Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 17 R. 2021 - ebook

OD REDAKCJI

W chwili gdy piszemy te słowa, w Polsce zachodzą liczne niepokojące zjawiska. W Kaliszu w Święto Niepodległości spalono Statut kaliski, skandowano hasło „Śmierć Żydom!” i gloryfikowano antysemicką czystkę z Marca 1968. Reakcja władz miasta, a przede wszystkim prokuratury i policji była nieadekwatna i dramatycznie spóźniona, co więcej, została podjęta pod presją ze strony części mediów i głosów z zagranicy. Władze państwowe, tym razem odrzucając pozory, wsparły organizatorów Marszu Niepodległości głoszących hasła nietolerancji wobec różnych grup społecznych i odwołujących się do przedwojennej skrajnej prawicy. Kryzys na granicy polsko-białoruskiej pociąga za sobą śmierć uciekinierów z krajów ogarniętych konfliktami wewnętrznymi i wojnami, pragnących przedostać się do Europy Zachodniej. Dotyka to również dzieci, którym odmawia się nie tylko możliwości czasowego schronienia na terenie RP, lecz także pomocy humanitarnej. Uciekinierzy stają się nierzadko obiektem brutalnego traktowania. Wprowadzenie na obszarze nadgranicznym stanu wyjątkowego, a następnie rozciągnięcie jego rygorów na kolejne miesiące uniemożliwia informowanie opinii publicznej i utrudnia działania pomocowe podejmowane przez organizacje społeczne i osoby prywatne. Piszemy o tym wszystkim, gdyż nie sposób pominąć milczeniem tej rażącej sprzeczności w polityce władz. Z jednej strony wspierają one finansowo skrajnych nacjonalistów, siejących nietolerancję, antyimigranckie fobie i antysemityzm, a także zamykają granice przed uciekinierami, z drugiej zaś przez różne agendy i instytucje państwowe intensywnie promują skrajnie uproszczony obraz stosunków polsko-żydowskich w okresie drugiej wojny światowej, eksponując pomoc niesioną Żydom przez Polaków.

Atakowani są również badacze zajmujący się Zagładą i okresem drugiej wojny światowej. Najszerszym echem odbiła się sprawa wytoczona jednej z autorek i redaktorom wydawnictwa Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski z inicjatywy i przy wsparciu organizacji finansowanej z publicznych środków. Trudno pozostawić bez komentarza to, że oddalenie powództwa przez Sąd Apelacyjny w Warszawie (16 sierpnia 2021 r.) spotkało się z niezadowoleniem ze strony ministra sprawiedliwości. To tylko jeden z przykładów zastraszania historyków i prób cenzurowania badań naukowych. Na początku listopada br. wręczono wymówienie z pracy w lubelskim oddziale IPN dr. Sławomirowi Poleszakowi. Jednym z powodów było napisanie artykułu naukowego o antyżydowskich epizodach w biografii jednego z najbardziej rozpoznawalnych uczestników antykomunistycznego podziemia. Inkryminowany tekst został opublikowany w poprzednim numerze naszego rocznika i wciąż spotyka się z ogromnym zainteresowaniem ze strony czytelników. Choć towarzyszą mu też negatywne reakcje. Redakcji grożono nawet wytoczeniem sprawy sądowej. Kilka miesięcy później pojawiła się powstała na zamówienie ówczesnego kierownictwa IPN ogromna recenzja, deprecjonująca tekst i jego autora. Była ona sygnowana przez dwóch historyków, których wspomagali lokalni „researcherzy”. O tym, że nie chodziło o polemikę naukową, świadczy opublikowanie jej w piśmie IPN, nie zaś, jak to jest w świecie naukowym przyjęte, w wydawnictwie, w którym krytykowany tekst się ukazał. Pozbawiło to autora możliwości ustosunkowania się do stawianych mu zarzutów. Na naszej stronie internetowej udostępnimy niebawem odpowiedź Sławomira Poleszaka.

* * *

Otwieramy ten numer tekstem Jacka Leociaka i Marty Tomczok Afektywny kicz holokaustowy – wprowadzenie, wracając tym samym do problematyki, którą podjęliśmy jedenaście lat temu (nr 6 z 2010 r.). Uważamy bowiem, że debata wokół różnego typu nadużyć w przedstawianiu Zagłady w literaturze, sztuce, internecie i mediach społecznościowych jest bardzo potrzebna. Zdajemy sobie doskonale sprawę, że kicz jest zarówno wszechobecny, jak i niezwykle trudny do zdefiniowania, a kiczu holokaustowego nie należy oddzielać od kiczu jako kategorii ogólnej. Nierozstrzygnięte pozostają pytania, czy można w ogóle mówić o stosowności/niestosowności przedstawienia Zagłady i gdzie szukać wyznaczników, norm, kryteriów. Granice między jawnym nadużyciem a artystycznie usprawiedliwioną prowokacją bywają niekiedy trudne do wyznaczenia, podobnie jak granice między eksperymentem estetycznym, który ma pogłębić poznawczy walor przedstawienia, a trikiem obliczonym na sukces komercyjny. Przedstawienie Zagłady mieści się w polu napięć między „etyczną treścią a literacką formą”, jak ujmuje to Berel Lang. Autorzy wprowadzającego artykułu proponują spojrzenie na kicz holokaustowy z perspektywy kategorii afektu, wskazując na różne przykłady stosowania technik narracyjnych wytwarzających u odbiorców emocje o wysokim stopniu intensywności, które jednak eksponują samego autora, jego ego pisarskie, jego stan uczuciowy, jego zatroskanie czy przerażenie. Świat przedstawiony Zagłady staje się pretekstem, tłem lub dekoracją do ukazania „holokaustowych przeżyć” samego pisarza czy poety. Ten rys narcystyczny wydaje się jednym z najbardziej wyrazistych przejawów współczesnego kiczu holokaustowego. Analizy autorów prowadzą też do wniosku, że ów kicz należy rozpatrywać poza etyką i estetyką, jako narzędzie społecznego wpływu i oddziaływania.

Wśród tekstów podejmujących różne wątki nadużyć w przedstawianiu Zagłady należy wyróżnić dwa artykuły odnoszące się do wciąż niedostatecznie opracowanej problematyki obecności tego tematu w internecie, grach komputerowych czy mediach społecznościowych: Igraszki z symboliką Zagłady. Seria gier komputerowych „Wolfenstein” jako studium przypadku cyfrowych reprezentacji Zagłady Johannesa Breita i Lukasa Meissela oraz Yolocaust: kapitalizm platform a cyfrowe praktyki upamiętniania Zagłady Tomasza Łysaka. Pierwszy jest próbą włączenia badań nad grami komputerowymi w zakres studiów nad Zagładą i studiów nad pamięcią. Drugi dotyczy ważnej i niezwykle aktualnej kwestii obecności tematu Zagłady w internecie w kontekście praktyk artystycznych i szeroko pojętej kultury popularnej. Marta Tomczok (Po co dzisiaj jest Zagłada, czyli poetycki survival) zajmuje się sposobami pisania o Zagładzie oraz kwestią granic artystycznego wykorzystania tego motywu w poezji współczesnej. Krzysztof Rybak (Zagłada (nie) dla dzieci. Nadużycia w polskiej literaturze dziecięcej XXI wieku) analizuje wątki zagładowe we współczesnej literaturze dla dzieci.

Osobny blok materiałów dotyczy twórczości Artura Żmijewskiego, jednego z tych artystów, dla których Zagłada stanowi doświadczenie fundamentalne w sztuce. Chodzi przede wszystkim o film wideo Berek, który stał się przedmiotem gorących kontrowersji i został uwikłany w gry polityczne. Krótkie wprowadzenie do twórczości Żmijewskiego pióra pracującej w Holandii izraelskiej krytyczki sztuki i kuratorki Galit Eilat poprzedza rozmowę z artystą. Po raz pierwszy zaprezentujemy kolekcję zdjęć Artura Żmijewskiego wykonanych podczas realizacji Berka.

W dziale „Studia” pragniemy zwrócić uwagę na dwa teksty. Pierwszym z nich jest opracowanie Zwykła organizacja, nadzwyczajna przemoc państwowa kanadyjskiego historyka Tomasza Frydla, który na podstawie dokumentacji powojennych śledztw i procesów z Podkarpacia analizuje czynniki determinujące postawy i zachowania funkcjonariuszy policji granatowej wobec Żydów. Z kolei badania przeprowadzone przez Michała Kowalskiego, z wykorzystaniem nieznanych wcześniej dokumentów, pozwoliły mu ustalić, że proceder rozkopywania i plądrowania terenu byłego obozu zagłady w Treblince w pierwszych latach powojennych miał większą skalę, aniżeli dotąd sądzono. Spośród licznych tekstów w dziale „Z warsztatów badawczych” polecamy uwadze czytelników m.in. opracowanie Andrzeja Grzegorczyka poświęcone mało znanej historii Romów i Sinti przesiedlonych do łódzkiego getta, zamordowanych następnie w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem.

W dziale „Sylwetki” przedstawiamy artykuł o drodze życiowej profesora Feliksa Tycha, wieloletniego dyrektora Żydowskiego Instytutu Żydowskiego i przyjaciela naszej redakcji.

Poza tym, jak zwykle, czytelnicy znajdą w numerze dyskusje i polemiki, recenzje i omówienia najnowszych wydawnictw.

Cała zawartość bieżącego numeru, tak jak i wszystkich poprzednich oraz wersji anglojęzycznej, jest dostępna na naszej stronie internetowej https://www.zagladazydow.pl.------------------------------------------------------------------------

¹ Dieter Kliche, Kitsch Ästehtische Grundbegriffe. Studienausgabe, t. 3: Harmonie – Material, red. Karlheinz Barck i in., Stuttgart–Weimar: Verlag J. B. Metzler, 2010, s. 273.

² Ibidem, s. 272–273.

³ Bogusław Kołcz, Kicz Słownik literatury popularnej, red. Tadeusz Żabski, Wrocław: Wydawnictwo UWr, 2006, s. 251.

⁴ Andrzej Draguła, Kicz nasz powszedni, „Więź” 2012, nr 4 (642), s. 51.

⁵ Krzysztof Piątkowski, Kicz jako problem antropologiczny Kiczosfery współczesności, red. Wojciech J. Burszta, Elżbieta A. Sekuła, Warszawa: Wydawnictwo SWPS „Academica”, 2008, s. 23.

⁶ Imre Kertész, Do kogo należy Auschwitz? idem, Język na wygnaniu, tłum. Elżbieta Sobolewska, Warszawa: W.A.B., 2004, s. 123.

⁷ Sławomir Buryła, Wokół Zagłady. Szkice o literaturze Holokaustu, Kraków: Universitas, 2016, s. 87.

⁸ Lisa Saltzman, Awangarda i kicz raz jeszcze. O etyce reprezentacji, tłum. Katarzyna Bojarska, „Literatura na Świecie” 2004, nr 1/2.

⁹ Michał Głowiński, Kicz Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1999, s. 240.

¹⁰ Małgorzata Baranowska, Robak z cukru, „Teksty” 1979, nr 3 (45), s. 174–175.

¹¹ Leopold Mozart, Gruntowna szkoła skrzypcowa, przedruk z oryginału wydania trzeciego, Augsburg 1789, z przedmową Dawida Ojstracha oraz objaśnieniami i komentarzami Hansa Rudolfa Junga, Poznań: Stowarzyszenie Miłośników Kultury i Sztuki, 2007, s. 34.

¹² Maria Chełkowska-Zacharewicz, Zagadka emocji muzycznych. Czym są, jak powstają i czy są podatne na zmiany?, Katowice: Uniwersytet UŚ, 2021, s. 47.

¹³ Ibidem.

¹⁴ Zob. Dominick LaCapra, Representing the Holocaust. History, Theory, Trauma, Ithaca–London: Cornell University Press, 1996 , szczególnie rozdział podsumowujący: „Conclusion. Acting-Out and Working-Throuh”; idem, Writing History, Writing Trauma, Baltimore–London: The Johns Hopkins University Press, 2001.

¹⁵ An Interview with Professor Dominick LaCapra, Interviewer: Amos Goldberg, „Shoah Resource Center” (Yad Vashem) 1998, s. 9, https://www.yadvashem.org/odot_pdf/MicrosoftWord-3870.pdf (dostęp 14 X 2021 r.).

¹⁶ https://www.youtube.com/watch?v=YqVRcFQagtI (dostęp 14 X 2021 r.).

¹⁷ Dominick LaCapra, Wobec wydarzeń granicznych: sytuowanie Agambena idem, Historia w okresie przejściowym. Doświadczenie, tożsamość, teoria krytyczna, tłum. Katarzyna Bojarska, Kraków: Universitas, 2009, s. 185.

¹⁸ Stosujemy pisownię „Wajnberg”, chociaż bardziej rozpowszechniona w języku polskim i w innych językach jest wersja „Weinberg”. Idziemy tropem Instytutu Mieczysława Wajnberga w Warszawie, który przyjął pisownię „Wajnberg”, ponieważ sam kompozytor tak właśnie się podpisywał.

¹⁹ Dominick LaCapra, Studia nad traumą: jej krytycy i powikłane losy idem, Historia w okresie przejściowym…, s. 175–177.

²⁰ Dariusz Czaja, Czarna ściana. Pytania do „Pasażerki” idem, Gramatyka bieli. Antropologia doświadczeń granicznych, Kraków: Wydawnictwo Pasaże, 2018, s. 130.

²¹ Dariusz Czaja, Kwintesencje. Pasaże barokowe, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2014, s. 332–333.

²² Ibidem, s. 333.

²³ Czaja, Czarna ściana…, s. 141. Dziękujemy Marii Sławek i Dariuszowi Czai za konsultacje muzykologiczne.

²⁴ Maria Ángels Anglada, Skrzypce z Auschwitz, tłum. Anna Sawicka, Warszawa: Muza, 2010, s. 44.

²⁵ Ibidem, s. 126.

²⁶ Kristy Cambron, Motyl i skrzypce, tłum. Marcin Sieduszewski, Kraków: Znak, 2020.

²⁷ https://www.znak.com.pl/ksiazka/motyl-i-skrzypce-kristy-cambron-164533 (dostęp 4 X 2021 r.).

²⁸ Kristy Cambron, Wróbel w getcie, tłum. Aleksandra Gietka-Ostrowska, Kraków: Znak, 2021.

²⁹ Michał Witkowski, Drwal, Warszawa: Świat Książki, 2011, s. 210.

³⁰ Ibidem, s. 213.

³¹ Na temat rozróżnienia afektu i emocji, szczególnie w odniesieniu do studiów nad Zagładą, por. Dorota Głowacka, Po tamtej stronie. Świadectwo, afekt, wyobraźnia, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2016; Pamięć i afekty, red. Zofia Budrewicz, Roma Sendyka, Ryszard Nycz, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2014; Historie afektywne i polityki pamięci, red. Elżbieta Wichrowska, Anna Szczepan-Wojnarska, Roma Sendyka, Ryszard Nycz, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2015; Kultura afektu – afekty w kulturze. Humanistyka po zwrocie afektywnym, red. Ryszard Nycz, Anna Łebkowska, Agnieszka Dauksza, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2015.

³² Zbiór opowiadań Marii Kocot Popiół i róże promują takie stwierdzenia, jak „W mrocznych czasach drugiej wojny światowej sposobem na przetrwanie stają się uczucia – silniejsze niż upodlenie, silniejsze niż śmierć” (ibidem, rozpisani.pl, ).

³³ Marek Sołtysik, Mocne ramiona pani Kicz, Warszawa: Świat Książki, 2012, s. 163.

³⁴ Przykładem naukowego „ja narcystycznego” może być narracja prowadzona przez Józefa Olejniczaka w rozdziale „Dyskurs Zagłady – przed i po… (Wittlin, Wat, Schulz)”, skoncentrowana na wybiórczej, subiektywnej i często pozbawionej oparcia w wiedzy naukowej przypadkowej rekonstrukcji badań nad Zagładą w Polsce, ograniczonej przede wszystkim do tego, jak ją widzi i zapamiętał autor monografii (Józef Olejniczak, Pryncypia i marginesy Schulza. Eseje, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2019, s. 125–139).

³⁵ David Foenkinos, Charlotte, tłum. Bożena Sęk, Katowice: Wydawnictwo Sonia Draga, 2015, .

³⁶ Michał Wójcik, Baronówna. Na tropie Wandy Kronenberg – najgroźniejszej polskiej agentki. Śledztwo dziennikarskie, Kraków: Znak Litera Nova, 2018, s. 13.

³⁷ Jarosław Mikołajewski, Cień w cień. Za cieniem Zuzanny Ginczanki, Warszawa: Dowody na Istnienie, 2019, s. 34.

³⁸ Ibidem, s. 99.

³⁹ Linda Hutcheon, Historiograficzna metapowieść: parodia i intertekstualność historii, tłum. Janusz Margański Postmodernizm. Antologia przekładów, wybór, oprac., przedm. Ryszard Nycz, Kraków: Baran i Suszczyński, 1998, s. 378–398.

⁴⁰ Ibidem, s. 383.

⁴¹ Brian Massumi, Autonomia afektu, tłum. Adam Lipszyc, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 133.

⁴² Ibidem, s. 130.

⁴³ Marta Tomczok, Style odbioru polskiej powieści o Zagładzie. Wokół „Tworek” Marka Bieńczyka i „Fabryki muchołapek” Andrzeja Barta, „Pamiętnik Literacki” 2019, nr 4, s. 255–268.

⁴⁴ Andrzej Bart, Fabryka muchołapek, Warszawa: W.A.B., 2008, s. 265.

⁴⁵ Ibidem, s. 36.

⁴⁶ U zarania epiki wykształciła się figura opowiadacza/śpiewaka: w Babilonii – Gilgamesz, w Chinach – Szy-cing, w Indiach – Mahabharata i Ramajana, w Persji –Szahname. Z pieśni aojdów i rapsodów, wśród których był legendarny Homer, wyrosły Iliada i Odyseja.

⁴⁷ Hanna Krall, Król kier znów na wylocie, Warszawa: Świat Książki, 2006. Ciekawe, że Dybuk mniemany jest niemal trzy razy dłuższy niż powieść Krall. Jak widać, Andrzej Bart nie chciał tak szybko rozstać się ze swoim opowiadaczem.

⁴⁸ Czasem można odnieść wrażenie, że Czarewicza, tak jak Achillesa, prowadzi Pallas Atena: „Pewno by takiej robocie bitewnej nikt nie przyganił, / gdyby tam przybył nie ranny i ostrzem nie tknięty spiżowym, / idąc przez pole bitewne, a wiodła go Pallas Atena, / dzierżąc za rękę i chroniąc od ciosów zewsząd grożących” (Homer, Iliada, tłum. Kazimiera Jeżewska, Warszawa Prószyński i S-ka, 2005, Pieśń IV, wersy 539–542).

⁴⁹ Jack Eisner, Przeżyłem!, tłum. Barbara Durbajło, Warszawa: KAW, 1988 (wyd. oryginalne: The Survivor, New York: Morrow, 1980). W Polsce ukazała się jeszcze jedna książka tego autora: dwujęzyczne wydanie opowiadań Holocaust. Opowiadania / Unusual Short Stories, tłum. Małgorzata Bartok i Ewa Raczyńska, Warszawa: Espiol Film Video LTD, 1993. Na temat Eisnera zob. Dariusz Libionka, Laurence Weinbaum, Bohaterowie, opisywacze, hochsztaplerzy. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011, s. 194–203 i in.

⁵⁰ „Jestem bogaty. Mam mieszkanie na 5 Avenue w Nowym Jorku i posiadłość w Connecticut. Mam jacht na Lazurowym Wybrzeżu i czasami jeżdżę limuzyną z kierowcą. Wiem, że wyglądam na człowieka mocnego. Mam nadzieje, że taki właśnie jestem” – pisał Eisner w Przeżyłem! (s. 8).

⁵¹ Philippe Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, red. Regina Lubas-Bartoszyńska, tłum. Wincenty Grajewski i in., Kraków: Universitas, 2001.

⁵² O fenomenie Przeżyłem! Jacka Eisnera w kontekście kiczu holokaustowego zob. artykuł Jacka Leociaka Mówić czy milczeć? O (nie)wyrażalności doświadczenia Holokaustu i (nie)możności jego zapisu Literatura i wiedza (red. Włodzimierz Bolecki, Elżbieta Dąbrowska, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2006, s. 371–386).

⁵³ Andrzej Bart, Dybuk mniemany, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2021, s. 10.

⁵⁴ Eisner, Przeżyłem!…, s. 7.

⁵⁵ Roland Barthes, Śmierć autora, tłum. Michał Paweł Markowski, „Teksty Drugie” 1999, nr 1/2.

⁵⁶ Odwołujemy się tu do artykułu Pawła Tomczoka Narrator Ilustrowany słownik terminów literackich. Historia, anegdota, etymologia, red. Zbigniew Kadłubek, Beata Mytych-Forajer, Aleksander Nawarecki, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2018, s. 339–342.

⁵⁷ Bart, Dybuk mniemany…, s. 141.

⁵⁸ Ibidem, s. 223.

⁵⁹ „W popiół, w proch / Pozbawiony światła/ Ale jeszcze nie teraz / Cuda czekają do końca” .

⁶⁰ Leora Fridman, Writing at the Edges of Holocaust Kitsch, https://lithub.com/writing-at-the-edges-of-holocaust-kitsch/ (dostęp 4 XI 2021 r.).

⁶¹ Joanna Bielobradek, Bracia Żydzi, Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy, 1981, s. 9–10.

⁶² Natan Gross, Poeci i Szoa. Obraz zagłady Żydów w poezji polskiej, Sosnowiec: Offmax, 1993, s. 112.Zagłada Żydów. Studia i Materiały, R. 2021, nr 17

ISSN (print): 1895-247X; eISSN: 2657-3571

DOI: https://doi.org/10.32927/zzsim.869

Jan Jagielski
(17 października 1937 – 17 lutego 2021)

Jan Jagielski w gabinecie Działu Dokumentacji Zabytków (ze zbiorów Jana Jagielskiego)

17 lutego 2021 r. zmarł Jan Jagielski – nasz Przyjaciel i członek Rady Naukowej naszego pisma.

Chyba każdy spośród współczesnych badaczy historii polskich Żydów spotkał prędzej czy później na swojej drodze Pana Janka, człowieka legendę, człowieka instytucję. I każdy trafiał do dużego pokoju w Żydowskim Instytucie Historycznym, zastawionego pod sam sufit regałami z setkami segregatorów. W każdym z nich – dziesiątki zdjęć dokumentujących materialne życie polskich Żydów: nieistniejące już synagogi, cmentarze, powojenne upamiętnienia. Na wprost drzwi, za masywnym biurkiem Pan Janek, zawalony dokumentami, porządkował kolejną partię zdjęć…

Pierwsze notatki i zdjęcia zaczął robić około roku 1960. Wyjeżdżając często zawodowo w teren jako geochemik i pracownik naukowy Instytutu Chemii Przemysłowej, dokumentował napotkane ślady zamordowanych żydowskich społeczności. W wywiadzie z Ewą Koźmińską-Frejlak z 2005 r. wspominał te początki: „Od zawsze lubiłem dużo chodzić, a przy okazji, wędrując po tych małych miasteczkach, ciągle coś znajdowałem. Na przykład jakiś dziwny cmentarz, który zarasta, jakieś kamienie zapisane dziwnymi literkami. Pomału zacząłem notować dla siebie dane o tych znaleziskach. Nie po to, żeby chronić, po prostu spisywałem, robiłem notatki. Pomału, kiedy kolejni znajomi wyjeżdżali do Izraela, zrozumiałem, że niedługo nikt już nic nie będzie wiedział na ten temat” („Midrasz” 2005, nr 9).

Wrażliwość na tematykę żydowską wyniósł ze szkoły Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, gdyż wielu jego kolegów miało żydowskie pochodzenie. Jan Jagielski był świadkiem ich licznych przymusowych emigracji w latach 1968–1969 – wtedy właśnie uświadomił sobie, że ktoś musi przejąć obowiązek opieki nad grobami ich przodków i w naturalny sposób wziął na siebie to zobowiązanie. Kiedy w latach sedemdziesiątych powstał Żydowski Uniwersytet Latający (grupa samokształceniowa w zakresie historii, kultury i historii Żydów), którego Pan Janek był aktywnym uczestnikiem, pozwolił mu zacieśnić więzi z żydowskim środowiskiem oraz pogłębić wiedzę na tematy związane z judaizmem i żydowską kulturą. Do tej grupy samokształceniowej Jan Jagielski wszedł już jako ekspert od spraw kultury materialnej – głównie cmentarzy i synagog.

Zjeździł Polskę wzdłuż i wszerz, zawsze z nieodłącznym aparatem fotograficznym i notatnikiem, wykonując pionierską pracę spisywania i fotografowania materialnych pozostałości po zamordowanych. Docierał do małych miasteczek, gdzie już prawie nikt z mieszkańców nie pamiętał, że kiedykolwiek żyła tam żydowska społeczność. W tych podróżach nieustannie zadawano mu dwa pytania: czy jest Żydem i dlaczego zajmuje się tematyką żydowską. Odpowiadał po prostu: „a dlaczego nie?”.

Stopniowo działania na rzecz zabytków żydowskich zaczęły przybierać bardziej formalne kształty – z inicjatywy m.in. Jana Jagielskiego na początku lat osiemdziesiątych powstał Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej przy Towarzystwie Opieki nad Zabytkami. Stał się on miejscem kontaktu dla wszystkich terenowych działaczy, którym na sercu leżał los zabytków żydowskich. To właśnie oni pisali do Pana Janka i Społecznego Komitetu, przesyłając dokumentację zdjęciową niszczejących obiektów, radząc się i wymieniając doświadczeniami.

Etat w Żydowskim Instytucie Historycznym, który Jan Jagielski otrzymał w 1991 r., pozwolił mu po trzydziestu latach porzucić pracę geochemika i w całości poświęcić się pasji dokumentacyjnej. W ŻIH stworzył od podstaw Dział Dokumentacji Zabytków (obecnie Pracownia Dokumentacji Dziedzictwa), którego fundamentem stały się korespondencja i materiały zebrane przez Społeczny Komitet Opieki. Szczególnie bogata dokumentacja dotyczyła Warszawy i składała się z bezcennej dla varsavianistów kolekcji zdjęć przedwojennych ulic stolicy.

W 1991–1993 wraz z Eleonorą Bergman Jan Jagielski prowadził gigantyczny projekt opisania wszystkich żydowskich cmentarzy na terenie Polski. Razem z liczną grupą współpracowników zidentyfikował wówczas 1008 cmentarzy, z czego dokładne opisy sporządzono dla 855. Praca ta często spotykała się z niezrozumieniem, a nawet wrogością. We wspomnianym wywiadzie z 2005 r. Jagielski mówił: „W Urzędzie do spraw Wyznań nikt nam nie dziękował, uważano, że robimy wrogą robotę, wyszukujemy na siłę jakiś cmentarz i wetujemy rządowe dane wysyłane do różnych organizacji żydowskich na całym świecie”.

W 1993 r. Jan Jagielski został przewodniczącym Fundacji Wiecznej Pamięci, której zadaniem było koordynowanie, organizowanie, prowadzenie prac związanych z restaurowaniem i upamiętnieniem cmentarzy, synagog i innych zabytków religii i kultury żydowskiej.

Jan Jagielski jest autorem kilku istotnych publikacji, m.in. Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce. Katalog (Warszawa 1996), oraz artykułu Ślady obecności. Synagogi i cmentarze Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010 (Lublin 2011); obie pozycje współautorstwa Eleonory Bergman. Z pewnością każdy czytelnik albumu Niezatarte ślady getta warszawskiego (Warszawa 1997, współautorstwo z Tomaszem Lecem) zachowa na zawsze w pamięci tę książkę, w której Jan Jagielski nałożył na zdjęcia współczesnej Warszawy fotografie z getta, w przejmujący sposób ożywiając historię. Kolejnym niezwykle ważnym przedsięwzięciem było upamiętnienie granic warszawskiego getta we współczesnej tkance miejskiej. Do projektu autorstwa Eleonory Bergman i Tomasza Leca Pan Janek wybrał zdjęcia, które możemy teraz oglądać na stelach i tablicach upamiętniających getto. Niezwykle ważnym przedsięwzięciem było wykonanie (wraz z Eleonorą Bergman) na zlecenie Stołecznej Pracowni Dokumentacji Dóbr Kultur opracowania konserwatorskiego cmentarza przy ul. Okopowej. Wiedza, którą spisał, to jedynie niewielka część tego, co Pan Janek wiedział – mnóstwo szczegółów, powiązań, nazwisk zachowywał w pamięci i dzielił się tymi informacjami najczęściej w czasie nieformalnych rozmów, a każdy, kto zadał pytanie, mógł liczyć na barwną, wielowątkową gawędę.

Niemalże do ostatnich lat swojego życia Jan Jagielski był inicjatorem wielu upamiętnień odsłanianych w różnych miejscowościach w całej Polsce, animował uroczystości, spotykał się z lokalnymi działaczami, a jeszcze chętniej z młodzieżą, którą potrafił zaktywizować wokół wspólnego celu. Dopóki pozwalało mu zdrowie – podróżował i uczestniczył w wydarzeniach „w terenie”. Do końca uzupełniał swoją kolekcję zdjęć. W wielu przypadkach to dziś jedyne miejsce, gdzie można znaleźć ślad dawno już nieistniejącego obiektu kultury żydowskiej. Jednak szczególne miejsce w sercu Pana Janka zajął osobny zbiór fotografii rodzinnych – kiedy otrzymywał przedwojenne zdjęcia jakiejś żydowskiej rodziny, prosił, by dosyłać także zdjęcia następnych pokoleń, często udawało się w ten sposób skompletować podobizny pięciu, sześciu generacji – żywy, niezniszczalny pomnik.

Pan Janek Jagielski nosił w sobie żydowski ból, a przy tym był najpogodniejszym człowiekiem na świecie. Obcował z umarłymi, ale przecież jego naturalnym żywiołem były spotkania z żywymi – kochał ludzi i rozmowy z nimi. Do każdego podchodził z ogromnym kredytem zaufania, szybko skracał dystans, przechodząc na ty (a do osób dłużej znanych zwracał się czule per „Misiek”, co przyjmowaliśmy jako wyróżnienie). Łatwo nawiązywał nowe przyjaźnie, lecz pozostawał wierny tym starym – do końca życia był w bardzo bliskich relacjach z przyjaciółmi ze szkoły, którzy stali się dla niego rodziną. Był niezrównanym gawędziarzem, a spacery po żydowskiej Warszawie, które organizował, zawsze przyciągały tłumy. Znał każdą macewę na cmentarzu przy Okopowej i jak nikt potrafił opowiadać ich historię. Za swoje osiągnięcia otrzymał wiele nagród (m.in. Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, nadany przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego w kwietniu 2008 r. czy Nagrodę Jana Karskiego i Poli Nireńskiej w 2005 r. ), ale pozostał skromnym, bezpośrednim człowiekiem.

Za zgodą zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej Jan Jagielski został pochowany na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej, pośród swoich.

Pracownia, w której przez trzydzieści lat tworzył swoją kolekcję, nosi obecnie Jego imię.

Marta Janczewska w imieniu Redakcji------------------------------------------------------------------------

¹ Grzegorz Jankowicz, Formy heteronomii. Polskie pole literackie po 1989 roku i jego relacje z innymi polami społecznymi idem, Piotr Marecki, Alicja Palęcka, Jan Sowa, Tomasz Warczok, Literatura polska po 1989 roku w świetle teorii Pierre’a Bourdieu, Kraków: Korporacja Ha!art, 2014, s. 16–22.

² Marta Tomczok, Czyja dzisiaj jest Zagłada? Retoryka – ideologia – popkultura, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2017.

³ Wzmożone zainteresowanie rynku powieściami „w pasiakach” obserwuje się zazwyczaj na początku każdego roku w styczniu, w okolicach rocznicy wyzwolenia obozu KL Auschwitz.

⁴ Opieram się na badaniach przeprowadzonych podczas pracy nad książkami Czyja dzisiaj jest Zagłada… oraz Czy Polacy i Żydzi nienawidzą się nawzajem? Literatura jako mediacja (Łódź 2019), których fragmenty były publikowane w „Zagładzie Żydów. Studiach i Materiałach”.

⁵ Najobszerniejszym omówieniem zjawiska poezji wobec Zagłady, łączącym spojrzenie na najnowsze prace polskojęzyczne, poezję powojenną i wiersze pisane w ostatnich latach w języku polskim pozostaje artykuł Anity Jarzyny – Anita Jarzyna, Poezja (wobec) Zagłady – ku nowym narracjom, „Narracje o Zagładzie” 2019, nr 5, s. 7–20. W numerze monograficznym czasopisma poświęconym poezji Zagłady i o Zagładzie w języku polskim zamieszczono także kilka artykułów poświęconych zapomnianym poetom, takim jak Rejzl Żychlińska, Lola Szereszewska czy Seweryn Pollak. Podobnie jak wcześniejsze prace Piotra Matywieckiego i Katarzyny Kuczyńskiej-Koschany są to opracowania analizujące określony problem na wybranym materiale. W żadnej z nich nie zajęto się lekturą przekraczającą genologię i nie próbowano czytać poezji Zagłady i o Zagładzie w oderwaniu od jej uwikłań estetycznych, za pomocą krytyki ideologii, badając przemycane przez nią klisze społeczne czy jej relację do kiczu holokaustowego.

⁶ Witold Gombrowicz, Dziennik 1953–1956, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1997, s. 342.

⁷ Tomasz Mann, Śmierć w Wenecji idem, Nowele, tłum. Leopold Staff, Warszawa: Czytelnik, 1956, s. 313.

⁸ Piotr Mitzner, Język okupowany (1939–1944) idem, Biedny język, Warszawa: Wydawnictwo UKSW, 2011, s. 70.

⁹ Ostatnie fastrygi. Irit Amiel w rozmowie z Agnieszką Piśkiewicz-Bornstein, Katowice: Wydawnictwo Uniwerstetu Śląskiego, 2021, s. 124.

¹⁰ Terry Eagleton, Ideologia i forma literacka, tłum. Piotr Graff Marksizm i literaturoznawstwo współczesne. Antologia, wybór i oprac. Andrzej Lam, Bogdan Owczarek, wstęp Bogdan Owczarek, Warszawa: PIW, 1979, s. 452–453.

¹¹ W dyskusji toczącej się na portalu magazynwizje.pl wokół tomu Karl-Heinz M. Grzegorza Kwiatkowskiego powracały – jako kontekst dla tej poezji – wyłącznie wiersze o Zagładzie w języku polskim, m.in. Campo di Fiori Czesława Miłosza czy Warkoczyk Tadeusza Różewicza. Świadczyłoby to o wciąż obowiązującym w Polsce polskim kanonie poezji Zagłady, jak pisała Agnieszka Żółkiewska, cechującym się hermetycznością i jednostronnością, niewątpliwie ważnym poznawczo, ale też pomijającym „bezpośrednie zapisy historii ludobójstwa, które tkwią u samego źródła żydowskich przeżyć z lat wojny i okupacji” (Agnieszka Żółkiewska, Wstęp do: Słowa pośród nocy. Poetyckie dokumenty Holokaustu, wstęp, wybór i oprac. eadem, tłum. eadem, Marek Tuszewicki, Michał Koktysz, Warszawa: ŻIH, 2012, s. 27).

¹² …Pieśń ujdzie cało… Antologia wierszy o Żydach pod okupacją niemiecką, oprac. i wstęp Michał Maksymilian Borwicz, Warszawa–Łódź–Kraków: Centralna Żydowska Komisja Historyczna w Polsce, 1947 (Lublin: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” 2012), s. 9.

¹³ Yehuda Bauer, Przemyśleć Zagładę, tłum. Jerzy Giebułtowski, Janusz Surewicz, Warszawa: ŻIH, 2016, s. 7.

¹⁴ Borwicz, Noc w baraku …Pieśń ujdzie cało…, s. 61–62.

¹⁵ Piotr Macierzyński, XXX idem, Antologia wierszy ss-mańskich, Kraków: Korporacja Ha!art, 2011, s. 33.

¹⁶ Ryszard Nycz, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, Warszawa: IBL PAN, 2012, s. 140.

¹⁷ Jedynie dwa wiersze ( oraz opatrzono podpisami, pozostałe nie są datowane, choć ich podobieństwo stylistyczno-tematyczne sugeruje, że powstały w podobnym czasie i miejscu, po rozstaniu Tadeusza Borowskiego z Marią Rundo, w 1943 r. zatrzymaną przez Gestapo, a następnie uwięzioną na Pawiaku oraz w obozach Auschwitz-Birkenau i Ravensbrück (pisał o tym Tadeusz Drewnowski – Niedyskrecje pocztowe. Korespondencja Tadeusza Borowskiego, wybór i oprac. Tadeusz Drewnowski, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 136–137).

¹⁸ Tadeusz Borowski, idem, Pisma w czterech tomach, red. Tadeusz Drewnowski, Justyna Szczęsna, Sławomir Buryła, t. 1: Poezja (Gdziekolwiek ziemia… – Noce esencjalne – Księga z dnia Wigilii – Światło i cień – Koniec wojny? – O poezji i poecie – Pokolenie – Cztery wolności – poezja zarzucona – Z pamiętnika), oprac. Tadeusz Drewnowski, Justyna Szczęsna, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2003, s. 160.

¹⁹ Borowski, idem, Pisma w czterech tomach…, s. 179. Wyróżnienia pochodzą od autorki artykułu.

²⁰ Borowski, Pożegnanie z Marią idem, Pisma w czterech tomach, t. 2: Proza (1) (Z Byliśmy w Oświęcimiu – Pożegnanie z Marią – Kamienny świat – Z kręgu Pożegnania z Marią i Kamiennego świata – Określenia oświęcimskie, oprac. Sławomir Buryła, Kraków: WL, 2004, s. 132.

²¹ Na przykład z wiersza Do narzeczonej, będącego poetyckim listem na temat koszmarnych warunków panujących w obozie Auschwitz-Birkenau, gdzie poeta został zamknięty w 1943 r. , napisanego wzniosłym stylem elegii miłosnej:

Oto flegmona i tyfus, oto komora i gaz,

Oto jest ogień i popiół – ciało na wietrze niczyje.

Oto się rodzi epos, woła tragiczny czas.

Podnoszę ręce do twarzy. I milczę. Tak, Mario, żyję.

Cyt. za: Borowski, Do narzeczonej idem, Pisma w czterech tomach, t. 1: Poezja…, s. 179.

²² Walter Benn Michaels, Forgetting Auschwitz: Jonathan Littell and the Death of a Beautiful Woman, „American Literary History” 2013, nr 4.

²³ Ernst van Alphen, Performatywność prowokacji. Przypadek Artura Żmijewskiego, tłum. Roma Sendyka idem, Krytyka jako interwencja. Sztuka, pamięć, afekt, red. Katarzyna Bojarska, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2019, s. 254.

²⁴ Ibidem, s. 255.

²⁵ Elie Wiesel, Moi nauczyciele Pieśń umarłych. Opowiadania, tłum. Małgorzata Tomicka, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991, s. 21–27.

²⁶ Abraham Sutzkever, Zielone akwarium, tłum. Michał Friedman, wstęp Ruth Wisse, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1992.

²⁷ Ibidem, s. 25.

²⁸ Żółkiewska, Wstęp do: Słowa pośród nocy…, s. 23. Zob. materiały i opracowania, jakie sporządził dla Archiwum Ringelbluma Nechemiasz Tytelman – badacz folkloru żydowskiego. W ARG znajduje się seria opracowań Śpiewacy podwórzowi, żebrzące dzieci i ich wojenne piosenki (Archiwum Ringelbluma. Antologia, oprac. Marta Janczewska, Jacek Leociak, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2019, s. 73–85).

²⁹ McKenzie Wark, Spektakl dezintegracji. Sytuacjonistyczne drogi wyjścia z XX wieku, tłum. Katarzyna Makaruk, Warszawa: Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, 2014, s. 108.

³⁰ Wszystkie przykłady pochodzą ze wstępu Agnieszki Żółkiewskiej do antologii Słowa pośród nocy…, s. 33–37.

³¹ Guy Debord, Gil J. Wolman, Przechwytywanie – instrukcja obsługi, tłum. Marek Adamczak, konsultacja Anna Matuszyńska Miasto w sztuce – sztuka miasta, red. Ewa Rewers, Kraków: Universitas, 2010, s. 317–318.

³² Por. Anna Kałuża, Splątane obiekty. Przechwycenia artystyczno-literackie w niewspółmiernym świecie, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2019.

³³ Tomczok, Czyja dzisiaj jest Zagłada?…, s. 206.

³⁴ Radosław Kobierski, idem, Drugie ja, Poznań: Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury, 2011, s. 26.

³⁵ Radosław Kobierski, VI. Podróże idem, Południe, Kraków: Zielona Sowa i Studium Literacko-Artystyczne przy Instytucie Polonistyki UJ, 2004, s. 12.

³⁶ W bazie ocalałych i ofiar Zagłady na stronie United States Holocaust Memorial Museum znajduje się rekord odsyłający do osoby o tym samym imieniu i nazwisku urodzonej w 1902 r. Brak szczegółowych danych nie pozwala w niej jednak widzieć bohaterki wiersza Kobierskiego. Zob. https://www.ushmm.org/online/hsv/person_view.php?PersonId=4389425 (dostęp 15 IV 2020 r. ).

³⁷ Dalej odwołuję się do wniosków sformułowanych w artykule Paweł Tomczok, Marta Tomczok, Oko zimnej ciekawości (Grzegorz Kwiatkowski, „Karl-Heinz M.”), http://magazynwizje.pl/aktualnik/tomczok-kwiatkowski-2/ (dostęp 14 IV 2021 r. ).

³⁸ Praktyka cytowania zaznaczanego za pomocą odpowiednich znaków interpunkcyjnych w poezji Kwiatkowskiego jest traktowana dowolnie, zazwyczaj bez stosowania zasad interpunkcji, co z kolei zmusza czytelnika chcącego znaleźć źródła wierszy do żmudnych poszukiwań książek, filmów czy dokumentów, z których poeta mógł wspomniane cytaty przejąć.

³⁹ Grzegorz Kwiatkowski, Henryk Mandelbaum, ur. 1922 zm. 2008 idem, Sową, Stronie Śląskie: Biuro Literackie, 2017, s. 8.

⁴⁰ Idem, Richard Glazar idem, Karl-Heinz M., Stronie Śląskie: Biuro Literackie, 2019, s. 7.

⁴¹ Ibidem.

⁴² Richard Glazar, Stacja Treblinka, tłum. Ewa Czerwiakowska, Warszawa: Dom Spotkań z Historią i Ośrodek Karta, 2011, s. 9.

⁴³ Ibidem, s. 11. Całość za: P. Tomczok, M. Tomczok, Oko zimnej ciekawości…

⁴⁴ Ibidem.

⁴⁵ Macierzyński, Powitanie komory gazowej idem, Antologia wierszy ss-mańskich…, s. 22.

⁴⁶ Ibidem.

⁴⁷ Ibidem.

⁴⁸ Być może wzorem dla poety były tu poetyckie szyderstwa czasów wojny, m.in. Tadeusza Hołuja czy Jerzego Kamila Weintrauba, opisywane przez Piotra Mitznera, co do których jednak krytyka nie miała wątpliwości, że to „boska, cudowna sztuka”, jak pisał Janusz Różewicz (Mitzner, Biedny język…, s. 107).

⁴⁹ Anna Augustyniak, O mojej mowie eadem, Między nami zwierzętami, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2020, s. 14.

⁵⁰ Ibidem.

⁵¹ Re: Przetrwać Holokaust, https://www.arte.tv/pl/videos/100291-001-A/re-przetrwac-holokaust/ (dostęp 15 IV 2020 r. ).

⁵² Zob. Paweł Tomczok, Niewrażliwość człowieka ekonomicznego, „Kultura Współczesna” 2018, nr 4 (103), s. 186–199.

⁵³ Jacek Podsiadło, Słup ze słów idem, Podwójne wahadło, Poznań: Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury, 2020, s. 11–12.

⁵⁴ Jacek Leociak, , http://magazynwizje.pl/aktualnik/debata-slup-ze-slow/ (dostęp 15 IV 2021 r. ).

⁵⁵ Wyrażenie Nachmana Blumentala. Cyt. za: Żółkiewska, Wstęp…, s. 17.

⁵⁶ Maurycy Szymel, Matka gdera idem, Twarzą ku nocy. Twórczość literacka Maurycego Szymla, red. Maria Antosik-Piela, Eugenia Prokop-Janiec, współpraca jidyszystyczna Karolina Szymaniak, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015, s. 127.

⁵⁷ Wyobrażenia macicy w poezji i sztuce kobiet, np. w wierszu Anne Sexton In Celebration of My Uterus czy w artykułach naukowych psychoanalityczki i malarki Brachy L. Ettinger (posługującej się pojęciem macierzy ), opierają się na przypomnieniu jej możliwości rozdrodczych, które mogą być doskonałą metaforą pracy żałoby, zakończonej skuteczną terapią dzięki unaocznieniu bólu i transmisji go w taką formę działalności artystycznej, którą można podzielić się z innymi, zwiększając szanse na jego zmniejszenie i wyleczenie. Por. np. Bracha L. Ettinger, Transkryptum: tropienie śladów pamięci w/z/w myślą o Innym, tłum. Anna Chromik, Anna Kisiel, „Narracje o Zagładzie” 2016, nr 2, s. 103–114.

⁵⁸ Jacek Leociak, Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2019, s. 7.

⁵⁹ Marcin Mokry, Świergot, Wrocław: Fundacja na Rzecz Kultury i Edukacji im. Tymoteusza Karpowicza, 2019, b.p.

⁶⁰ Ostatnie słowa są parafrazą fragmentu komentarza Jacka Leociaka na temat Słupa ze słów (http://magazynwizje.pl/aktualnik/debata-slup-ze-slow/, dostęp 15 IV 2021 r.).

⁶¹ Cyt. za: Żółkiewska, Wstęp…, s. 29.