Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - ebook

Spis treści

Strona tytułowa

Strona redakcyjna

Table of contents

Od Redakcji

In memoriam

Robert Kuwałek

Studia

Jan Grabowski, Tropiąc Emanuela Ringelbluma. Udział polskiej Kriminalpolizei w „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”

Dariusz Libionka, Walka i propaganda. Powstanie w getcie warszawskim z perspektywy polskiego Londynu

Wojtek Rappak, „Raport Karskiego” – kontrowersje i interpretacje

Marta Janczewska, Warszawska Rada Żydowska w świetle dokumentów urzędowych z Archiwum Ringelbluma

Barbara Engelking, Tajemnica Hesi. Zapis emocji w świadectwach Zagłady

Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Habent sua fata libelli. Okupacyjny rynek sztuki w Warszawie a własność żydowska

Elżbieta Janicka, Zamiast negacjonizmu. Topografia symboliczna terenu dawnego getta warszawskiego a narracje o Zagładzie

Sylwetki

Havi Dreifuss, „Oni wciąż we mnie żyją”. Israel Gutman (1923-2013): ocalały z Zagłady, uczestnik powstania w getcie warszawskim, historyk żydowski

Tadeusz Epsztein, Wspomnienie o dr Rucie Sakowskiej (1922-2011)

Katarzyna Person, Hersz Wasser. Sekretarz Archiwum

David Silberklang, Józef Kermisz (1907-2005) – twórca badań nad Szoa

Konteksty

Omer Bartov, Wołanie krwi brata twego. Rekonstrukcja ludobójstwa w lokalnej skali

Ferenc Laczó, Dokumentując odpowiedzialność. Jeno Lévai i narodziny historiografii Zagłady na Węgrzech w latach czterdziestych XX w.

Bob Moore, W cieniu Anny Frank. Szanse Żydów na przeżycie w okupowanej Holandii

Z warsztatów badawczych

Justyna Gregorowicz, Komunikacja telefoniczna w życiu społeczności getta warszawskiego

Anna Bikont, „Raz napadł na nas młody chłopak i strzelał, myśmy już nie uciekali”. Morderstwa popełniane przez członków AK i BCh na Żydach ze wsi Strzegom

Danijel Matijevic, Jan Kwiatkowski, Krzesiny i Kreising – między pamiętaniem a pomijaniem. Polskie miasteczko wobec historii, pamięci i rywalizacji w cierpieniu

Adam Kopciowski, Pinkes Warsze – Kronika Warszawy

Ewa Cuber-Strutyńska, Witold Pilecki. Konfrontacja z legendą o „ochotniku do Auschwitz”

Ewa Wiatr, „Zdawanie Żydów” – udział policjantów granatowych w wysiedlaniu Żydów na przykładzie powiatu radomszczańskiego

Materiały

Jan Grabowski, Biedni Polacy patrzą na warszawskich Żydów i na getto warszawskie

Dariusz Libionka, Zapisy dotyczące Żydów w warszawskich kronikach policyjnych z lat 1942-1944

Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Meldunki Obwodu „Praga” Policji Polskiej o zatrzymaniach Żydów w Warszawie w okresie maj-lipiec 1943 r.

Jan Grabowski, Przyczynek do biografii Ireny Sendlerowej (z dokumentów warszawskiego Ratusza)

Barbara Engelking, „Niemcy zabili nam Żydów, więc wyrzucamy”. Sprawa Edwarda Toniakiewicza

Marcin Zaremba, „Ta cała banda żydowska zdechła nareszcie”. Eksterminacja Żydów w listach żołnierzy niemieckich z 1942 r.

Testament polityczny Hitlera

Katarzyna Kuczyńska-Koschany, Pustostan i jego perswazja. Język w ostatnim tekście Adolfa Hitlera

Bilanse

Piotr Forecki, Kwietniowe gadanie. Polskie flagi nad gettem

Andrea Löw, Getto Litzmannstadt/Łódź pod lupą: publikacje ostatniej dekady

Bartłomiej Krupa, Historia krytyczna i jej „gabinet cieni”. Historiografia polska wobec Zagłady 2003-2013

Justyna Kowalska-Leder, Literatura polska ostatniego dziesięciolecia wobec Zagłady – próby odpowiedzi na nowe wzywania

Punkty widzenia

Punkty widzenia, Marta Witkowska, Michał Bilewicz, Czy prawda nas wyzwoli? Przełamywanie oporu psychologicznego w przyjmowaniu wiedzy o Zagładzie

Havi Dreifuss, Utajone miasta. Kilka uwag o metodologii Gunnara S. Paulssona

Michał Głowiński, Oczy donosiciela

Mikołaj Grynberg, O Auschwitz, Szwecji i depresji

Tadeusz Bartos, Niezmienne prawo wielkiej śmierci. Otto Kulka, Pejzaże metropolii śmierci. Komentarz

Przemysław Czapliński, Wirus Auschwitz

Jan Tomasz Gross, Sprawcy, ofiary i inni

Omówienia

nna Abakunowa, Obecny stan badań nad Zagładą na Ukrainie

Beate Kosmala, Berlin w czasach narodowego socjalizmu i deportacja berlińskich Żydów – nowe publikacje z 2013 r.

Tomáš Sniegoň, Pamięć, historia, sens. Tematyka Zagłady na tle wydarzeń powojennych we współczesnej literaturze i kinematografii czeskiej

Barbara Engelking, Źródło wszystkich źródeł. O czterech warszawskich tomach Archiwum Ringelbluma

Sławomir Buryła, Najnowsze studia na ludobójstwem. Wybrane zagadnienia

Recenzje

Anki Grupińskiej zapisywanie żydowskich opowieści (12 opowieści żydowskich) ; Odczytanie listy. Opowieści o warszawskich powstańcach Żydowskiej Organizacji Bojowej

Stefan Klemp, Freispruch für das „Mord-Bataillon”. Die NS-Ordnungspolizei und die Nachkriegsjustiz

Waitman Wade Beorn, Marching into Darkness. The Wehrmacht and the Holocaust in Belarus

Frédéric Rousseau, Żydowskie dziecko z Warszawy. Historia pewnej fotografii

Dariusz Libionka (red.), Obóz zagłady w Bełżcu w relacjach ocalonych i zeznaniach polskich świadków

Witold Mędykowski, W cieniu gigantów. Pogromy 1941 r. w byłej sowieckiej strefie okupacyjnej. Kontekst historyczny, społeczny i kulturowy

Lech M. Nijakowski, Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej

Grzegorz Niziołek, Polski teatr Zagłady

Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak (red.), Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

Bo Lidegaard, Countrymen

Sylwia Karolak, Doświadczenie Zagłady w literaturze polskiej 1947-1991. Kanon, który nie powstał

Wydarzenia

Zofia Wóycicka, Kazerne Dossin – Muzeum-Miejsce Pamięci i Centrum Dokumentacyjne poświęcone Zagładzie i Prawom Człowieka

Curiosa

Agnieszka Haska, Sprawiedliwi są wśród nas

Justyna Kowalska-Leder, Wszechobecność Sprawiedliwych

Bibliografia zawartości roczników 2015-2013

Noty o autorachTable of contents

Table of contents

From the editor

In memoriam

Robert Kuwałek

Studies

Jan Grabowski, Tracking Emanuel Ringelblum. Participation of Polish Kriminalpolizei in the ”Final Solution to the Jewish Question”

Dariusz Libionka, Fight and Propaganda. The Uprising in the Warsaw Ghetto from the Perspective of the Polish Government in London .

Wojtek Rappak, The ”Karski Report” – Controversies and Interpretations

Marta Janczewska, Jewish Council in Warsaw in the Light of Official Documents from Ringelblum's Archive

Barbara Engelking, Hesia's Secret. Emotions in Holocaust testimonies

Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Habent Sua Fata Libelli. Occupation-period art market in Warsaw and Jewish property

Elżbieta Janicka, Instead of Negationism. Symbolic typography of the area of the former Warsaw Ghetto and narratives about the Holocaust

Profiles

Havi Dreifuss, ”They Are So Alive Inside Me”. Yisrael Gutman (1923-2013): Holocaust survivor, ghetto fighter, and Jewish historian

Tadeusz Epsztein, In Remembrance: Doctor Ruta Sakowska (1922-2011)

Katarzyna Person, Hersz Wasser: The Archive Secretary

David Silberklang, Józef Kermisz (1907-2005) – A Founder of Shoah Research

Contexts

Omer Bartov, The Voice of Your Brother's Blood: Reconstructing genocide on the local level

Ferenc L. Laczó, Documenting Responsibility. Jenô Lévai and the birth of Holocaust historiography in Hungary during the 1940s

Bob Moore, In the Shadow of Anne Frank: The survival of Jews from the Nazi-occupied Netherlands

From research workshops

Justyna Gregorowicz, Telephone Communication in the Life of the Warsaw Ghetto Society

Anna Bikont, ”Once a Young Boy Attacked Us and Shot, But We Didn't Flee.” Murders committed by AK and BCh members on Jews from the village of Strzegom

Danijel Matijevic, Jan Kwiatkowski, Krzesiny and Kreising Between

Remembrance and Disregard: A Small Polish Township amidst History, Memory, and Competitive Martyrdom

Adam Kopciowski, Pinkes Warsze – Warsaw Chronicle

Ewa Cuber-Strutynska, Witold Pilecki. Confrontation with the legend of the ”volunteer to Auschwitz”

Ewa Wiatr, ”Delivering Jews” – Participation of Blue Policemen in Deportations of Jews Based on the Example of the Radomsko County

Materials

Jan Grabowski, Poor Poles Looking at the Warsaw Jews and the Warsaw Ghetto

Dariusz Libionka, Entries Regarding Jews in the 1942-1944 Warsaw Police Chronicles

Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Reports of the Praga Area of the Polish Police

Regarding Apprehension of Jews in Warsaw during May-July 1943

Jan Grabowski, Contribution to Irena Sendler's Biography (Based on Warsaw City Hall Documents)

Barbara Engelking, ”The Germans Have Killed Our Jews, So We're Throwing Out”.

The Case of Edward Toniakiewicz

Marcin Zaremba, ”That Entire Jewish Band Is Finally Dead.” Extermination of Jews as presented in 1942 letters of German soldiers Hitler's Political Testament

Katarzyna Kuczyńska-Koschany, Empty Space and Its Persuasiveness. The language in Adolf Hitler's last text

Balance Sheets

Piotr Forecki, April Talking. Polish flags over the Ghetto

Andrea Low, Litzmannstadt Ghetto/Łódź Viewed through a Magnifying Glass: Publications of the Last Decade

Bartłomiej Krupa, Critical History and its ”Shadow Cabinet.” Polish historiography

on the Holocaust during 2003-2013

Justyna Kowalska-Leder, Polish Literature of the Last Decade about the Holocaust - Attempts to Face the New Challenges

Points of view

Marta Witkowska, Michał Bilewicz, Will the Truth Set Us Free? Breaking the resistance in the education about Holocaust .

Havi Dreifuss, Secret Cities. A Few Remarks on Gunnar S. Paulsson's Methodology

Michał Głowiński, Informer's Eyes

Mikołaj Grynberg, On Auschwitz, Sweden, and Depression

Tadeusz Bartoś, Invariable Right to Great Death. Otto Kulka, Landscapes of the Metropolis of Death. Commentary

Przemysław Czapliński, Auschwitz Virus

Jan Tomasz Gross, Perpetrators, Victims, and Others

Reports

Anna Abakunowa, Contemporary HoIocaustStudies in Ukraine

Beate Kosmala, BerIin during the NationaI SociaIist Period and the Deportation of BerIin Jews – New Works PubIished in 2013

Tomáš Sniegoň, RecoIIection, History, Sense. The Subject Matter of the HoIocaust against the Background of Post-War Events as Presented in Modern Czech Literature and FiIm

Barbara Engelking, The Source of AII Sources. The Four Warsaw VoIumes of RingeIbIum's Archive

Sławomir Buryła, Most Recent Studies on Genocide. SeIected Issues

Reviews

Anna Grupińska's Recording of Jewish Stories (12 opowieści żydowskich ; Odczytanie Iisty. Opowieści o warszawskich powstańcach Żydowskiej Organizacji Bojowej

Stefan Klemp, Freispruch für das „Mord-Bataillon”. Die NS-Ordnungspolizei und die Nachkriegsjustiz

Waitman Wade Beorn, Marching into Darkness. The Wehrmacht and the HoIocaust in BeIarus

Frédéric Rousseau, L'enfant juif de Varsovie: histoire d'une photographie

Dariusz Libionka (red.), Obóz zagłady w Bełżcu w relacjach ocalonych i zeznaniach polskich świadków

Witold Mędykowski, W cieniu gigantów. Pogromy 1941 r. w byłej sowieckiej strefie okupacyjnej. Kontekst historyczny, społeczny i kulturowy

Lech M. Nijakowski, Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej

Grzegorz Niziołek, Polski teatr Zagłady

Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak (ed.), Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

Bo Lidegaard, Countrymen .

Sylwia Karolak, Doświadczenie Zagłady w literaturze polskiej 1947-1991. Kanon, który nie powstał

Events

Zofia Wóycicka, Kazerne Dossin – Memorial, Museum and Documentation Centre on HoIocaust and Human Rights

Curiosa

Justyna Kowalska-Leder, Omnipresence of the Righteous

Bibliograpghy of the Content 2QQ5-2Q13

Notes about the authorsOd Redakcji

Od Redakcji

Oddajemy do rąk Czytelników jubileuszowy, dziesiąty numer naszego rocznika. Dziesięć lat to cezura, która nakłada na redakcję obowiązek częściowego choćby podsumowania efektów dotychczasowej pracy, dokonania bilansu tego, co udało się osiągnąć, oraz tego, czego osiągnąć się nie udało. Pierwszy numer (ze zwężoną, stanowczo zbyt drobną czcionką) ukazał się w 2005 r. Był realizacją pomysłu, który narodził się spontanicznie w Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Chcieliśmy stworzyć forum integracji i wymiany poglądów dla rozproszonych i reprezentujących różne dziedziny nauki badaczy Zagłady, zwłaszcza młodych, inicjować nowe badania na podstawie coraz szerzej dostępnej bazy źródłowej, komentować debaty publiczne wokół złożonych kwestii polsko-żydowskich. Uznaliśmy, że w kraju najbardziej doświadczonym przez Zagładę konieczne jest powstanie cyklicznego wydawnictwa naukowego zajmującego się tym tematem. Uznaliśmy też, że podstawowymi wyznacznikami naszej pracy będą niezależność, profesjonalizm i nieuleganie politycznym koniunkturom.

Nie ukrywaliśmy, że Zagłada, a szczególnie wymordowanie polskich Żydów nakładają na Polaków niełatwy, często bardzo bolesny, ale nieunikniony obowiązek pamięci. Pamięci o współobywatelach, społeczności, która przez setki lat współtworzyła Polskę, dzieliła z nią jej wzloty i upadki i której los, w straszny sposób, dopełnił się na polskiej ziemi. Dramat Zagłady rozegrał się na oczach aryjskich sąsiadów, mieszkańców tysięcy mniejszych i większych miejscowości, w sposób okrutny, publiczny, jawny – niemogący nikogo pozostawić obojętnym. Próby zepchnięcia lub oswojenia tego tematu trwały właściwie od zakończenia wojny, nie tylko z powodu istnienia cenzury. Po przełomie 1989 r. okazało się, że były to działania bezskuteczne, gdyż pytania dotyczące postaw i zachowań Polaków wobec wymordowania polskich Żydów powróciły, by stać się jednym z najbardziej zapalnych, polaryzujących i instrumentalizowanych tematów w debacie publicznej. Problemem zaogniającym kolejne odsłony tej debaty jest fakt, iż Zagłada jest jednym z niewielu aspektów polskiej historii studiowanych przez kolejne pokolenia międzynarodowych badaczy. Innymi słowy, wymordowanie polskich Żydów i jego kontekst stanowią pryzmat, przez który większość zainteresowanych historią cudzoziemców postrzega Polskę i jej historię. A to, co widzą, z trudem przystaje do polskiej pamięci.

W ciągu dziesięciu lat opublikowaliśmy na naszych łamach teksty wielu polskich autorów zajmujących się problematyką Zagłady i stosunków polsko-żydowskich oraz artykuły wybitnych autorów zagranicznych. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że nie zawsze udawało się nam namówić do współpracy niektórych badaczy, bywało też niełatwo z wyegzekwowaniem zamówionych tekstów. Naszym wielkim przywilejem był też częsty kontakt z Ocalałymi, z których wielu zajmowało się równocześnie badaniem Holokaustu. Niektórzy z nich w ciągu tych lat od nas odeszli, pozostawiając po sobie trudną do zapełnienia pustkę.

Interesowały nas zarówno przekrojowe ujęcia poszczególnych tematów, jak i case studies, a także problematyka pracy ze źródłami. Ze szczególną troską szukaliśmy tekstów mających ambicje przekrojowe, sygnalizujące istnienie problematyki, która domagała się dalszych badań. Większość z nich można znaleźć w działach „Studia” oraz „Z warsztatów badawczych”, gdzie umieszczaliśmy z reguły teksty autorstwa młodych badaczy. Od początku zachęcaliśmy do podejmowania problemów trudnych, kontrowersyjnych i niewygodnych, stąd wiele miejsca poświęcaliśmy kwestiom kolaboracji, sytuacji społeczeństwa polskiego pod okupacją, stosunku formacji zbrojnego podziemia – akowskiego, nacjonalistycznego i komunistycznego – do ukrywających się Żydów, czy wreszcie postawom katolickiej hierarchii i szeregowego duchowieństwa. Kilkakrotnie powracaliśmy do tematyki pomocy dla Żydów, starając się z jednej strony wprowadzać do obiegu nowe informacje, z drugiej przeciwdziałać, bez większego zresztą powodzenia, szerzącym się na tym polu uproszczeniom i nadużyciom. Oprócz tematów niełatwych staraliśmy się także zająć tematami osieroconymi. A do nich niewątpliwie należały małe, przeważnie zapomniane przez badaczy getta prowincjonalne (Nowogródek, Grójec, Chmielnik, Hrubieszów czy Kozienice). Niewątpliwym osiągnięciem pisma jest wprowadzenie do obiegu naukowego dziesiątek nowych materiałów, zarówno dokumentów archiwalnych, jak i dzienników, wspomnień czy relacji. Działalność związana z publikowaniem nowych źródeł została doceniona przez tygodnik „Polityka”, który przyznał redakcji specjalną nagrodę historyczną w 2013 r.

W każdym numerze publikowaliśmy również omówienia polskiego i światowego piśmiennictwa oraz recenzje polskiej i zagranicznej literatury przedmiotu. Zwracaliśmy również uwagę na pozycje złe, bałamutne i szkodliwe. Często nasze polemiki były niezwykle ostre, nigdy jednak, wierzymy, nie przekroczyły granic przyjętych w debatach naukowych.

Choć naszym najważniejszym zadaniem było (i jest nadal) rozwijanie, budowanie wiedzy o Zagładzie w Polsce, to za potrzebne uznaliśmy także udostępnienie stanu polskich badań czytelnikowi zagranicznemu. W tym celu wydaliśmy trzy tomy wydawnictwa „Holocaust Studies and Materials”, zawierające wybór najistotniejszych naszym zdaniem tekstów opublikowanych po polsku. Teksty te, dostępne również w wersji elektronicznej, będą przyczyniać się do ugruntowania pozycji polskiej nauki za granicą.

Efekty działań, które podejmowaliśmy na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat, a także badań prowadzonych przez inne środowiska naukowe po 1989 r., zmuszają do kilku refleksji. Po pierwsze, mimo podźwignięcia z impasu i izolacji badań nad Zagładą w Polsce okazuje się, że przed polskimi badaczami stoi ogrom zadań i wyzwań. Bogate i wciąż nie do końca rozpoznane zasoby polskich archiwów dają gwarancję, że kolejne pokolenie badaczy nadal będzie zmagało się z podstawowymi problemami interpretacji i reinterpretacji historycznej. Niestety, w dalszym ciągu pomimo profesjonalizacji procedur naukowych i przyrostu wiedzy w dyskursie publicznym dominuje albo egzaltacja (nie przypadkiem jeden z tomów poświęciliśmy zjawisku holokaustowego kiczu), albo skłonność do upraszczania i instrumentalizowania problematyki Zagłady, niewiele różniąca się, niezależnie od intencji przyświecających ich rzecznikom, od praktyk wypracowanych w PRL. Miejmy nadzieję, że za dziesięć lat, kiedy będziemy podsumowywać kolejne roczniki pisma, sytuacja ta będzie wyglądać inaczej.

***

W oddawanym do rąk Czytelnika numerze rocznika, wydanym ze względu na objętość w dwóch tomach, znalazło się około sześćdziesięciu tekstów. Tematem przewodnim jest problematyka warszawska. Powrót do zagadnień, które w ostatnim okresie pozostawały poza głównym nurtem zainteresowań badawczych redakcji, nastawionej na eksplorowanie dziejów prowincji, w dużej części wynika z przypadającej w tym roku 70. rocznicy śmierci historyka getta warszawskiego i twórcy „Oneg Szabat” Emanuela Ringelbluma. Konieczny okazał się również powrót do tematyki powstania w getcie warszawskim, zarówno w kontekście rocznicowych obchodów, jak i niewybrzmiałych jeszcze dyskusji wokół lokalizacji pomnika Polaków ratujących Żydów. Teksty „warszawskie”, dotyczące bądź getta, bądź sytuacji po aryjskiej stronie, prezentowane są we wszystkich działach pisma.

Staraliśmy się również nawiązać do przypadającej w tym roku 70. rocznicy likwidacji getta łódzkiego, a także deportacji Żydów węgierskich do obozu zagłady w Auschwitz-Birkenau.

Otwierające tom studium Jana Grabowskiego rozwiewa rozmaite wątpliwości dotyczące okoliczności wykrycia bunkra, w którym ukrywał się Emanuel Ringelblum, i rzuca nowe światło na mechanizm wyłapywania Żydów szukających schronienia w Warszawie. Okazuje się, że niezwykle aktywna rola przypadła zorganizowanym grupom funkcjonariuszy polskiej policji kryminalnej. Dotychczas więcej wiadomo było o ich roli w walce z polskim podziemiem. Uwikłania polskiej policji w codzienne działania antyżydowskie dotyczą również publikacje w sekcji „Materiały”. Pierwszy z nich to wybór zapisów, jakie znalazły się w redagowanych przez cywilne i wojskowe struktury polskiej konspiracji tzw. kronikach policyjnych, związanych z kontekstem żydowskim z lat 1942-1944. Odnotowywano w nich z jednej strony przypadki wykrywania Żydów przez żandarmerię i policję, z drugiej przez szmalcowników indywidualnych lub działających w zorganizowanych grupach. Kolejny materiał przynosi unikatowe meldunki spływające od komisariatów policji granatowej do dowództwa obwodu praskiego Policji Polskiej GG z wiosny 1943 r. Uzupełnieniem wątków policyjnych jest artykuł Ewy Wiatr pokazujący na podstawie oryginalnych dokumentów udział tamtejszych funkcjonariuszy polskiej policji w akcjach likwidowania Żydów na terenie powiatu Radomsko. Z kolei z tematyką ukrywania Żydów w Warszawie wiąże się polemika izraelskiej historyk Havi Dreifuss z Instytutu Yad Vashem z metodami badawczymi i głównymi tezami zaprezentowanymi w dziele kanadyjskiego autora Gunnara S. Paulssona. To ważny głos z dwóch powodów: Utajone miasto jest monografią cieszącą się w Polsce szczególną estymą, również ze strony profesjonalnych historyków, a Centrum Badań nad Zagładą Żydów firmowało przekład na język polski.

O Warszawie jest też mowa w tekście Barbary Engelking, która pisze o różnych rodzajach miłości przeżywanych w czasie wojny przez Żydów – zarówno w getcie, jak i po stronie aryjskiej. Temat innych powiązań Żydów w dzielnicy zamkniętej i poza nią podejmuje Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, prezentując historię jednego z warszawskich antykwariatów. Z kolei Marta Janczewska analizuje działania Rady Żydowskiej na podstawie dokumentów zebranych przez archiwistów „Oneg Szabat”.

Dwa kolejne teksty dotyczą reakcji polskiego podziemia i polskich władz w Londynie na dwa kluczowe wydarzenia w dziejach warszawskiego getta: wielką akcję deportacyjną oraz powstanie w getcie warszawskim. Wojtek Rappak porządkuje problematykę związaną z misją Jana Karskiego do Londynu jesienią 1942 r. Przedstawia, czym był „raport Karskiego”, w której to kwestii panuje całkowite zamieszanie nie tylko w mediach, jest ono widoczne także w akcjach animatorów Roku Karskiego; autor zastanawia się ponadto nad rolą kuriera Polskiego Państwa Podziemnego w poinformowaniu świata o sytuacji Żydów w Polsce pod koniec 1942 r. Do tekstu dołączony jest znany historykom, natomiast nigdy niepublikowany w całości, pierwszy raport emisariusza „Witolda”, sporządzony kilka dni po przybyciu do Londynu. Dariusz Libionka przedstawia z kolei stan wiedzy i reakcje polskiego Londynu (rządu, Rady Narodowej, prasy) na trwające w kwietniu i maju 1943 r. walki w getcie warszawskim.

Ostatni tekst, autorstwa Elżbiety Janickiej, stanowi kontynuację jej rozważań dotyczących polskich narracji o Zagładzie i zagospodarowywania przestrzeni symbolicznej w Warszawie. Czytelnik dowie się o okolicznościach i kontekstach upamiętnienia Polaków deportowanych w głąb ZSRR na dawnym placu Muranowskim, będącym miejscem najcięższych walk w getcie w kwietniu 1943 r.

W dziale „Sylwetki” przypominamy czterech historyków, bez których trudno byłoby wyobrazić sobie piśmiennictwo na temat getta warszawskiego: Hersza Wassera, jednego z najbliższych współpracowników Ringelbluma, Józefa Kermisza, autora jednego z pierwszych opracowań o powstaniu w getcie warszawskim, będącego też jedną z najważniejszych osób u zarania działalności ŻIH, Ruty Sakowskiej, która poświęciła życie pracy nad Archiwum Ringelbluma, oraz najważniejszego badacza konspiracji żydowskiej i powstania kwietniowego, zmarłego w zeszłym roku Israela Gutmana.

W dziale „Konteksty” publikujemy trzy teksty: na temat początków historiografii Zagłady na Węgrzech, o rekonstruowaniu historii Zagłady w skali lokalnej na przykładzie Buczacza oraz o ukrywaniu się po aryjskiej stronie w Holandii.

Spośród tekstów zamieszczonych w dziale „Z warsztatów badawczych” na uwagę zasługuje głos o Witoldzie Pileckim. Podobnie jak w wypadku Karskiego mamy w ostatnim okresie do czynienia z repetycją błędów i uproszczeń będących efektem niewiedzy lub, co gorsza, z naginaniem przeszłości do propagandowych tez. Autorka tekstu Ewa Cuber-Strutyńska wskazuje na sprzeczności przekazów dotyczących aresztowania Pileckiego w 1940 r. i postrzegania przez niego Zagłady w obozie w Auschwitz.

W otwierającej drugi tom sekcji „Materiały” wspominanej już dokumentacji policyjnej towarzyszą źródła zupełnie innego rodzaju, a mianowicie fragmenty pisanych przez Polki i Polaków dzienników, w większości nigdy dotąd niepublikowanych. Ułożone zostały one w sekwencji chronologicznej, począwszy od jesieni 1939, na początku 1944 r. skończywszy. Obok fragmentów najważniejszego spośród niewydanego dotąd drukiem dziennika Anieli Wyleżyńskiej znalazły się tam m.in. zapiski endeka Stanisława Srokowskiego czy prawnika Stanisława Wilczyńskiego. Na szczególną uwagę zasługują też dokumenty zawierające nowe informacje o aresztowaniu i pobycie w więzieniu na Pawiaku Ireny Sendlerowej. Z innych materiałów niezwykle ważnym zapisem są listy zwykłych Niemców, zawierające odniesienia do eksterminacji Żydów, pisane pod koniec 1942 r., a zachowane dzięki przechwyceniu tej korespondencji przez polskich konspiratorów.

W numerze jubileuszowym nie mogło zabraknąć podsumowań i bilansów. Piotr Forecki pisze o najnowszej odsłonie dyskursu wokół rocznic powstania w getcie warszawskim, drobiazgowo analizując zwłaszcza to, co działo się w zeszłym roku. Bartłomiej Krupa przedstawia autorski przegląd najważniejszych publikacji naukowych, jakie ukazały się w ostatnim dziesięcioleciu, Justyna Kowalska-Leder pisze zaś o najnowszej polskiej literaturze Zagłady. Dział ten uzupełnia omówienie piśmiennictwa na temat getta łódzkiego.

W dziale „Curiosa” publikujemy omówienia kolejnych wydawnictw i szumu medialnego wokół Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Z jednej strony zdajemy sobie sprawę, że nie ma realnych szans na zastopowanie fali nadużyć i manipulacji. Przykładowo, poddana przez nas krytyce strona internetowa firmowana przez Biuro Edukacji Publicznej IPN, dotycząca nazistowskich obozów zagłady, nie dość, że nie została poprawiona, to jeszcze przetłumaczono ją na język bułgarski. Z drugiej jednak strony poczuwamy się do obowiązku symbolicznego choćby przeciwstawienia się tym działaniom.

Dziesięć tomów „Zagłady Żydów” ukazało się pomimo corocznych zmagań o finansowanie pisma. Tym bardziej jesteśmy wdzięczni osobom prywatnym i fundacjom, które niejednokrotnie umożliwiały nam wydanie kolejnego numeru. Chcemy również wyrazić wdzięczność wszystkim autorom, którzy publikowali w naszym roczniku w ciągu tych dziesięciu lat, oraz czytelnikom, bez których wydawanie pisma byłoby bezcelowe.Robert Kuwałek

ROBERT KUWAŁEK

(1966-2014)

5 czerwca tego roku zmarł Robert Kuwałek, historyk i edukator, jeden z najbardziej znanych i zasłużonych badaczy Zagłady w Polsce. Zmarł we Lwowie, gdzie przebywał jako przewodnik grupy niemieckich studentów realizujących objazd naukowy. Na Ukrainę wyjeżdżał wielokrotnie, również z grupami polskich nauczycieli, historyków i pasjonatów historii polskiej, ukraińskiej i żydowskiej.

Robert urodził się w Lublinie w 1966 r. Po ukończeniu studiów historycznych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (1990), gdzie przedstawił pracę na temat Organizacji Ogólnych Syjonistów w Lublinie w latach 1926-1939, rozpoczął pracę w miejscowym archiwum. Później (w latach 1995-1999) pracował jako nauczyciel historii w liceach ogólnokształcących. Podjął również studia doktoranckie na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, w których trakcie przygotowywał rozprawę o żydowskim życiu politycznym w okresie międzywojennym.

W 1999 r. rozpoczął pracę w Dziale Naukowym Państwowego Muzeum na Majdanku. Odtąd punkt ciężkości Jego badań przesunął się na losy Żydów lubelskich w okresie okupacji niemieckiej. Opublikował na ten temat kilka znaczących studiów. Już pierwsze z nich, omówienie piśmiennictw ahistorycznego poświęconego obozowi zagłady w Sobiborze, charakteryzowało się głęboką znajomością zagadnienia, dociekliwością badawczą i szerokością spojrzenia1. Potem przyszły teksty o losach Żydów lubelskich na Majdanku2, funkcjonowaniu gett tranzytowych na Lubelszczyźnie, do których w ramach akcji „Reinhardt” deportowano Żydów zagranicznych przed ostateczną wywózką do obozów zagłady3, polskich śledztwach dotyczących mordu na Żydach w ramach akcji „Erntefest”4, zagłady Żydów w Chełmie5, problemów z upamiętnieniem obozów zagłady w Polsce6 czy wreszcie losów Żydów z Rzeszy deportowanych na Lubelszczyznę7. Każdy z tych tekstów przynosił wiele nowych informacji i ustaleń źródłowych.

Głównym polem działalności Roberta pozostawał obóz zagłady w Bełżcu. Wiązało się to z objęciem przez Niego funkcji kierownika Miejsca Pamięci w Bełżcu, którą sprawował w latach 2004-2007. Wcześniej uczestniczył w pracach nad scenariuszem eksponowanej tam wystawy stałej. Przystąpił również do opracowania historii tego praktycznie nieobecnego w polskiej pamięci miejsca. Efektem tych badań stała się książka Obóz zagłady w Bełżcu, której rozbudowana i uzupełniona wersja ukazała się w 2010 r.8, stając się pierwszą naukową monografią tego obozu zagłady. Jest to bezsprzecznie jedna z najważniejszych publikacji, jakie ukazały się w Polsce na temat Zagłady po roku 1989. Na podstawie szeroko zakrojonej kwerendy w archiwach polskich, niemieckich i izraelskich (relacje ocalonych i świadków, zeznania sprawców oraz zachowane dokumenty) Robert opisał historyczny kontekst powstania ośrodka zagłady w Bełżcu, jego funkcjonowanie na przestrzeni 1942 r. i powojenne losy tego miejsca. Integralną częścią książki jest chronologiczne zestawienie deportacji do Bełżca, które umożliwiło nowe spojrzenie na liczbę ofiar pierwszego obozu akcji „Reinhardt”. Wydawnictwo to, za sprawą przekładów na język niemiecki i francuski9, szybko weszło do światowego obiegu naukowego. Przygotowywane jest także jej wydanie w języku angielskim. Badania nad historią Bełżca kontynuował, pracując nad wydaniem tomu dokumentów archiwalnych dotyczących tego obozu, przede wszystkim nad merytorycznym przygotowaniem do druku relacji najważniejszego świadka – uciekiniera z obozu Rudolfa Redera, deportowanego do Bełżca ze Lwowa10. Należy tu podkreślić, że w pracy naukowej Roberta szczególną rolę odgrywały zawsze przekazy pozostawione przez ocalałych. Pozostawał w kontakcie, niekiedy bardzo bliskim, z dziesiątkami przedwojennych żydowskich mieszkańców Lublina i ich rodzinami.

Niezwykle istotnym fragmentem aktywności Roberta, z której znany był nie tylko w Polsce, lecz także poza jej granicami, była z roku na rok coraz bardziej imponująca działalność popularyzatorska i edukacyjna. Przejawiała się ona w publikacjach książkowych (był współautorem wydawnictwa o żydowskim Lublinie)11, tekstach popularnonaukowych w prasie lokalnej, przede wszystkim zaś w trudnych do zliczenia szkoleniach i wykładach. Przez wiele lat współpracował z Ośrodkiem „Brama Grodzka – Teatr NN”, upamiętniającym losy lubelskich Żydów12. Był wielokrotnie zapraszany do Niemiec, Izraela, Francji czy wreszcie na Ukrainę, z którą Jego współpraca była szczególnie owocna i intensywna. Jego wykłady podczas szkoły letniej organizowanej corocznie przez Centrum Badań Holokaustu Uniwersytetu Jagiellońskiego spotykały się z żywym odbiorem słuchaczy i były wysoko oceniane. W ostatnich latach prowadził w Lublinie cieszący się ogromnym zainteresowaniem cykl wykładów dotyczących historii Żydów. Był też niezrównanym przewodnikiem po miejscach związanych z życiem i zagładą Żydów na Lubelszczyźnie dla grup zagranicznych, na przykład uczestników szkoły letniej organizowanej przez paryski Mémorial de la Shoah.

Kolejnym tematem, w który Robert zaangażował się bez reszty, była historia obozu zagłady w Sobiborze. Przeprowadził poważne kwerendy, między innymi w Oddziale Archiwum Federalnego w Ludwigsburgu, skąd przywiózł bogatą dokumentację. Planował napisanie monografii tego obozu, mającej być kontynuacją książki o obozie w Bełżcu. Był zaangażowany w przygotowanie scenariusza nowej wystawy w muzeum sobiborskim. Jego ostatnim tekstem jest znakomicie udokumentowane i wnikliwe studium dotyczące kontrowersji wokół liczby ofiar tego obozu13. Nie zdążył już przygotować omówienia wydanych w kraju i za granicą wspomnień i relacji ocalałych z Sobiboru, które miało zostać opublikowane w tym tomie naszego rocznika. Były też projekty innych publikacji dla „Zagłady Żydów”, które nie zostaną już zrealizowane.

W 2008 r. Robert został odznaczony za swoją działalność przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. W tym roku otrzymał medal przyznawany przez Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej. Mam jednak poczucie, że mimo wszystko Jego dorobek i rola, jaką odgrywał, nie została doceniona w takim stopniu, na jaki zasługiwała.

Roberta poznałem kilkanaście lat temu. Miałem szczęście współpracować z Nim przy realizacji kilku projektów. Imponowały mi zarówno Jego wiedza i erudycja, jak i rzadko spotykana pasja i zaangażowanie w to, co robił. Podziwiałem także wrażliwość w traktowaniu tematów trudnych, szczerość i odwagę w obronie własnych przekonań. Równocześnie był Robert człowiekiem niezwykle otwartym, o wyjątkowej inteligencji, subtelności i poczuciu humoru. W ostatnich latach widywaliśmy się prawie codziennie, pracując w Państwowym Muzeum na Majdanku. Ostatni raz rozmawialiśmy w przeddzień Jego wyjazdu do Lwowa.

Odejście Roberta stanowi niepowetowaną stratę dla Jego przyjaciół, kolegów i międzynarodowego środowiska historyków zajmujących się Zagładą.

Dariusz Libionka

------------------------------------------------------------------------

1 Obóz zagłady w Sobiborze w historiografii polskiej i obcej, „Zeszyty Majdanka” 2001, nr 21, s. 115-161.

2 Żydzi lubelscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Zeszyty Majdanka” 2003, nr 23, s. 77-121.

3 Getta tranzytowe w dystrykcie lubelskim Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. Dariusz Libionka, Warszawa: IPN, 2004, s. 138-160; w wersji niemieckojęzycznej: Die Durchgangsghettos im Distrikt Lublin (u.a. Izbica, Piaski, Rejowiec und Trawniki) „Aktion Reinhardt”. Der Völkermord an den Juden im Generalgouvernement 1941-1944, red. Bogdan Musial, Osnabrück: Fibre Verlag, 2004, s. 197-232.

4 „Erntefest” w świetle polskich materiałów śledczych (1944-1968) Erntefest 3-4 listopada 1943. Zapomniany epizod Zagłady, red. Dariusz Libionka, Wojciech Lenarczyk, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2009, s. 287-325.

5 Zagłada żydowskiego Chełma. Żydzi w Chełmie Lubelskim w latach 1939-1944. Zarys problemu Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. Adam Sitarek, Michał Trębacz, Ewa Wiatr, Łódź: IPN i Wydawnictwo UŁ, 2012.

6 Obozy koncentracyjne i ośrodki zagłady jako miejsca pamięci Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944-2010, red. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, Lublin: ŻIH i Wydawnictwo UMCS, 2011, s. 493-525 (tom ten ukazał się również w języku angielskim, wydany przez instytut Yad Vashem).

7 Krótkie życie na „Wschodzie”. Żydzi z terenu Rzeszy deportowani do dystryktu lubelskiego, „Studia Żydowskie. Almanach” 2014, nr 4, s. 31-51.

8 Robert Kuwałek, Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2010.

9 Robert Kuwałek, Das Vernichtungslager Bełżec, tłum. Steffen Hänschen, Berlin: Metropol, 2013; idem, Belzec. Le premier centre de mise a mort, tłum. Alexandre Dayet, Paris: Calmann-Levy, 2013.

10 Robert Kuwałek, Relacje i zeznania Rudolfa Redera oraz Robert Kuwałek, Dariusz Libionka, Materiały śledztwa z lat 1945-1946 w sprawie zbrodni popełnionych w Bełżcu Obóz zagłady w Bełżcu w relacjach ocalonych i zeznaniach polskich świadków, red. Dariusz Libionka, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2013, s. 13-81, 103-247.

11 Robert Kuwałek, Wiesław Wysok, Lublin. Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin: Stowarzyszenie Dialog i Współpraca 2001.

12 Ośrodek uruchomił stronę, na której dostępne są teksty oraz zarejestrowane techniką audio i wideo wykłady Roberta: http://teatrnn.pl/leksykon/node/1714/robert_kuwa-%C5%82ek#7.

13 Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze, „Zeszyty Majdanka” 2014, nr 26, s. 17-60.Jan Grabowski, Tropiąc Emanuela Ringelbluma. Udział polskiej Kriminalpolizei w „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”

Jan Grabowski

Tropiąc Emanuela Ringelbluma.

Udział polskiej Kriminalpolizei w „ostatecznym

rozwiązaniu kwestii żydowskiej”

Policjant ścigający przestępcę orjentuje się w każdym wypadku stosownie do okoliczności, działa z możliwym pośpiechem, stanowczo, i ściga przestępcę wytrwale, aż do ujęcia, bez względu na terytorium swojego rejonu1.

Pisanie artykułu dla pisma specjalistycznego (takiego jak „Zagłada Żydów”), skierowanego do stosunkowo niewielkiego grona czytelników, zazwyczaj zwalnia autora od tak niezbędnego w innych przypadkach obowiązku wprowadzania tematu. Autor może założyć pewien poziom wiedzy odbiorców i, nie mieszkając, przejść do centrum omawianego zagadnienia. Niestety, w odniesieniu do kwestii podejmowanej w tym artykule obszerne wprowadzenie jest niezbędne, a to z tej prostej przyczyny, że tematyka związana z okupacyjną działalnością Polskiej Policji Kryminalnej stanowi jedną z licznych białych plam na mapie najnowszej historii Polski. O ile w ogóle wojenna historia polskich służb mundurowych (zaczynając od policji granatowej, przez ochotnicze i zawodowe straże pożarne, a kończąc na junakach z Baudienst) nadal domaga się porządnego opracowania, o tyle o działaniach policji kryminalnej nie wiadomo właściwie nic. W kilku opracowaniach poświęconych szeroko pojętej niemieckiej polityce terroru z rzadka możemy natrafić na krótkie komentarze dotyczące PPK, zazwyczaj ograniczające się do kilku zdań2. Najwięcej zapewne wiedzą czytelnicy kryminałów Marcina Wrońskiego, którzy śledzili postać komisarza Zygmunta Maciejewskiego, kripowca, a zarazem dobrego Polaka, walczącego z bandytami i gwałcicielami w okupowanym Lublinie3. Rola „kryminalnych” w wymordowaniu polskich Żydów pozostaje wobec tego nieznana, choć temat z całą pewnością jest wart zbadania. Zacząć więc należy od początku, czyli od odzyskania przez Polskę niepodległości, kiedy młoda Rzeczpospolita przystąpiła do tworzenia własnych sił policyjnych.

Policja kryminalna (zwana Służbą Śledczą) stanowiła wyspecjalizowany pion przedwojennej Policji Państwowej (PP)4. Powołana do życia w 1919 r., stała się integralną częścią policji, choć nie obyło się bez tarć administracyjnych i konfliktu kompetencji służbowych. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości powołano do życia okręgowe i powiatowe ekspozytury Urzędu Śledczego przy miejscowych posterunkach policji. W niektórych wypadkach „kryminalni” zostali podporządkowani miejscowym strukturom PP, a w innych stanowili element wydzielony, zależny służbowo od wyższych władz Służby Śledczej, do pewnego stopnia niezależny od miejscowych oficerów. Taki system był nie tylko skomplikowany, lecz groził też emancypacją i usamodzielnieniem się Służby Śledczej – a tego centrala w Warszawie wcale sobie nie życzyła. W 1922 r. doszło do ujednolicenia struktury urzędów śledczych, a lokalne ekspozytury zostały poddane władzy kierowników komend powiatowych5. Od tej chwili na urzędy śledcze nałożono obowiązek jak najściślejszej współpracy z policją mundurową, prowadzenie dochodzeń, nadzór nad siecią konfidentów oraz obsługę laboratoriów daktyloskopowych i fotograficznych. Do kolejnego przekształcenia doszło już po zamachu majowym i wtedy to Służba Śledcza otrzymała ostateczny kształt, w którym miała dotrwać do 1939 r. Zgodnie z rozporządzeniem MSW z 8 kwietnia 1927 r. powstała Centrala Służby Śledczej, której podlegało 16 delegatur okręgowych (utworzonych przy komendach wojewódzkich), a tym z kolei podlegały ekspozytury powiatowe. Urzędami śledczymi kierowali naczelnicy, którzy z reguły pełnili również funkcję zastępców komendantów wojewódzkich PP. Na skutek zlikwidowania (w 1926 r.) policji politycznej Służba Śledcza przejęła większość jej dotychczasowych kompetencji. W rezultacie cały urząd nieformalnie podzielił się na dwa główne działy: kryminalny i polityczny. Zadania policji kryminalnej realizowano w trzech zakresach, prowadząc: (1) dochodzenia w sprawach karnych (politycznych i kryminalnych), (2) inwigilację, czyli wywiad policyjny, oraz (3) ewidencję przestępców. Od początku lat trzydziestych w samej policji energicznie zajęto się niwelowaniem podziałów między policją mundurową i śledczą, lecz oba piony aż do końca istnienia Drugiej RP zachowały wyraźną odrębność. Jednocześnie przejście ze służby mundurowej do kryminalnej uważano za oczywisty awans, a propozycję takiego transferu kierowano wyłącznie do najlepiej przygotowanych oraz do tych, którzy wykazywali się w służbie mundurowej największymi sukcesami; zwracano przy tym uwagę na odpowiednie wykształcenie kandydatów.

------------------------------------------------------------------------

1 „Instrukcja inwigilacyjna” z rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z 4 I 1924 r. o organizacji urzędów śledczych; cyt. za: Andrzej Misiuk, Andrzej Pepłoński, Organizacja instytucji policyjnych w II Rzeczypospolitej, 1918-1926. Wybór źródeł i dokumentów, Szczytno: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policyjnej, 1994, s. 190. W cytatach zachowano pisownię oryginału, uwspółcześniono jedynie interpunkcję.

2 Jedynym opracowaniem, w którym można znaleźć kilka stron na temat PPK, jest: Adam Hempel, Pogrobowcy klęski. Rzecz o policji „granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie, 1939-1945, Warszawa: PWN, 1990, s. 124-137.

3 Marcin Wroński, A na imię jej będzie Aniela, Warszawa: W.A.B., 2011.

4 Szerzej na ten temat zob. Andrzej Misiuk, Policja Państwowa, 1919-1939. Powstanie, organizacja, kierunki działania Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 288-326.

5 Ibidem, s. 296-297.