raka.

Skutki palenia tytoniu można podzielić na następujące grupy:

— nowotwory (płuc, przełyku, krtani, gardła, jamy ustnej, pęcherza moczowego, nerek, trzustki, żołądka, wątroby, szyjki macicy);

— nienowotworowe schorzenia układu oddechowego ( przewlekła zaporowa choroba płuc, rozstrzenie oskrzeli, astma oskrzelowa);

— choroby układu naczyniowego (choroba wieńcowa, udar mózgu, zwiększone ryzyko zachorowania na nadciśnienie tętnicze, chorobę Buergera, i choroby degeneracyjne mięśnia serca)

i inne.

Dane statystyczne: około 70% młodzieży w wieku 17—18 lat wypaliło papierosa przynajmniej 1 raz w życiu. Pierwsze eksperymenty z paleniem tytoniu, podobnie jak z alkoholem, stosunkowo często rozpoczynają się przed 12 rokiem życia. Odsetek młodzieży, która pali papierosy codziennie, systematycznie zwiększa się w okresie dojrzewania od 6%

w wieku 13 lat, poprzez około 16% w wieku 15 lat do około 25% w wieku 18 lat.

Jak pokazują przytoczone przykłady, palenie tytoniu wiąże się z ryzykiem wcześniejszego zgonu, pogarszającym się stanem zdrowia (choroby), złymi nawykami itp. O nasze zdrowie możemy, przy odrobinie zdrowego rozsądku, zadbać sami.

Nie palenie to: lepsze zdrowie i samopoczucie, dobre wyniki w nauce i pracy, mniej konfliktów z najbliższymi, to również zdrowy i wypoczęty, pełen chęci do życia i otwarty na świat szczęśliwy człowiek.

SPOŻYWANIE ALKOHOLU

Zarówno w Polsce jak i na całym świecie spożywanie alkoholu jest ciągle jednym z największych i najtrudniejszych problemów społecznych. Liczne kampanie i programy społecznościowe starają się zainteresować społeczeństwo ciągle narastającym problemem.

Spożywanie niewielkiej ilości alkoholu (poniżej 30 ml dziennie) może być dla organizmu korzystne, pełniąc funkcję ochronną dla układu sercowo-naczyniowego. Jednak przekraczania dziennej ilości 40 ml niesie już negatywne konsekwencje zdrowotne. Systematyczne i długotrwałe picie alkoholu może prowadzić do zespołu uzależnienia od alkoholu, charakteryzującego się między innymi potrzebą jego spożywania, objawami odstawienia, zmianami tolerancji na alkohol oraz utratą kontroli.

Skutki nadmiernego spożywania alkoholu:

— stłuczenie wątroby, alkoholowe zapalenie i alkoholowa marskość wątroby;

— ostre i przewlekłe zapalenie trzustki;

— zapalenie przełyku;

— ostre zapalenie żołądka, ostre i przewlekłe zapalenie żołądka i dwunastnicy;

— zmiany w układzie sercowo-naczyniowym prowadzące do uszkodzenia mięśnia sercowego, nadciśnienie oraz zaburzenia rytmu serca;

— niedokrwistość;

— obniżona odporność;

— osłabienie mięśni szkieletowych;

— alkoholowe uszkodzenie płodu.

Zdaniem wielu badaczy dużo groźniejsze są skutki spożywania bimbru (często niewiadomego pochodzenia) niż skutki spożywania alkoholu monopolowego. Związane to jest między innymi z powstaniem ubocznych produktów fermentacji (znanych jest około 100). W odróżnieniu od alkoholu monopolowego na szkodliwą zawartość samogonu wpływają również:

warunki wypędu, czyli miejsce i rodzaj urządzeń używanych do wypędu, domieszki dodawane do uzyskania produktu.

Antyseptyczne z reguły warunki produkcji bimbru muszą znaleźć odbicie w jego jakości. Nie bez znaczenia jest tu również aparatura (np. stosowane przewody hamulcowe).

Zdaniem B. Sygita: zbadanie następstw zdrowotnych spożywania bimbru w indywidualnych przypadkach jest trudne. Dlatego zatrucia związane z przewlekłym spożywaniem bimbru czy nawet przypadki zatruć ostrych traktowane są z reguły jako skutki spożywania alkoholu monopolowego.

Dane statystyczne: Wyniki badań HBSC (Międzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej wykonywane pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia — Health Behaviour in School-aged Children. A WHO Cross-national Study (HBSC)) wskazują, że w 2006 r. ponad połowa nastolatków w wieku 11 lat ma już za sobą pierwsze próby picia alkoholu. Dotyczy to 55% chłopców i 50% dziewcząt. Pomiędzy 11 a 17 rokiem życia prawie cała populacja młodzieży podejmuje próby picia alkoholu. Wśród 17—18 — latków tylko około 10% nigdy nie próbowało alkoholu.

Niestety nadmierne spożywanie alkoholu jest bardzo rozpowszechnione i ciągle lekceważone. Choć jak widać z powyższych danych to ogromny problem dla nas wszystkich. Coraz młodsze dzieci zaczynają sięgać po alkohol, żadna zabawa nie może odbyć się bez alkoholu. Większość społeczeństwa nie umie spędzać swojego wolnego czasu bez picia. Każdy z nas powinien dawać przykład dzieciom i młodym ludziom, że zabawa bez alkoholu to też zabawa i to o wiele ciekawsza, bezpieczniejsza i bardziej satysfakcjonująca.

SPOSÓB ODŻYWIANIA SIĘ

Prawidłowy sposób odżywiania się ma ogromne znaczenie dla naszego zdrowia i w znaczący sposób wpływa na nasze samopoczucie.

Nie powinno być nam obojętne to co zjadamy i w jaki sposób to robimy.

W dzisiejszych czasach człowiek coraz większą uwagę poświęca prawidłowemu sposobowi odżywiania się.

Pojawiają się ciągle w mediach nowe programy, reklamy zachęcające do tego typu zachowań. Powstaje coraz więcej książek, czasopism i poradników poświeconych tej kwestii.

Ścisły związek między żywnością, jaką człowiek spożywa, a jego stanem zdrowia i długością życia był dostrzegamy już w V wieku p.n.e. przez ojca medycyny Hipokratesa. Od tamtego czasu nauka zgromadziła niezliczone dowody potwierdzające słuszność owego poglądu, przy czym związki żywności ze zdrowiem można rozpatrywać w trzech aspektach:

— rozwój organizmu oraz utrzymanie jego sprawności fizycznej i umysłowej, określanej mianem dobrostanu;

— profilaktyki zdrowotnej, czyli zapobiegania rozwojowi chorób;

— leczenia chorób oraz łagodzenia ich objawów i występujących dolegliwości.

Do najczęściej spotykanych błędów w sposobie odżywiania obecnie zalicza się:

— zbyt wysoką ilość energii pobieranej z pożywieniem w stosunku do zapotrzebowania kalorycznego organizmu;

— nadmierne spożycie tłuszczów nasyconych przy jednoczesnym niedostatku spożycia tłuszczów nienasyconych;

— wysoka zawartość cholesterolu w pożywieniu;

— nadmiar łatwo przyswajalnych wolnych cukrów (cukrów prostych i dwucukrów, głównie sacharozy);

— nadmiar sodu w spożywanej żywności;

— niska zawartość błonnika w dziennych racjach pokarmowych, której przyczyną jest niskie spożycie warzyw, owoców, produktów z roślin strączkowych i spożywanie pieczywa białego zamiast ciemnego;

— niedobór wapnia z powodu zbyt niskiego spożycia mleka i jego przetworów;

— spożywanie zbyt małych ilości witamin i składników mineralnych;

— niedobór jodu z powodu niskiej zawartości jodu w żywności uzyskiwanej na obszarze Polski południowej;

— niedobór żelaza, szczególnie w populacji dzieci i młodzieży oraz kobiet ciężarnych;

niedobór energii i białka w racjach pokarmowych głównie u dzieci ze środowisk społecznie zaniedbanych;

— spożywanie żywności o małej zawartości odżywczej szczególnie w populacji młodzieży.

Zalecenia dotyczące właściwego sposobu odżywiania się:

— spożywaj zróżnicowane produkty;

— utrzymuj pożądana wagę ciała;

— unikaj dużej ilości tłuszczu i cholesterolu;

jedz produkty zawierające odpowiednią ilość skrobi i błonnika;

— unikaj dużej ilości cukru;

— unikaj dużej ilości sodu;

— jeżeli pijesz napoje alkoholowe, zachowaj umiar.

Jak wynika z powyższych danych, prawidłowy sposób odżywiania zmniejsza ryzyko zachorowań na różnego typu choroby, znacznie zwiększa długość życia i poprawia jego jakość.

Prawidłowy sposób odżywiania sprzyja rozwojowi, zdrowiu i dobremu samopoczuciu.

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA

Aktywność fizyczna, w połączeniu ze zdrowym żywieniem, jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka oraz kluczowym warunkiem zachowania i wzmacniania zdrowia we wszystkich okresach życia.

Aktywność fizyczna to wszystkie czynności i zajęcia związane z wysiłkiem fizycznym i ruchem (praca mięśni), w czasie których czynność serca i oddech przyśpiesza się, pojawia się uczucie ciepła (i często pocenie się).

Aktywność fizyczna jest pojęciem szerokim, obejmującym różne formy aktywności ruchowej człowieka, w tym:

— ćwiczenia fizyczne — zaplanowane, strukturalizowane i powtarzane ruchy ciała, mające na celu poprawę lub utrzymanie różnych komponentów sprawności fizycznej (w tym uprawianie sportu);

— wysiłki — związane z wieloma zajęciami i czynnościami

— w codziennym życiu (np. chodzenie pieszo, jazda na rowerze do szkoły lub pracy, praca zawodowa, praca w ogrodzie, domu, gospodarstwie).

Niedostatki aktywności fizycznej, jak przedstawiają różni badacze, mogą być przyczyna wielu chorób, między innymi:

— układu krążenia,

— otyłości,

— osteoporozy,

— obniżenia sprawności i wydolności fizycznej dzieci, młodzieży i dorosłych.

Jeśli dzieci i młodzież chętnie i aktywnie biorą udział w różnych formach ćwiczeń, stwarza to duże szanse na taką aktywność w ciągu całego życia.

Umiarkowany wysiłek fizyczny jest również wskazany u kobiet w ciąży i podczas połogu oraz u osób starszych.

Zalecany dla dzieci i osób dorosłych czas aktywności fizycznej to około godziny dziennie. Nie muszą to być ciężkie fizyczne ćwiczenia, jak niektórzy przypuszczają, wystarczy np. jazda na rowerze, wolne pływanie czy spacer, bądź często lubiana przez starszych praca w ogrodzie.

Tylko regularna aktywność fizyczna ma duże znaczenie profilaktyczne, wpływając na:

— zmniejszenie ryzyka choroby wieńcowej, w mniejszym stopniu udarów mózgu;

— obniżenie ciśnienia tętniczego krwi;

— poprawę bilansu kalorycznego, co zapobiega otyłości;

— poprawę profilu lipoproteinowego osocza.

Osoby regularnie poddane treningowi wytrzymałościowemu mają niższy poziom trójglicerydów w surowicy krwi, niższy poziom cholesterolu całkowitego, niższy poziom frakcji LDL i VLDL lipoprotein, wyższy poziom frakcji HDL; obniżenie stężenia glukozy w osoczu i uwrażliwienie na krążącą insulinę zmniejszającą ryzyko zachorowania na cukrzycę insulinozależną; zmniejszenie utraty tkanki kostnej, zapobiegające osteoporozie; zmniejszenie aktywności fibrynogenu i prokonwertyny oraz zwiększenie aktywności fibrynolitycznej osocza; poprawę sprawności psychicznej, wytrzymałości na stres i zmęczenie jest korzystną przeciwwagą dla obciążenia pracą umysłową, nadmiarem stresów lub jednostronnym wysiłkiem fizycznym; odgrywa ważną rolę w zapobieganiu patologii społecznej.

Jak widzimy z powyższych danych aktywność fizyczna ma ogromne znaczenie dla każdego człowieka. Wymaga od nas tak „niewiele”, a daje w zamian tak „wiele”.

Odgrywa rolę w naszym codziennym życiu, potrafi pełnić wiele funkcji: od poprawy zdrowia i nastroju po funkcję prewencyjną i terapeutyczną.

WYPOCZYNEK

Wypoczynek to okres w którym zachodzą zmiany decydujące o stopniu adaptacji organizmu człowieka do ćwiczeń fizycznych. Istotą wypoczynku nie jest proste odwrócenie procesów fizjologicznych, biochemicznych prowadzących podczas pracy do zmęczenia. Jest to złożony łańcuch przemian powodujących w końcowym rezultacie przywrócenie spoczynkowej homeostazy organizmu. Ten nowy poziom równowagi funkcjonalnej jest zwykle równoznaczny z bardziej korzystnymi właściwościami organizmu, z lepszym przystosowaniem do wysiłku fizycznego. Wielu autorów upraszczając, definiuje wypoczynek jako powrót metabolicznych i sercowo-naczyniowych funkcji organizmu do stanu przedwysiłkowego. Może więc zaskoczyć stwierdzenie, że wypoczynek rozpoczyna się już z chwilą podjęcia pracy, jak i to, iż poprzez proces ten organizm nabywa nowe cechy funkcjonalne. Wypoczynek można sformułować jako _aktywny proces prowadzący do nabycia przez organizm pracującego fizycznie człowieka nowych cech funkcjonalnych i tworzący nowy poziom równowagi czynnościowej__._ Zarówno ruch jak i wypoczynek pełnią ważną role w naszym życiu.

Odprężenie zapobiega niepotrzebnym stratom energii, szybko neutralizując zmęczenie (znużenie) uspakaja układ nerwowy, daje uczucie spokoju i skupienia. To potężny czynnik zdrowotny. Umiejętność odprężania się jest najlepszym środkiem walki z chorobami układu nerwowego, które rujnują człowieka, czyniąc go ociężałym (ospałym), obojętnym (apatycznym), bezczynnym (biernym). Pełne odprężenie, które powoduje, w krótkim czasie, maksymalne odtworzenie utraconej energii, szybko okazuje się BARDZO EFEKTYWNĄ FORMĄ WYPOCZYNKU, pobudza ośrodki życia, koncentruje rozproszoną energię, wzmacnia i odświeża ciało.K. Kośmider, M. Sygit, Zagrożenia zdrowia i życia człowieka, Koszalin 1998, s. 15

M. Binkowska-Bury, Zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej, Rzeszów 2009, s. 25

M. Zadworna-Cieślak, N. Ogińska-Bulik, op. cit., Warszawa 2011, s. 21

M. Binkowska-Bury, op. cit, Rzeszów 2009, s. 25

B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, Warszawa 2012, s. 488

M. Zadworna-Cieślak, N. Ogińska-Bulik, op. cit., Warszawa 2011, s. 22

M. Binkowska-Bury, op. cit, Rzeszów 2009, s. 27

K. Kośmider, M. Sygit, Zagrożenia zdrowia i życia człowieka, Koszalin 1998, s. 12

B. Woynarowska, op.cit., Warszawa 2012, s. 487

J. Gawęcki, W. Roszkowski, op.cit., Warszawa 2011, s. 43

M. Binkowska-Bury, op. cit, Rzeszów 2009, s. 21

M. Ziarko, Zachowania zdrowotne młodych dorosłych — uwarunkowania psychologiczne, Poznań 2006, s. 21

B. Woynarowska, op.cit., Warszawa 2012, s. 318

M. Binkowska-Bury, op. cit, Rzeszów 2009, s. 19

M. Binkowska-Bury, op. cit, Rzeszów 2009, s. 20

A. Dawidowicz, A. Eberhardt, A. Ronikier, Zmęczenie wypoczynek, Warszawa 1987, s.62

M. Sygit, K. Sygit, Wychowanie zdrowotne, Szczecin 2008, s. 204—205Zachowania zdrowotne w środowisku młodzieży akademickiej

STAN ZDROWIA MŁODZIEŻY

Ogólnie większość studentów w Polsce cieszy się dobrym poziomem zdrowia. W badaniach prowadzonych przez Maniecką-Bryłę wśród studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi żaden ze studentów nie określił swego stanu zdrowia jako bardzo zły. Według autorki zdecydowana większość bo ponad 90 % studentów Wydziału Zdrowia Publicznego i około 70% studentów Wydziału Lekarskiego i Wydziału Lekarsko-Dentystycznego, oceniło stan swojego zdrowia jako bardzo dobry lub dobry. Około 27% przyszłych lekarzy i stomatologów uznało swój stan zdrowia jako przeciętny, zaś 6,9 % studentów stomatologii i 4,8% studentów wydziału lekarskiego uważało, że ich stan zdrowia jest zły. Skala i zakres dolegliwości zgłaszanych przez studentów niżej oceniających swój stan zdrowia były dość zróżnicowane. Najczęściej studenci uskarżali się na zmęczenie, zdenerwowanie, rozdrażnienie, bóle głowy, bóle brzucha, krzyża i pleców.

Wyniki tych analiz potwierdziły się również w badaniach Ostrowskiej, gdzie u około 30,0% studentek i 10,0% studentów Warszawskiej Akademii Medycznej występowały choroby przewlekłe, takie jak; schorzenia układu kostnego, choroby alergiczne oraz wady wrodzone wzroku.

W badaniach Pawlińskiej-Chmary, młodzież oceniała swój stan zdrowia także wysoko, w większości na poziomie dobrym i bardzo dobrym. Nieco niżej swój stan zdrowia oceniali studenci CM UJ w Krakowie w badaniach Kolarzyk i in. Połowa badanych swój stan zdrowia odczuwała na poziomie dobrym, 36,1% bardzo dobrym, 13,7% niezbyt dobrym, a tylko 0,8% na poziomie złym. Jak wynika z powyższych danych istnieje ciągła potrzeba monitorowania stanu zdrowia młodzieży akademickiej. Większa w tym zakresie nasza wiedza pozwoli nam na uniknięcie dalszych błędów i być może pozwoli na sformułowanie takich wniosków, aby stan zdrowia nie tylko młodzieży akademickiej, lecz całego społeczeństwa dążył do ciągłej poprawy.Zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej

Zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej to bardzo złożony temat i nadal dość systematycznie trwają badania mające na celu określenie stanu tych zachowań.

Według B. Woynarowskiej, badania zachowań zdrowotnych są obecnie ważną metodą pomiaru zdrowia populacji. Stanowią także podstawę planowania edukacji zdrowotnej i budowy projektów promocji zdrowia. Zachowania zdrowotne i styl życia to główne czynniki wpływające na zdrowie człowieka. Zachowania niesprzyjające zdrowiu oraz zagrażające mu, są bezpośrednią przyczyną wielu chorób, niepełnosprawności i przedwczesnej śmierci. Zachowania zdrowotne kształtują się od wczesnego dzieciństwa pod wpływem różnorodnych czynników (dom, szkoła itp.).

Sytuacja ludności jest wielce niepokojąca, w tym stan zdrowia dzieci i młodzieży. Zdrowie zależy od nas samych i obowiązkiem osób zdrowych jest doskonalenie go oraz wyposażenie dzieci i młodzieży w odpowiednią wiedzę o tym, jak mają dbać o zdrowie własne i innych.

Z przeglądu badań prowadzonych w populacji studentów wynika, że młodzież akademicka docenia funkcje zdrowotną i wypoczynkową aktywności fizycznej, często deklarując chęć zwiększenia w niej udziału. Jednak rzeczywiste zaangażowanie w sport czy czynną rekreację można uznać za stosunkowo niskie. Według danych Popławskiej i in. regularnie podejmowało aktywność fizyczną zaledwie od kilku do kilkunastu procent studentów wychowania fizycznego. Główną przyczyną niskiej aktywności fizycznej studentów objętych badaniami mógł być fakt, że około jednej trzeciej badanych stanowili studenci studiów zaocznych. Ćwiczy jeden raz w tygodniu i rzadziej 36% mężczyzn i 42% kobiet odnotował Drabik.

W badaniach Skorupki ponad połowa badanych studentów Wyższej Szkoły Pedagogiczne w Zielonej Górze ćwiczyła z podobną częstotliwością.

Z przeprowadzanych badań (Włoskowska, Muszkieta, Medrela-Kuder, Skorupka, Suliga, Gniazdowski, Banaszkiewicz, Gaweł, Pawlik, Nowak-Zaleska, Kawczyńska-Butrym, Medrela-Kuder, Bojek, zarzeczna-Baran, Brojek, Gacek, Lisiecki i in.) wynika, że:

- wśród studentów mężczyźni chętniej uprawiają sport niż kobiety;

— wraz z wiekiem zmniejsza się aktywność fizyczna;

— większa aktywność fizyczna wiąże się też z wykształceniem rodziców, statusem materialnym i miejscem zamieszkania;

— różne bywają nawyki żywieniowe — w zależności od zamieszkania;

— inne uwarunkowania (miejsce zamieszkania podczas studiów, rozkład zajęć itp.)

— zbyt niskie spożycie mleka i jego przetworów;

— nadmierne korzystanie z jedzenia typu fast-food;

— czynnikami odpowiedzialnymi za stres są: egzaminy, zaliczenia oraz zły system oceniania;

— nawiązywane były przygodne kontakty seksualne;

studentki częściej niż studenci poddawały się badaniom profilaktycznym;

— nieprawidłowy sposób odżywiania spowodowany był również odległością między uczelnią a akademikiem oraz brakiem stołówki.

Jak możemy zauważyć istnieje ciągła potrzeba pogłębiania wiedzy z zakresu zachowań zdrowotnych młodzieży akademickiej. Każdy z nas powinien mieć świadomość, że sam po części jest odpowiedzialny za prawidłowy stan zdrowia.Czynniki determinujące zachowania zdrowotne

Kolejnym obok zdrowia, pojęciem w zachowaniach zdrowotnych są czynniki determinujące. Na wiele z tych czynników nie mamy bezpośredniego wpływu, lecz pogłębiając wiedzę na ten temat możemy brać je pod uwagę w codziennym naszym życiu i starać się działać na ich korzyść.

Istnieje wiele czynników społeczno-ekonomicznych, które wpływają na styl życia osoby i są od niej niezależne. Wg raportu M. Lalonde stwierdzono, że do czynników od których zależy zdrowie społeczeństwa należą:

— zarobki i status społeczny — uważane za najwyższy, pojedynczy czynnik determinujący zdrowie, im wyższe zarobki i status, tym lepsze zdrowie;

— sieci wsparcia społecznego — wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół, w społeczności lokalnej zmniejsza ryzyko wielu chorób i zachowań ryzykownych;

— edukacja — wyższy jej poziom zwiększa możliwości ludzi kierowania swoim życiem i kontrolowanie swojego zdrowia, stwarza szansę na uzyskanie pracy (a tym samym zarobków);

— zatrudnienie i warunki pracy — bezrobocie wiąże się z występowaniem wielu problemów zdrowotnych, w tym zwłaszcza depresji, lęków, z ograniczeniem aktywności życiowej, niekorzystne warunki w środowisku pracy są przyczyną urazów i wielu chorób;

— środowisko fizyczne — naturalne (stan powietrza, wody, gleby) i stworzone przez człowieka (mieszkania, bezpieczeństwo w miejscu pracy, miejscu zamieszkania, w ruchu drogowym);

— biologia i wyposażenie genetyczne — potencjał genetyczny jednostki, funkcje poszczególnych układów organizmu, płeć (biologiczna i „skonstruowana” społecznie — ang. gender), wiek;

— zachowania zdrowotne i umiejętności radzenia sobie — bezpośrednio wpływają na zdrowie jednostki, ale są zależne od czynników społecznych, a także wiedzy i umiejętności dokonywania właściwych wyborów;

— prawidłowy rozwój w dzieciństwie — począwszy od okresu płodowego i we wczesnym dzieciństwie ma podstawowe znaczenie dla zdrowia i samopoczucia w dalszych latach życia;

— służba zdrowia — szczególnie działania ukierunkowane na utrzymanie i doskonalenie zdrowia oraz zapobieganie chorobom.

Czynniki determinujące zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej zależą od różnych czynników. Odmienne występują w różnych kulturach i zbiorowościach. Posiadają różną wartość w zależności od indywidualnego, zmieniającego się modelu zdrowia.

W opracowaniu za czynniki determinujące zachowania zdrowotne uznano:

— higienę własną,

— zdrowie,

— żywność,

— sport

HIGIENA WŁASNA

Higiena — nauka badająca wpływ czynników środowiska na zdrowie, w praktyce dąży do usuwania z otoczenia czynników ujemnych, a wprowadzania dodatnich, w celu ochrony zdrowia oraz zapewnienia jednostce i społeczeństwu najlepszych warunków rozwoju psychicznego i fizycznego; higiena: osobista, komunalna, społeczna, szkolna, pracy, żywienia.

Higiena osobista — czynności najczęściej kojarzone z regularnym myciem ciała z użyciem mydła i detergentów, regularną zmianą i praniem odzieży oraz bezpośrednim unikaniem zabrudzenia.

Niektóre ze skutków zdrowotnych zaniedbań higieny osobistej:

— wszawica,

— świerzb,

— grzybice,

— ropne zakażenia skóry,

— próchnica zębów,

— żółtaczka zakaźna typu A,

— salmonellozy i inne zakaźne choroby przewodu pokarmowego,

— tasiemczyce i inne infestacje pasożytnicze.

Jak widać z przytoczonych definicji, higiena osobista jest ważnym elementem życia każdego człowieka, lecz nie powinna ograniczać się tylko do spraw związanych z czystością.

Do zadań higieny osobistej (własnej) możemy zaliczyć również taki sposób życia, który pozwoli nam na zachowanie prawidłowego rozwoju, umożliwi rozwijanie sprawności fizycznej, uchroni przed chorobami oraz utrzyma dobre zdrowie i samopoczucie.

Wskazówki praktyczne dotyczące higieny własnej powinny dotyczyć spraw lub czynności związanych z życiem codziennym. Są one indywidualne dla każdego z nas i różnią się w zależności od: wieku, płci, wykonywanego zawodu, miejsca zamieszkania, pochodzenia, stanu zdrowia itp.

Przestrzeganie zasad higieny zmieniło życie wielu ludzi. Mycie zębów, prysznic, zmiana bielizny i ubrań, pielęgnacja skóry itp., to nie tylko ważna sprawa dla nas, ale również dla naszego otoczenia.

To jak wyglądamy i w jaki sposób postrzegają nas inni w dużym stopniu zależy od nas samych.

Dbanie o higienę osobistą jest bardzo ważne dla zdrowia każdego człowieka.

ZDROWIE

Zdrowie jest wartością autoteliczną, ważną dla każdego człowieka i społeczeństwa. Zdrowie to nie tylko brak choroby, jak się wielu ludziom wydaje. Zdrowie — to dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny — jak czytamy w dokumentach WHO. Wychowanie młodzieży do dbania o własne i innych zdrowie jest nie tylko celem edukacji, ale warunkiem jej skuteczności. Nie ma takiej wartości, jaką jest zdrowie, która miałaby tak całościowy wymiar dla człowieka i społeczeństwa. Istnieje silny związek między zdrowiem fizycznym a zdrowiem psychicznym oraz między nimi a zdrowiem społecznym. Te wartości i ich manifestacja zazębiają się wzajemnie. Takim klasycznym przykładem jest zjawisko stresu. Stres jest wszechobecny we współczesnym życiu. Nie sprzyja zdrowiu fizycznemu jednostki, może być zagrożeniem dla jej zdrowia psychicznego i utrudnia komunikację społeczną. Stresu nie unikniemy dzisiaj przez likwidację stresorów (jest ich po prostu za dużo), ale przez wychowanie do radzenia sobie ze stresem. Istnieje cały system radzenia sobie ze stresem, czy szkoła i rodzina z niego korzystają? Rzadko, częściej nie ma nawet takiej świadomości, a co mówić potrzeby. Globalizacja edukacji rozszerza potrzeby radzenia sobie ze stresem.

Uważa się, że momentem przełomowym dla zmiany postrzegania czynników warunkujących zdrowie ludzi, z przeniesieniem akcentów z działań medycznych na szerszy kontekst społeczny, był raport ministra zdrowia Kanady M. Lalonde (1974), który stanowił podstawę polityki zdrowotnej państwa. Lalonde zaproponował w nim koncepcję „pół zdrowia”, w której wyróżnił cztery grupy czynników warunkujących zdrowie:

— styl życia — zbiór decyzji (działań) jednostki, które wpływają na jego zdrowie i które jednostka może w mniejszym lub większym stopniu kontrolować (ok. 50—52% ogółu wpływów);

— środowisko — wszystkie jego elementy, zewnętrzne w stosunku do ciała ludzkiego, na które jednostka nie ma wpływu lub jest on bardzo ograniczony (ok. 20%);

— biologia człowieka — wszystkie cechy związane z biologią organizmu ludzkiego, w tym czynniki genetyczne, wiek, płeć (ok.20%);

— organizacja opieki medycznej — dostępność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki medycznej (ok. 10—15%).

Zdrowie jest stanem pozytywnym. Każdy z nas przez całe życie dąży do poprawy swojego stanu zdrowia. Lecz aby utrzymać prawidłowy stan naszego zdrowia trzeba spełnić wiele zadań.

Do najważniejszych należą: prawidłowa kondycja fizyczna i higiena własna, uprawianie sporu, prawidłowe odżywianie się, przeprowadzanie badań kontrolnych, zapewne dobre samopoczucie i humor który powinien nam towarzyszyć przez całe życie.

To właśnie stan naszego zdrowia ma decydujący wpływ na zachowania zdrowotne.

ŻYWNOŚĆ

Żywność (pożywienie) — w znaczeniu potocznym wszelkie pojedyncze środki spożywcze (tj. substancje chemiczne lub ich mieszaniny, zawierające składniki odżywcze), pochodzenia mineralnego, roślinnego lub zwierzęcego, surowe lub przetworzone, przeznaczone w stanie naturalnym lub po przerobieniu, do spożywania przez ludzi, a także zestawy tych środków spożywczych, w postaci potraw lub posiłków.

Termin „żywność” ma w tym znaczeniu węższy zakres niż termin „pokarm”, który obejmuje zarówno żywność (pokarm człowieka), jak i paszę (pokarm zwierząt).

Spożywanie żywności ma na celu dostarczenie organizmowi człowieka niezbędnych składników odżywczych (budulcowych, energetycznych i regulujących).

Środki spożywcze, po przyjęciu doustnym, ulegają strawieniu w przewodzie pokarmowym, a składniki odżywcze ulegają wchłonięciu do wnętrza organizmu (odżywianie).

W prawie Unii Europejskiej definicja żywności została podana w Rozporządzeniu Nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. w artykule 2:

_„żywność” (lub „środek spożywczy”) oznacza jakiekolwiek substancje lub produkty, przetworzone, częściowo przetworzone lub nieprzetworzone, przeznaczone do spożycia przez ludzi, lub których spożycia przez ludzi można się spodziewać._

_„Środek spożywczy” obejmuje napoje, gumę do żucia i wszelkie substancje, łącznie z wodą, świadomie dodane do żywności podczas jej wytwarzania, przygotowania lub obróbki._.

Do żywności, w tym znaczeniu, nie zalicza się m.in. pasz, produktów leczniczych, kosmetyków, tytoniu i wyrobów tytoniowych, środków odurzających.

Termin „żywność” („środek spożywczy”) ma w tym znaczeniu węższy zakres niż termin „produkt spożywczy”, nie wszystko, co jest spożywane przez ludzi (np. leki, wyroby tytoniowe, środki odurzające) jest żywnością.

Żywność można podzielić na:

_— ŻYWNOŚĆ NIEPRZETWORZONĄ_ — przeznaczoną do bezpośredniego spożycia w postaci naturalnej, np. warzywa, owoce, zioła itp.

_— ŻYWNOŚĆ PRZETWORZONĄ_ — najczęściej konserwowaną i w postaci nienaturalnej, np. konserwy, dżemy, przetwory itd..

Żywność ma ogromne znaczenie dla zachowania prawidłowego stanu zdrowia. Wraz z aktywnością fizyczną uznawana jest za prozdrowotny styl życia. Jak już wskazałam we wcześniejszych rozdziałach żywność jest ważnym elementem naszego codziennego życia i ma duży wpływ zarówno na nasze zdrowie fizyczne jak i psychiczne.

SPORT

Sport — forma aktywności człowieka, mająca na celu doskonalenie jego sił psychofizycznych, indywidualnie lub zbiorowo, według reguł umownych.

RODZAJE SPORTU

sport wyczynowy — forma działalności człowieka, podejmowana dobrowolnie w drodze rywalizacji dla uzyskania maksymalnych wyników sportowych.

sport profesjonalny — rodzaj sportu wyczynowego uprawianego w celach zarobkowych.

Każdy z nas ma różne zainteresowania czy formy spędzania czasu wolnego. Coraz częściej wybieramy sport jako jedną z tych form.

Sport to nie tylko wyczynowo uprawiana dyscyplina. Sportem w ujęciu rekreacyjnym możemy nazwać, np. jazdę na rowerze, bieganie dla przyjemności, chodzenie z kijkami (nordic walking), czy pływanie w jeziorze.

Ważny jest również ruch na świeżym powietrzu (spacery, wycieczki itp). Sport to również kultura fizyczna, możemy do niej zaliczyć np. turystykę jako ciekawą formę spędzenia wolnego czasu.

Sport jako symbol rozwoju i życia, jako wyraz aktywności człowieka i tężyzny fizycznej z dążeniem do perfekcyjnego władania swoim ciałem, jako stan jego dobrego samopoczucia i zdrowia, jako szansa na bycie z innymi w nauce, zabawie, pracy i wypoczynku, jako element oceny i porównania siebie z innymi, gdy wchodzi w grę zjawisko rywalizacji — jest wartością autoteliczną, która może stać się istotną wartością wychowawczą w systemie edukacji. Niedocenianie wartości sportu w rozwoju i życiu młodzieży, w jej przygotowaniu do życia dorosłego jest dosyć powszechnym — niestety zjawiskiem w środowisku szkolnym i rodzinnym.

Związki sportu ze zdrowiem są bardzo silne. Sport może być nie tylko środkiem i to skutecznym — do utrzymania zdrowia, ale sprzyja aktywizacji sprawności intelektualnej człowieka i może wzbogacać sferę jego duchowych przeżyć. Z drugiej strony — zdrowie warunkuje rozwój sukcesów sportowych i dochodzenie do mistrzostwa. Jest to zatem wzajemna zależność.B. Woynarowska, op.cit., Warszawa 2012, s. 45—46

Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1992, s. 297

http://pl.wikipedia.org/wiki/Higiena_osobista

Żukowska Z., Żukowski R., Zdrowie i sport w edukacji globalnej, warszawa 2002, s. 14

B. Woynarowska, op.cit., Warszawa 2012, s. 44—45

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBywno%C5%9B%C4%87

M. Sygit, K. Sygit, op. cit, Szczecin 2008, s. 153

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBywno%C5%9B%C4%87

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kultura_fizyczna

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kultura_fizyczna

Z. Żukowska, R. Żukowski, Zdrowie i sport w edukacji globalnej, Warszawa 2002, s. 15

Tamże, s. 12H. Muszyński, jak pisać pracę magisterska z pedagogiki — poradnik dla studentów. Zeszyt II. Określenie celów badań. Naprawach rękopisu, Poznań 1996, s. 4

M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2000, s. 13—14

M. Sygit, op.cit., Warszawa 2010, s.30

W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, s. 47

H. Muszyński, jak pisać pracę magisterska z pedagogiki — poradnik dla studentów. Zeszyt II. Określenie celów badań. Naprawach rękopisu, Poznań 1996, s. 6H. Muszyński, jak pisać pracę magisterska z pedagogiki — poradnik dla studentów. Zeszyt IV. Przygotowanie narzędzi badawczych. Naprawach rękopisu, Poznań 1998, s. 15

M. Łobocki, op.cit., Kraków 2000, s. 27

Tamże, s. 29—30

T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Warszawa 2001, s. 85

Tamże, s. 96

H. Muszyński, jak pisać pracę magisterska z pedagogiki — poradnik dla studentów. Zeszyt IV. Przygotowanie narzędzi badawczych. Naprawach rękopisu, Poznań 1998, s. 8—9

T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Warszawa 2001, s. 148