Zaćmienia - ebook

PRZEDMOWA

Ósmego kwietnia 2024 roku miliony ludzi w całych Stanach Zjednoczonych obserwowały Wielkie Amerykańskie Zaćmienie Słońca. Byłem jednym z nich. W chwili, gdy się skończyło, zostałem zasypany pytaniami: Co było powodem niesamowitych cieni i kolorów pojawiających się przed fazą całkowitości? Czy te efemeryczne pasma cieni, ślizgające się po gruncie sekundy przed całkowitym zaćmieniem, były prawdziwe, czy też były tylko iluzją? Dlaczego? Co to jest? Jednak przede wszystkim – kiedy i gdzie mogę znowu zobaczyć całkowite zaćmienie?

Niezależnie od tego, czy chcesz lepiej zrozumieć to, co widziałeś albo straciłeś w 2024 roku, przygotować się do następnego zaćmienia lub dowiedzieć więcej o mitach, historii, literaturze, sztuce i nauce, w tej książce znajdziesz 101 (moich) rzeczy, których chciałbyś się dowiedzieć.

Frank Close, Oxford, Anglia 2024

@closefrankPODZIĘKOWANIA

Dziękuję wszystkim wam, którzy zaproponowaliście pytania dotyczące zaćmień. Mam nadzieję, że odpowiedzi zarówno zadowolą was, jak i zainspirują innych. Na wyrazy wdzięczności za konkretną pomoc, sugestie i dostarczone materiały zasługują: Michael Berry, Ian Blatchford, Pedro Ferreira, Frances i Michael Green, Colin Humphreys, Andrew Kirk, Bill Kramer, Chris Lintott, Jay Pasachoff, Brian Stewart, Barnaby Taylor oraz Toshio Turoki. W Oxford University Press w Nowym Jorku: Jeremy Lewis – za zachętę do napisania tej książki – i Sean Pidgeon – za pomoc w rozwinięciu pomysłu. W Oxford: Sonke Adlung i Harriet Konishi – za pomoc przy rysunkach i zdjęciach, Brid Nowlam – za edycję tekstu i Raj Suthan – za nadzór nad całym procesem publikacji.

Dziękuję także tym, których spotkałem w odległych miejscach podczas pogoni za zaćmieniami, za inspirację, jakiej dostarczyli. Mam nadzieję, że któregoś dnia będę w stanie podziękować im osobiście pod cieniem Księżyca.1
ZAĆMIENIA – FAKTY I MITY

1.1. Czym są zaćmienia Słońca?

Średnica Księżyca jest 400 razy mniejsza od średnicy Słońca, jednak Księżyc jest 400 razy bliżej nas, więc niezwykłym zrządzeniem losu te dwa ciała niebieskie mają taką samą wielkość, gdy patrzymy na nie z powierzchni Ziemi. Przez 14 dni miesiąca okrążający Ziemię Księżyc znajduje się po słonecznej stronie obracającej się wokół swojej osi Ziemi i rzuca cień, który przez większość czasu trafia gdzieś w pustą przestrzeń. Czasami jednak, w szczególnych okolicznościach, cień pada na powierzchnię Ziemi, co oznacza dla nas, że Księżyc zasłania nam wtedy widok Słońca.

1.2. Czym są zaćmienia Księżyca?

Aby zaszło zaćmienie Słońca, w miejscu obserwacji musi być dzień. Dla odmiany, zaćmienia Księżyca zdarzają się w ciągu nocy, podczas 14 dni miesiąca księżycowego, gdy nasz satelita znajduje się po „ciemnej” stronie Ziemi i jest widoczny nocą. Światło Księżyca to odbite światło słoneczne. W noc, w czasie której jest pełnia Księżyca, wschodzi on podczas zachodu

RYSUNEK 1.1. Całkowite i częściowe zaćmienia Słońca

Wewnątrz stożka cienia Słońce jest całkowicie zasłonięte. W znacznie większym obszarze półcienia Słońce jest częściowo zasłonięte.

RYSUNEK 1.2. Zaćmienie Słońca a zaćmienie Księżyca

Gdy cień Księżyca dotyka powierzchni Ziemi, tylko na małym obszarze oznaczonym jako ZS widoczne jest całkowite zaćmienie Słońca. Cień Ziemi jest znacznie większy i kiedy Księżyc się w nim znajdzie, obserwujemy całkowite zaćmienie Księżyca, ZK.

Słońca, a zachodzi pod koniec nocy, kiedy Słońce ponownie wschodzi. W trakcie jest taki moment, kiedy Księżyc jest dokładnie naprzeciw Słońca i odbija promienie dokładnie w jego stronę. To moment pełni Księżyca. Wtedy cień Ziemi, który rzucany jest w przestrzeń, może paść na Księżyc, obejmując go częściowo lub całkowicie. Wówczas zamiast jasnego Księżyca w pełni zobaczymy zaćmienie Księżyca. Księżyc nie staje się jednak całkowicie niewidoczny, gdyż ziemska atmosfera zakrzywia niektóre promienie słoneczne w jego kierunku i nadaje zewnętrznej części dysku pomarańczowe zabarwienie. Ten „krwistoczerwony Księżyc” inspirował przez stulecia poetów i mistyków. Zaćmienie Księżyca 3 kwietnia 33 roku n.e., w wieczór po ukrzyżowaniu Jezusa Chrystusa, było niezwykle istotne dla jego wyznawców. Zarówno zaćmienia Księżyca, jak i Słońca wzbudzały respekt tak dawniej, jak dzisiaj.

1.3. Dlaczego zaćmienia są takie fascynujące?

Słońce i Księżyc są najbardziej rozpoznawalnymi i najważniejszymi dla nas źródłami światła na niebie. Dotyczy to wszystkich kultur w ciągu całej historii. Energia słoneczna jest źródłem życia, a jasny Księżyc podczas pełni pozwalał prymitywnym społecznościom widzieć i polować w nocy w celu zdobycia pożywienia. Księżyc wywołuje przypływy i odpływy. Ten widoczny skutek jego oddziaływania doprowadził astrologów do wniosku, że może wpływać także na nasze nastroje i zachowanie. Brytyjski Lunacy Act z roku 1842 definiuje lunatyka jako osobę, która jest przytomna podczas dwóch tygodni poprzedzających pełnię Księżyca, ale zachowuje się dziwnie podczas dwóch po niej następujących. Wiara w to, że fazy Księżyca wpływają na ludzkie sprawy, była rozpowszechniona w przeszłości i przetrwała do dzisiaj. Słońce i Księżyc determinowały rytm życia starożytnych społeczeństw, ponieważ cykliczny ruch tej pary po niebie i miejsca ich zachodów oraz wschodów wyznaczają pory roku. Można powiedzieć, że ruch Słońca i Księżyca względem nas na Ziemi pozwolił na stworzenie pierwszego wiarygodnego kalendarza i porządkował ludzkie sprawy.

Znikanie jednego z ciał niebieskich podczas zaćmienia zaburzało naturalną harmonię. Starożytni Grecy interpretowali zaćmienie jako zły omen i znak, że bogowie są rozgniewani. Było normą, że w wielu społecznościach Słońce i Księżyc miały status bogów. Gdy bóg znikał ze sceny, próbowano to tłumaczyć na różne sposoby. Dla mieszkańców Tahiti zaćmienia były pozytywnymi wydarzeniami, gdyż tłumaczyli sobie, że Księżyc i Słońce uprawiają wtedy miłość. Taka optymistyczna interpretacja była jednak wyjątkiem. Częściej mówiono o potworach i bestiach pożerających Słońce podczas całkowitego zaćmienia. To, co kryło się pod postacią bestii, zmieniało się w zależności od cywilizacji. Mogły to być wilk w krajach nordyckich, smok w Chinach lub wilkołaki w Środkowej Europie.

Te wyjaśnienia mogą brzmieć fantastycznie, ale stają się bardziej zrozumiałe, gdy sami doświadczymy całkowitego zaćmienia, zjawiska dostarczającego nieoczekiwanych wrażeń. Przez prawie godzinę Księżyc przesuwa się na tle Słońca, pochłaniając jego jaskrawy dysk. W tym czasie sam Księżyc nie jest widoczny, gdyż pozostały sierp Słońca jest tak jasny, że nie sposób odróżnić Księżyca od tła. Można mieć wrażenie, że Słońce jest rzeczywiście pożerane kawałek po kawałku. Bóg Słońce znika! I kiedy „bestia” ostatecznie pożre ostatni kawałek Słońca, pojawia się korona słoneczna otaczająca sylwetkę Księżyca, milion razy ciemniejsza od dziennego światła słonecznego, więc można odnieść wrażenie, że Słońce zniknęło gdzieś w nieskończenie głębokiej jamie. W miejscu jasnego Słońca na niebie pozostała czarna dziura otoczona niesamowitą, słabą poświatą. Wszystko na tle czarnego sklepienia okrywającego powierzchnię Ziemi.

RYSUNEK 1.3. Smok pożerający Słońce

Porcelanowa waza pogrzebowa pochodząca z okresu dynastii Yuan lub Song, XIII lub XIV wiek.

Muzeum Sztuki Uniwersytetu Princeton, dar Nelsona Chang.

Dla starożytnych było to tak niezrozumiałe, w porównaniu z innymi normalnymi zjawiskami, że znalezienie racjonalnego wyjaśnienia nastręczało im trudności. To, że bóg został pożarty, jest więc całkiem rozsądną interpretacją. Chińczycy bali się, że smok może pożreć Słońce i pozostawić ich w wiecznej ciemności. Dlatego podczas zaćmień Słońca bili w bębny, krzyczeli i hałasowali, aby wystraszyć smoka (patrz rysunek 1.3). I, o dziwo, zawsze im się to udawało!

W chińskiej kulturze związek smoka z zaćmieniami był tak silny, że stał się inspiracją dla flagi dynastii Qing, ostatniej imperialnej dynastii Chin. W XIX wieku została ona pierwszą narodową flagą i banderą Chin (patrz rysunek 1.4).

RYSUNEK 1.4. Sztandar dynastii Qing

Pierwsza flaga narodowa Chin, 1889 rok.