Zagłada Żydów. Studia i Materiały vol. 9 R. 2013 - ebook

Spis treści

Strona tytułowa

Strona redakcyjna

Table of contents

Od Redakcji

In Memoriam

Israel Gutman

Studia

Barbara Engelking, Sny jako źródło do badań nad Zagładą

Havi Dreyfus, Badania nad życiem religijnym Żydów w Polsce podczas Zagłady – główne źródła i podstawowe zagadnienia

Piotr Filipkowski, Pozagładowe historie mówione: nagrania, archiwa, sposoby lektury

Alexander V. Prusin, Polska Norymberga: siedem procesów przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, 1946-1948

Jan Grabowski, Powojenne dochodzenia policyjne we Francji, czyli próba samooczyszczenia paryskiej Prefektury Policji w latach 1944-1946

Andrew Kornbluth,„Jest wielu Kainów pośród nas”. Polski wymiar sprawiedliwości a Zagłada, 1944-1956

Jerome S. Legge, Jr., Opór wobec procesów w sprawie zbrodni wojennych: masakra w Malmédy, niemieckie Kościoły a kontrwywiad amerykański CIC

Rozmowy

Z profesorem Israelem Gutmanem rozmawia Barbara Engelking

Sylwetki

Agnieszka Haska, Julian Eliasz Chorążycki (1885-1943)

Z warsztatów badawczych

Aleksandra Bańkowska, Weronika Romanik, Podziemne Archiwum Getta Białostockiego. Archiwum Mersika-Tenenbauma

Marta Janczewska, Dokumenty urzędowo-medyczne jako źródło do badania losu warszawskich Żydów 1939-1941

Jacek Partyka, Literackie formy graniczne (Weiss – Reznikoff – Grynberg)

Materiały rocznicowe

Pierwszy zarys historii Żydowskiej Organizacji Bojowej

Katarzyna Person, Mówi Jürgen Stroop. Proces likwidatora powstania w getcie warszawskim przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie

Materiały

Pamiętnik Miriam Chaszczewackiej

Jean-Charles Szurek, Proces Gustava Wilhelma Trappa 6 lipca 1948 r.

Jerzy Kochanowski, Żydowskie listy do Hansa Franka (1940): sprzeciw czy strategia przetrwania?

Laurence Weinbaum, Epizod z biografii Dawida Wdowińskiego

Monika Taras, Źródła autobiograficzne w zbiorach Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie

Punkty widzenia

Tadeusz Bartoś, Szoa – nowe stworzenie. Metafizyka zła

Grzegorz Krzywiec, O klerykalnym faszyzmie (Na marginesie Curriculum Vitae Jędrzeja Giertycha)

Polemiki

Wokół książki Moniki Polit „Moja żydowska dusza nie obawia się dnia sądu”. Mordechaj Chaim Rumkowski. Prawda i zmyślenie

Monika Polit, W odpowiedzi recenzentkom

Adam Puławski, Uwagi i refleksje wokół wydawnictwa edukacyjnego Zrozumieć Holokaust

Robert Szuchta, Piotr Trojański, Jak pisać podręczniki szkolne o Zagładzie? Na marginesie recenzji książki pt. Zrozumieć Holokaust

Omówienia

Zuzanna Schnepf-Kołacz, Włoski ogród historii. Rzym, Ferrara, Mediolan – nowe projekty na mapie żydowskich muzeów we Włoszech

Recenzje

Marek Kaźmierczak, Auschwitz w Internecie. Przedstawienia Holokaustu w kulturze popularnej

Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933-1945, t. 2: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe

Ewa Domańska, Historia egzystencjalna, Historia egzystencjonalna

Anna Ziębińska-Witek, Historia w muzeach. Studium ekspozycji Holokaustu

Joshua M. Greene, Sprawiedliwość w Dachau. Opowieść o procesach nazistów

Anatol Chari, Timothy Braatz, Podczłowiek. Wspomnienia członka Sonderkommanda

Derek Hastings, Catholicism and the Roots of Nazism. Religious Identity and National Socialism

Avihu Ronen, Nidona lechaim

Wydarzenia

Agnieszka Haska, Międzynarodowa konferencja naukowa „Być świadkiem Zagłady” (Warszawa, 22-23 kwietnia 2013 r.)

Jerzy Giebułtowski, Niech przemówią fakty. O polskim wydaniu Zagłady Żydów europejskich Raula Hilberga

Christopher R. Browning, Raul Hilberg

Jerzy Kochanowski, Cisi bohaterowie („Stille Helden”)

Renata Piątkowska, Muzeum Żydowskie i Centrum Tolerancji w Moskwie

Curiosa

Dariusz Libionka, Uwagi o ratowaniu Żydów w „okolicach Treblinki”

Noty o autorachTable of contents

Table of contents

From the editor

In Memoriam

Israel Gutman

Studies

Barbara Engelking, Dreams as a Source for Holocaust Research

Havi Dreyfus, Studies on the Religious Life of the Jews in Poland during the Holocaust – Principal Sources and Fundamental Issues

Piotr Filipkowski, Post-Holocaust Oral History: Recordings, Archives, Methods of Reading

Alexander V. Prusin, Poland’s Nuremberg: The Seven Court Cases of the Supreme National Tribunal, 1946-1948

Jan Grabowski, Post-war Police Investigations in France, or an Attempt at Self-Cleansing of the Paris Police Prefecture during 1944-1946

Andrew Kornbluth, „There Are Many Cains Among Us” : Polish Justice and the Holocaust, 1944-1956

Jerome S. Legge, Jr., Resisting a War Crimes Trial: The Malmédy Massacre, the German Churches, and the U.S. Army Counterintelligence Corps

Interviews

Barbara Engelking talks with Israel Gutman

Profiles

Agnieszka Haska, Julian Eliasz Chorążycki (1885-1943)

From research workshops

Aleksandra Bańkowska, Weronika Romanik, The Bialystok Ghetto Underground Archive. The Mersik-Tenenbaum Archive

Marta Janczewska, Official Medical Documents as a Source for Research of the Fate of Warsaw Jews 1939-1941

Jacek Partyka, Literary Borderline Forms (Weiss – Reznikoff – Grynberg)

Anniversary materials

First Outline of the History of the Jewish Fighting Organization,

Chajka Klinger’s Memoir

Katarzyna Person, Jürgen Stroop Speaks. The Warsaw Ghetto Liquidator’s Trial

before the Provincial Court in Warsaw

Materials

Miriam Chaszczewacka’s Memoir

Jean-Charles Szurek, The Gustav Wilhelm Trapp Trial on July 6,1948

Jerzy Kochanowski, Jewish Letters to Hans Frank (1940): Opposition or a Survival Strategy?

Laurence Weinbaum, An Episode in Dawid Wdowiński’s Biography

Monika Taras, Autobiographical Sources in the Holdings of the Archives of the Jewish Historical Institute, Warsaw

Points of view

Tadeusz Bartoś, Shoah – a New Creation. Metaphysics of Evil

Grzegorz Krzywiec, Clerical Fascism Years Later. Notes on Jędrzej Giertych’s Curriculum Vitae

Polemics

Wokół książki Moniki Polit ”My Jewish Soul Fears Not Judgment Day”.

Mordechaj Chaim Rumkowski. Truth and Fiction

Monika Polit, A Reply to Reviewers

Adam Puławski, Remarks and Reflections on the Educational Publication

Zrozumieć Holokaust

Robert Szuchta, Piotr Trojański, How to Wrote Textbooks on the Holocaust?

Notes on the Review of Zrozumieć Holokaust

Reports

Zuzanna Schnepf-Kołacz, The Italian Garden of History. Rome, Ferrara, Milan -

New Projects on the Map of Jewish Museums in Italy

Reviews

Marek Kaźmierczak, Auschwitz in the Internet. Presentations of the Holocaust in Popular Culture

Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933-1945, vol. 2: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe

Ewa Domańska, Existential History

Anna Ziębińska-Witek, History in Museums. A Study in Holocaust Presentation

Joshua M. Greene, Justice at Dachau: The Trials of an American Prosecutor

Anatol Chari, Timothy Braatz, Undermensch: Mein Uberleben durch Gluck und Privilegien

Derek Hastings, Catholicism and the Roots of Nazism: Religious Identity and National Socialism

Avihu Ronen, Nidona lechaim

Events

Agnieszka Haska, International Scientific Conference ”To Be A Holocaust Witness” (Warsaw, 22-23 April 2013)

Jerzy Giebułtowski, Let Facts Speak. On the Polish Edition of Raul Hilberg’s The Destruction of the European Jews

Christopher R. Browning, Raul Hilberg

Jerzy Kochanowski, Silent Heroes („Stille Helden”)

Renata Piątkowska, Jewish Museum and Tolerance Center in Moscow

Curiosa

Dariusz Libionka, Remarks on rescuing Jews in the ”vicinity of Treblinka”

Notes about the authorsOd Redakcji

Podczas finalizowania prac redakcyjnych nad oddawanym do rąk czytelnika tomem dotarła do nas wiadomość o śmierci profesora Israela Gutmana, członka Ha-Szomer ha-Cair, uczestnika powstania w getcie warszawskim, wybitnego historyka, członka Rady Naukowej naszego rocznika. Przyjaciela wielu z nas. Jego odejście jest bolesną i niepowetowaną stratą. Publikujemy fragmenty rozmów z Profesorem przeprowadzonych przez Barbarę Engelking na przełomie 1998 i 1999 r. w Jerozolimie, w których opowiada On o swojej drodze życiowej.

Tematem przewodnim tomu jest problematyka źródeł historycznych do badań nad Zagładą i sposobów ich interpretacji. Do tego zagadnienia powracamy w każdym dziale pisma. W osobnej sekcji związanej z przypadającą w tym roku 70. rocznicą powstań w gettach warszawskim i białostockim, prób oporu w Częstochowie i Będzinie, a wreszcie buntów w obozach zagłady w Treblince i Sobiborze publikujemy trzy ważne świadectwa. Pierwsze z nich to sprawozdanie komendanta Żydowskiej Organizacji Bojowej Icchaka Cukiermana „Antka” na temat tworzenia organizacji bojowej w getcie warszawskim i przebiegu walk, wysłane do Londynu wiosną 1944 r., stanowiące pierwsze całościowe opracowanie dziejów ŻOB, którego znaczenia jako tworzywa dla narracji historycznych nie sposób przecenić. Zapiski Chajki Klinger, członkini kierownictwa Ha-Szomer ha-Cair i ŻOB w Będzinie, mają zupełnie inny charakter. Jest to pisany w ukryciu po wydostaniu się z getta pod koniec 1943 r. osobny, emocjonalny, miejscami skrajnie krytyczny zapis, niepozbawiony drastycznych szczegółów. To pierwsza publikacja polskiego oryginału; izraelskie wydania ocenzurowano jako niepasujące do heroicznej wersji historii. Wstęp, zawierający omówienie całości zapisków Chajki oraz jej tragiczne losy, napisał jej syn Avihu Ronen (publikujemy również recenzję jego wydanej niedawno książki prezentującej to źródło). Kolejnym materiałem nawiązującym do tematyki rocznicowej są zeznania Jurgena Stroopa złożone 19 lipca 1951 r. przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie. Przygotowująca edycję stenogramu Katarzyna Person wprowadza w szerszy kontekst toczącego się przeciwko Stroopowi postępowania sądowego i omawia zawartość dokumentacji zebranej na potrzeby procesu. Po raz pierwszy, jako że dokument ten nie był nigdy wcześniej publikowany, zostajemy skonfrontowani z autentycznymi słowami Stroopa przekazanymi bez pośredników, a co za tym idzie – bez nieuniknionych zniekształceń. Jest to dokument wstrząsający, stanowiący uzupełnienie dokumentacji dotyczącej powstania.

W kontekście rocznicy walki Żydów na uwagę zasługują również tekst autorstwa Aleksandry Bańkowskiej i Weroniki Romanik poświęcony konspiracyjnemu archiwum getta białostockiego i Mordechajowi Tenenbaumowi (sekcja „Z warsztatów badawczych”), a także artykuł Agnieszki Haski przedstawiający sylwetkę doktora Juliana Chorążyckiego, jednego z twórców konspiracji w obozie zagłady w Treblince.

Dział „Studia” zawiera sześć artykułów, których autorzy wykorzystują najróżniejsze rodzaje materiałów źródłowych. Barbara Engelking proponuje nowatorskie spojrzenie na sny jako źródło do badań nad Zagładą. Havi Dreyfus odczytuje praktycznie nieznane w Polsce narracje historyczne ortodoksyjnych Żydów dotyczące życia religijnego pod okupacją. Piotr Filipkowski pisze o archiwach historii mówionej, specyfice tych źródeł i sposobach ich interpretacji. Cztery kolejne teksty dotyczą powojennych rozliczeń ze zbrodniami nazistowskimi. Alexander Prusin omawia siedem procesów przeciwko zbrodniarzom nazistowskim (m.in. Rudolfowi Hössowi, Arthurowi Greiserowi, Amonowi Göthowi, Ludwigowi Fischerowi) toczonych przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w latach 1946-1948 oraz ich kontekst prawno-historyczny. Artykuł Jana Grabowskiego traktuje o specyfice powojennych rozliczeń w paryskiej policji w związku z uczestnictwem tej formacji w prześladowaniach Żydów. Andrew Kornbluth omawia procedury sądowe stosowane wobec osób oskarżonych o popełnienie zbrodni na Żydach. Na specjalną uwagę zasługuje opracowanie Jerome’a S. Legge’a, zawierające analizę działań podejmowanych przez przedstawicieli niemieckich Kościołów na rzecz zbrodniarzy wojennych osądzonych przez Amerykański Trybunał Wojskowy, dokonaną na podstawie odtajnionych kilkanaście lat temu akt amerykańskiego kontrwywiadu. Pewne analogie z postrzeganiem powojennych rozliczeń kolaborantów w Polsce warte są, jak sądzimy, głębszego namysłu.

W sekcji „Materiały” znajdzie czytelnik dokumenty z procesu Wilhelma Trappa, dowódcy 101 Batalionu Policji Porządkowej, toczącego się w lipcu 1948 r. w Polsce, opracowane przez Jeana-Charles’a Szurka. Zastanawia się on nad przyczynami całkowitego pominięcia w śledztwie i sentencji wyroku mordów Żydów dokonanych przez formację dowodzoną przez Trappa na Lubelszczyźnie. Na uwagę zasługuje również publikowany po raz pierwszy dziennik nastolatki z Radomska Miriam Chaszczewackiej, zamordowanej w Treblince, w opracowaniu Feliksa Tycha, który znał ją osobiście.

Szczególnej uwadze czytelnika polecamy również spór wokół książki Moniki Polit o Chaimie Rumkowskim (sekcja „Polemiki”) oraz esej Christophera R. Browninga poświęcony Raulowi Hilbergowi (dział „Wydarzenia”), którego monumentalne dzieło Zagłada Żydów europejskich ukazuje się właśnie w polskim tłumaczeniu.

Do działu „Curiosa” trafia tym razem niespełniająca kryteriów naukowych publikacja dotycząca zagadnienia pomocy udzielanej Żydom, która odegrała negatywną rolę w kontekście powstawania sejmowej inicjatywy upamiętnienia uczestników buntu w Treblince.

***

W zeszłym roku ubolewaliśmy nad przemilczeniem przez władze państwowe 70. rocznicy rozpoczęcia masowego mordu na Żydach polskich. W tym roku byliśmy świadkami z jednej strony instrumentalizacji i rytualizacji obchodów rocznicowych, z drugiej zaś patriotycznego wzmożenia, aż po nadużycia i manipulacje, by przywołać sprawę publikacji skandalicznego wystąpienia Krzysztofa Jasiewicza na łamach magazynu historycznego „Focus Historia” w numerze poświęconym rocznicy powstania w getcie warszawskim. Jako redakcja pisma naukowego zajmującego się Zagładą nie mogliśmy pozostać w tej sprawie obojętni. Nie zaskoczyła nas pryncypialna reakcja przedstawicieli elit intelektualnych i naukowych, którzy udzielili wsparcia naszym działaniom, zaskoczyła natomiast skala poparcia dla obskurantyzmu, również pod pretekstem obrony wolności nauki. Z przykrością odnotowaliśmy także brak głębszej refleksji ze strony redakcji pisma, które użyczyło Jasiewiczowi miejsca.

Reagowaliśmy również w kwestii popieranej przez prezydenta RP inicjatywy zlokalizowania pomnika Polaków pomagających Żydom naprzeciwko Muzeum Historii Żydów Polskich, licząc na rozpoczęcie publicznej debaty. W tej sprawie ponieśliśmy spektakularną klęskę. Niedługo po zgłoszeniu przez nas zastrzeżeń aleję przed wejściem do muzeum nazwano imieniem Ireny Sendlerowej (wniosek radnych miasta stołecznego Warszawy), a wkrótce pojawił się tam pomnik emisariusza Jana Karskiego (inicjatywa Muzeum Historii Polski), wykorzystywanego – na co zwracaliśmy uwagę we wstępie do poprzedniego numeru – w najnowszej wersji polityki historycznej do gloryfikowania polskich postaw w czasie Zagłady. Podczas odsłonięcia ławeczki Karskiego obecny był prezydent Bronisław Komorowski, który, co musimy odnotować ze smutkiem, niestety nie znalazł czasu, by pojawić się na obchodach rocznic buntów w Treblince i Sobiborze. Powróciła również sprawa budowy pomnika Sprawiedliwych obok Muzeum Historii Żydów Polskich. Skład międzynarodowego komitetu, a także fakt, że jest to obecnie inicjatywa ocalonych, zdaje się ostatecznie przesądzać sprawę. Nie jest to jedyne upamiętnienie Polaków ratujących Żydów – drugi pomnik, z inicjatywy samozwańczego Komitetu dla Upamiętnienia Polaków Ratujących Żydów, stanie przy kościele pw. Wszystkich Świętych na placu Grzybowskim, przy poparciu władz miasta i Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Obserwując kolejne inicjatywy i idące z nimi w parze działania podejmowane również na arenie międzynarodowej, można odnieść wrażenie, że ratowanie Żydów było działalnością masową, popieraną, a nawet propagowaną przez Kościół katolicki, Polskie Państwo Podziemne i rząd na uchodźstwie. Mimo iż nasze możliwości w starciu z racjami politycznymi oraz metodą faktów dokonanych są niewielkie, nadal będziemy zgłaszać wątpliwości wobec tego rodzaju działań, oceniać rozmaite inicjatywy pod względem merytorycznym, a przede wszystkim publikować wyniki kolejnych badań, gdyż okupacyjna rzeczywistość była daleko bardziej skomplikowana.Israel Gutman

ISRAEL GUTMAN

(1923-2013)

Którejś wiosny – chyba w roku 2000 – wybraliśmy się z Profesorem na spacer po Warszawie. Pokazywał mi miejsca, z którymi był szczególnie związany. Najpierw poszliśmy na Solec, gdzie się urodził i mieszkał przez pierwsze lata życia. Potem na Marymont, gdzie chodził do szkoły. I wreszcie na Franciszkańską, gdzie rodzina przeprowadziła się kilka lat przed wojną i gdzie zastało ich getto. Profesor opowiadał o rodzicach, dwóch siostrach: tej starszej o osiem lat, która mu matkowała, i tej młodszej o dziewięć lat, którą on – jak mógł – opiekował się w getcie, gdy wszyscy pomarli. O swoim intensywnym życiu w środowisku Ha-Szomer ha-Cair – o przyjaźniach, wielkiej miłości, ślubie w czasie akcji wysiedleńczej, wspólnym życiu w bunkrze w czasie powstania i rozstaniu z żoną w obozie na Majdanku, gdzie ona zginęła, a jego wywieziono do Auschwitz. Długo spacerowaliśmy po Lesznie, gdzie zachowało się jeszcze okno, będące w getcie oknem szpitala, w którym leżała jego Matka chora na tyfus, a on przychodził, żeby przekazać cokolwiek do jedzenia, aż do dnia, gdy Matka umarła. Pod kinem Femina pokłóciliśmy się o życie kulturalne w getcie. Profesor miał szalenie pryncypialne – zgodne z zasadami Ha-Szomer ha-Cair – podejście do przedstawień i koncertów, w ogóle do zabaw w getcie, w którym przecież ludzie umierali z głodu na ulicach. I znowu wróciliśmy na Franciszkańską, pod numerem 30 w czasie powstania przebywał w jednym z bunkrów. Tam został ranny, a po spaleniu domu i wrzuceniu do bunkra gazów wyciągnięto go i wraz ze wszystkimi posłano na Umschlagplatz...

Profesor miał do Warszawy szczególny stosunek – sentyment z lat dzieciństwa i młodości przeplatał się z pamięcią tragedii i dramatów. Z biegiem lat chyba coraz więcej było sentymentu i Profesor chętnie przyjeżdżał do Warszawy, zwłaszcza wiosną. Bardzo lubił smak lodów w mieście swojej młodości i zapach bzów, których w Jerozolimie mu brakowało.

Barbara EngelkingBarbara Engelking, Sny jako źródło do badań nad Zagładą

Barbara Engelking

Sny jako źródło do badań nad Zagładą

W nocy z 23 na 24 września 1939 r., w czasie oblężenia Warszawy, 33-letniemu Chaimowi Hasenfussowi przyśnił się koszmar. Chaim zanotował: „śniły mi się różne okropności w czasie snu, przerywanego hukiem bomb, granatów i artylerji niemieckiej. Śniło mi się mianowicie, że w Warszawie, cierpiącej na braki aprowizacyjne, sprzedają ludzkie mięso”1. Czy była to wizja głodu w warszawskim getcie, zapowiedź ludożerstwa (którego kilka przypadków tam wystąpiło) lub nawet przeczucie ludobójstwa, czy – jak chcą rozmaite senniki – należy ten sen odczytać po prostu jako prognozę konfliktów w rodzinie, uciech cielesnych albo pogorszenia stanu zdrowia2?

Wprowadzenie

Sny są materiałem historycznym, a historia ich interpretowania jest elementem tradycji kultury. Sny można czytać w różny sposób i na różnych poziomach. Mogą stanowić wskazówkę wyroczni, nakaz od Boga, ostrzeżenie od zmarłych, wyraz wewnętrznych konfliktów czy niezaspokojonych popędów – zależnie od kultury, czasów, wiary, społecznych bądź indywidualnych przekonań. Nie chcę jednak wdawać się tu w rozważania historyczne, antropologiczne czy psychoanalityczne – zamierzam potraktować sny z okresu Holokaustu jak najdosłowniej i spróbować odpowiedzieć na pytanie, co wnoszą one do naszej wiedzy na temat doświadczenia Zagłady. Koncentruję się więc nie na teoriach snów, ich analizie i interpretacjach, ale na samych snach, ich zawartości, wpływie na śniących oraz na konsekwencjach wizji sennych.

Sny mogą stanowić materiał źródłowy do badań dla historyka, antropologa, badacza kultury3. Analizom zostały poddane także sny z okresu Trzeciej Rzeszy.

W latach 1933-1939 Charlotte Beradt, komunizująca Żydówka niemiecka, rozpytywała ludzi o ich sny. Gdy w 1939 r. wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, zabrała ze sobą kolekcję snów. Składa się ona z około 300 anonimowych snów, uzupełnionych krótkimi informacjami Beradt, dotyczącymi autora snu, jego kontekstu etc. Beradt analizuje wątki polityczne, które się w nich pojawiają, by pokazać, w jaki sposób rzeczywistość totalitarna przenika najgłębsze warstwy ludzkiej psychiki, jak strach znajduje odbicie w snach, nie dając odpoczynku od terroru dnia codziennego, jak faszyzm okrada człowieka z najbardziej prywatnej, intymnej sfery, jak kolonizuje i zawłaszcza podświadomość4. Sny stają się instrumentem terroru – wzbudzają niepokój, strach, poczucie winy za popełnione we śnie „przestępstwa”5. W posłowiu do książki Beradt Bruno Bettelheim napisał, że „tyrania okrada człowieka ze snu na długo przed Makbetem i długo po nim”6. A historyk Reinhart Kosselleck w artykule na temat jej książki napisał, że sny „są elementami rzeczywistości historycznej, choć nie są faktami – są świadectwami terroru. Te sny nie odnoszą się tylko do warunków, które sprawiły, że takie właśnie sny stały się możliwe. Jako zjawisko sny są instrumentalizacją terroru. Ukazują wymiar antropologiczny, który wykracza poza ich status źródła pisanego, a bez tego wymiaru nie można zrozumieć efektywności terroru. Terror nie jest po prostu śniony, same sny są częścią terroru; terroru, który przenika człowieka nawet we śnie”7.

Podobnie o wpływie terroru na zawartość snów pisze Irina Paperno w artykule o snach politycznych, stanowiących historyczne świadectwo stalinizmu. Autorka przedstawia studia kilku przypadków, wskazując – jak Beradt – na głębokie przenikanie rzeczywistości totalitarnej do nieświadomości śniącego oraz do treści jego snów. Jak pisze, „sny są głównym medium przenoszącym strach, mogą być używane jako model uczuć podmiotów w królestwie terroru”8. W Polsce przez wiele lat notował swoje sny i część z nich opublikował Henryk Bereza9. Gdybyśmy nic o nim nie wiedzieli, a zapisy snów znaleźli w butelce na brzegu morza, stałyby się one ciekawym materiałem dla historyka. Łatwo byłoby odgadnąć, w jakim środowisku obracał się autor snów, a sen o aroganckiej ekspedientce w sklepie mięsnym10 pomógłby umieścić go w epoce realnego socjalizmu. Pole do popisu mieliby także historycy-plotkarze – w jego snach można znaleźć wiele tropów dotyczących rozmaitych wątków romansowych homo– i heteroseksualnych.

Czy sen może być źródłem do badania takich doświadczeń, czy może być źródłem historycznym? Kosselleck pisał, że „sny, choć nie są materialne, należą do sfery ludzkich wytworów, przy czym będąc snami, nie stanowią realnego odbicia rzeczywistości. Nie znaczy to jednak, iż nie należą do rzeczywistego życia i z tego powodu od czasów Herodota uważano, że są warte uznania za świadectwo historyczne”11. Historycy coraz częściej sięgają zresztą po dokumenty „subiektywne”, osobiste, po relacje i wspomnienia, by opisać przebieg wydarzeń także z perspektywy ofiar12. Jak pisze Jerzy Topolski, źródłem historycznym mogą być przecież nie tylko dokumenty czy przedmioty, lecz „«wszystko», co może być pomocne w konstruowaniu obrazu przeszłości”13.

Sny są źródłem ważnym nie tylko dla historyków, lecz także dla wszystkich, którzy próbują spojrzeć na ludzkie doświadczenie – w tym doświadczenie Zagłady – również w jego wymiarze przeżyć emocjonalnych, zarówno świadomych, jak i tych trudniej dostępnych, głębiej ukrytych. Sny stanowią świadectwo przeżyć i doświadczeń konkretnych osób znajdujących się w pewnym kontekście kulturowym oraz w szczególnym momencie historycznym. I chociaż są dokumentem niemożliwym do zweryfikowania, to przecież są ontologicznie „prawdziwe”, choć wyłaniająca się z nich prawda często ma charakter metaforyczny. Sny mogą mieć także charakter performatywny, a więc mogą stanowić siłę sprawczą w stosunku do rzeczywistości, kiedy powodują konkretne działania. Nie tylko bowiem mają wpływ na emocje i przeżycia śniących, lecz także – szczególnie sny ostrzegawcze i prospektywne – mogą wywoływać określone zachowania, implikować wydarzenia, a zatem tworzyć historię.

Sen jest świadectwem historycznym szczególnego rodzaju: jest to źródło osobiste, „dokument ego”, jak je nazywa Rudi Künzel14. Sny – niekoniecznie wprost – odzwierciedlają uczucia, czyli odpowiedź emocjonalną na przeżywane sytuacje i doświadczenia. Uczucia są jednym z istotnych elementów złożonej mozaiki doświadczenia Zagłady, a jednym ze źródeł ich poznania mogą być właśnie sny. Sny są źródłem niezwykle miękkim, niestabilnym, może najbardziej niejednoznacznym i delikatnym ze wszystkich źródeł osobistych; mówią o rzeczywistości psychicznej, o świecie przeżyć wewnętrznych nie zawsze oczywistym nawet dla śniącego – uchylają drzwi do podświadomości. Sny należą do kategorii przeżyć intymnych, mówienie o nich nie jest łatwe. Wszystkie, które zostały zapamiętane i zapisane, są dowodem zaufania, wyrazem gotowości do dzielenia się bardzo osobistym doświadczeniem – także z nami.

Nie wszystkie sny, które śnimy, są istotne. Czasem podświadomość przekazuje nam bardzo ważne informacje, a czasem zupełnie marginalne. Niektóre sny to, jak je nazywał Freud, po prostu „resztki z dnia”, rodzaj śmieci, które lądują w śmietniku podświadomości. Są to sny nijakie, niemal nie przyciągają naszej uwagi, szybko o nich zapominamy. Te zapamiętane i te zachowane w relacjach z Zagłady to bez wyjątku sny ważne. Na tyle istotne dla ich autorów, że warte nie tylko zapamiętania, ale i zapisania. Sny, które się zachowały, przeszły więc przez dwa ważne filtry: po pierwsze, spośród wielu wyśnionych w czasie Zagłady właśnie one zostały zapamiętane, a więc były w jakiś sposób istotne, uderzające, znaczące. Po drugie, spośród tych zapamiętanych te, a nie inne, zostały zanotowane, warte utrwalenia, przeanalizowania, zachowania.

Trzeba przy tym brać pod uwagę, że zapisany sen sam jest już interpretacją, gdyż jest przekładem z języka snu na język jawy – zawsze niedoskonałym. Niezależnie bowiem od doświadczenia tłumacza niemożliwe okazuje się pokonanie nieadekwatności języków snu i jawy. To, co w doświadczeniu onirycznym logiczne i spójne, naturalne i oczywiste, na jawie wydaje się często dziwaczne lub nierealne.

Oprócz nieuniknionej deformacji ważne jest także, że zapamiętujemy spontanicznie przede wszystkim jawną, „manifestacyjną” zawartość snu, to, co jest widoczne na wierzchu, co można zaakceptować i ujawnić (sobie i innym). Poza tą treścią jawną istnieje ukryta, „latentna”, jak określają to psychologowie, zawartość snu, nieokreślone myśli senne, nieprzeniknione obrazy, które z trudem zapamiętujemy. Do tych niezrozumiałych dla samego śniącego treści można się dostać, wydobyć je z nieświadomości właściwie tylko (jak chce psychoanaliza) przez wolne skojarzenia lub inne formy psychoterapii. Wymaga to wysiłku, który Freud nazywał „pracą snu” (Traumarbeit)15. Jak zobaczymy jednak dalej, niektórzy ze śniących potrafili interpretować własne sny nie gorzej niż zawodowi psychoanalitycy.

Interpretowanie snów ma – oprócz psychologicznej – także długą tradycję historyczną. Nie interesuje mnie tu jednak ani historia tych interpretacji, ani psychologiczna analiza snów: dociekanie, co dany sen znaczy. Interesują mnie jedynie refleksje autorów snów oraz ich własne ewentualne interpretacje. W tym artykule nie zajmuję się teorią marzeń sennych ani fizjologią czy anatomią snu. Przyglądam się snom z Zagłady, zastanawiając się, czy dowiadujemy się z nich czegoś niemożliwego do znalezienia w innych źródłach. Interesują mnie przy tym wyłącznie sny śnione w czasie wojny16, ale zarówno te zapisane wówczas na gorąco, jak i te, które zostały zanotowane po latach, we wspomnieniach czy pamiętnikach. Taka decyzja może się wydawać nieco niekonwencjonalna pod względem metodologicznym, niemniej moim priorytetem jest analiza snów jako źródła historycznego, a więc przede wszystkim snów ważnych. Sny pamiętane przez lata, utrwalone we wspomnieniu ich autorów stanowią istotny element doświadczenia Zagłady. Z mojego punktu widzenia ważna jest jakość i rola snu, nie zaś moment jego zanotowania. Ważne są sny znaczące, zapamiętane, „duże” w odróżnieniu od codziennych, „małych” snów – te, które poruszają i inspirują śniącego. Takie sny, które prowokują do zastanawiania się nad nierozstrzygalnym dylematem: czy odzwierciedlają one to, co śniący już „wie” (choćby w postaci przeczucia), czy też treść snu stanowi źródło nowej wiedzy17. Niektórzy „wiedzą”, a ich sny stanowią dla bliskich „wielką i straszną zagadkę”, jak pisał o snach swojej żony Reuwen Feldszuh. Perła Feldszuh-Richter od dzieciństwa miała sny, które nieraz wprawiały jej otoczenie w zakłopotanie. Jej mąż w dzienniku pisanym w getcie warszawskim, a później w ukryciu notował 22 marca 1943 r.: „nie mogą te sny stanowić ostrzeżenia, ponieważ nie pokazują możliwości ratunku i przychodzą w momencie, kiedy nie można uciec, są w ich formie i treści zalążki paniki i gniewu. Pewnego dnia podczas wojny wstała moja żona, krzycząc, że widziała mnie pod drzewem wiśniowym. Ja potrząsałem wiśniami, które spadały mi na głowę, głowę jej i naszej córeczki, i nie zdążyłem uciec. A wiśnie oznaczają łzy. I prosiła mnie, żebym nie wychodził, bo coś złego mnie spotka. Śmiałem się z tego ostrzeżenia – kobiecej wyobraźni, ale nie wychodziłem cały dzień. Kiedy wyszedłem wieczorem, napotkałem żandarma, któremu się nie ukłoniłem, dostałem za swoje, i ledwo uszedłem śmierci. Ciekawy był jej sen kilka miesięcy przed powstaniem getta, jak cała Warszawa została wepchnięta do jednej długiej kiszki zamkniętej z obu stron i coraz większy smród ogarniał ludzi w środku. Śniło jej się też przed deportacją, kiedy mówili, że zostało Żydom jeszcze 40 dni życia, że wszystkie domy Warszawy oderwały się, wisząc dosłownie na nitce, jakby za chwilę miały runąć, padając i miażdżąc przechodzących Żydów. I zawsze zwiastują jej sny coś złego. Zło nieuniknione, od którego nie ma ucieczki, nie ma możliwości odwrotu, nie można go nawet, choć trochę, umniejszyć”18.

Sny z okresu Zagłady nie są źródłem łatwo dostępnym. W setkach relacji, publikowanych wspomnień i zachowanych dzienników nie ma ich zbyt wiele. Po przeprowadzeniu obszernej kwerendy w archiwach Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz Yad Vashem, a także wykorzystując materiały opublikowane, zebrałam próbkę liczącą 144 sny, pochodzące od 66 autorów. 102 spośród nich pochodzą od 24 osób (w tym: 23 od Aby Ariego Weinsteina, 8 – Lutka Orenbacha, 7 – Chai Finkelsztejn, 6 – Racheli Auerbach, po 5 – Janusza Korczaka i Aarona Elstera, po 4 – Feli Fischbein, Cesi Gruft, Mieczysława Pokornego i Brandli Siekierki (w tym 1 jej męża), po 3 – Szajndli Halpern, Małki Krajnowicz, Morrisa Breitbarta i Eugenii Sztiwel (w tym 1 jej męża) oraz po 2 – od Marii Lewi-Kurowskiej, Liliany Lipes, Reni Knoll, Ester Deckier Abramowicz, Rózi Basseches-Wagnerowej, Irene Hauser, Rywki Lipszyc, małżeństwa Malachich, Lejba Rochmana i Miriam Kuperhand. Pozostałe 42 to pojedyncze sny autorów. Nie zajmuję się w tym tekście szczegółową analizą wszystkich zebranych snów, przedstawiam jedynie próbkę dającą wyobrażenie o ich różnorodności i znaczeniu.

Istnieje wiele rozmaitych podziałów i systematyzacji snów, ze względu na ich zawartość, strukturę, rolę, dynamikę etc. W niniejszym szkicu najbardziej adekwatne wydaje mi się chronologiczno-synchroniczne podejście do zebranych snów oraz, w ramach podejścia chronologicznego, ich podział funkcjonalny. Podział ten odzwierciedla rolę, jaką sny odgrywają w odbiorze śniącego. Wiele przedstawianych tu snów ma znaczenie emocjonalne, wyraża uczucia; inne mają charakter motywacyjny, stymulują do podejmowania decyzji i działania; część snów z kolei to sny ostrzegawcze, które mają wzmóc uwagę śniącego i chronić przed nieszczęściem. Inne to sny prospektywne, zapowiadające przyszłe wydarzenia.

Podejście chronologiczne uwzględnia kolejne etapy Zagłady i odmienne sytuacje, w jakich znajdują się śniący. Kryterium podziału chronologicznego stanowi świadomość Zagłady – nieobecna jeszcze w okresie życia w getcie, a powszechna w czasie ukrywania się, kiedy wiedza o eksterminacji jest już oczywista. Ujęcie synchroniczne pozwala uwzględnić sny różnych osób współwystępujące w tym samym czasie. Pojedynczy sen należy do historii indywidualnej, ale większa liczba snów z tej samej epoki historycznej może świadczyć o pewnym rodzaju doświadczenia zbiorowego. Analiza diachroniczna – oparta na snach jednej osoby w dłuższym okresie i biorąca pod uwagę zachodzące w nich zmiany i procesy – wymagałaby informacji biograficznych i użycia narzędzi psychoanalitycznych. Do tego rodzaju analizy z mojego zasobu snów mogłyby się nadawać jedynie 23 sny Aby Ariego Weinsteina, ale brak pogłębionej znajomości kontekstu także w tym wypadku uniemożliwia jej podjęcie.

Sny w getcie

Drugiego lipca 1940 r., jeszcze przed zamknięciem getta, prezes warszawskiego Judenratu Adam Czerniaków zanotował: „śnił mi się w nocy Mayzel, któremu przekazałem Gminę. Co za piękny sen”19. Maurycy Mayzel – poprzedni prezes warszawskiej gminy żydowskiej – we wrześniu 1939 r. wydostał się z falą uciekinierów na wschód; Czerniaków na polecenie prezydenta Starzyńskiego objął jego stanowisko. Półtora roku później, 11 stycznia 1942 r., Halina Szwambaum w liście z getta do nauczycielki Stefanii Liliental, mieszkającej po stronie aryjskiej, zwierzała się: „marzę o trawie, żeby móc się na niej położyć, o jakiejś polanie, o drzewach, o lesie. Kiedyś śniło mi się morze, ale to był przykry sen”20. Pomiędzy tymi dwiema wizjami: przyjemną o uwolnieniu się od ciężaru odpowiedzialności a przykrą o utraconym świecie, rozciąga się getto i jego sny.

Zapewne wielu Żydów w gettach miało sny retrospektywne – sny o przeszłości, skojarzone ze wspomnieniami przyjemnych chwil.

------------------------------------------------------------------------

1 Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej AŻIH), 302/157, Chaim Hasenfuss, „Dwa lata wojny (przeżycia i refleksje)”. W cytowanych dokumentach zachowałam pisownię oryginału, uwspółcześniłam jedynie interpunkcję.

2 Interpretacje snów zob. np. http://magia.onet.pl/sennik/mieso,1090.html (dostęp 3 VII 2013 r.).

3 Zob. np. Eric R. Dodds o snach w starożytnej Grecji w idem, Grecy i irracjonalność, tłum. Jacek Partyka, Bydgoszcz: Homini, 2002; Alain Besançon o snach Raskolnikowa w idem, Histoire et experience du moi, Paris: Flammarion, 1971; oraz Dreams and History: The Interpretation of Dreams from Ancient Greece to Modern Psychoanalysis, red. Daniel Pick, Lyndal Roper, London-New York: Routledge, 2004; Peter Burke, The Cultural History of Dreams idem, Varieties of Cultural History, Ithaca: Cornell University Press, 1997; Jacques le Goff, Świat średniowiecznej wyobraźni, tłum. Maria Radożycka-Paoletti, Warszawa: Volumen i Bellona, 1997.

4 Charlotte Beradt, The Third Reich of Dreams: The Nightmares of a Nation 1933-1939, Wellingborough: Aquarian Press, 1985.

5 Np. opisany przez Beradt sen anonimowego lekarza z 1934 r.: „było około 9 wieczorem. Skończyłem konsultacje i wyciągnąłem się na kanapie, żeby się zrelaksować z książką o Matthiasie Grünewaldzie, gdy nagle ściany mojego pokoju i mieszkania zniknęły. Rozejrzałem się dookoła i ku swemu przerażeniu odkryłem, że jak daleko sięgam wzrokiem – żadne mieszkanie nie ma już ścian. Usłyszałem wówczas z głośnika: «według Dekretu z 17 bieżącego miesiąca o likwidacji Ścian...»”. Jak pisze Beradt, lekarz poprzedniego dnia zapomniał wywiesić w oknie flagę i kiedy został upomniany przez straż sąsiedzką, pomyślał sobie: „nie w moich czterech ścianach”. Sen przetworzył to zdanie, pokazując jednocześnie okrutną metaforę totalitaryzmu – świat bez ścian, zob. ibidem, s. 21.

6 Ibidem, s. 152. W I scenie II aktu Makbet mówi po zabójstwie: „Zdało mi się, że słyszałem/Głos wołający: «Nie zaśniesz już więcej!»/Makbet zabija sen, niewinny sen,/Który zwikłane węzły trosk rozplata,/Grzebie codzienne nędze; sen, tę kąpiel/Znużonej pracy, cierpiących serc balsam./Odżywiciela natury, głównego/Posiłkodawcę na uczcie żywota” (William Shakespeare, Makbet, tłum. Józef Paszkowski).

7 Reinhart Kosselleck, Terror and Dream. Methodological Remarks on the Experience of Time during the Third Reich idem, Futures Past. On the Semantics of Historical Time, tłum. Keith Tribe, New York: Columbia University Press, 2004, s. 210-211.

8 Irina Paperno, Dreams of Terror: Dreams from Stalinist Russia as a Historical Source, „Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History” 2006, t. 7, nr 4, s. 793-824. Najbardziej może poruszający z przytoczonych przez nią przykładów to historia Andrieja Stiepanowicza Arszyłowskiego, chłopa z regionu tiumeńskiego na Uralu, lokalnego aktywisty. Marzył o zostaniu pisarzem, prowadził dziennik, w którym wyrażał się krytycznie o reżimie, zapisywał również sny. Aresztowano go w 1937 r., a dziennik – w tym szczególnie sen o spotkaniu ze Stalinem – stał się dowodem przeciwko niemu i świadectwem jego kontrrewolucyjnych poglądów. Arszyłowski został rozstrzelany.

9 Henryk Bereza, Oniriada. Zapisy z lat 1976-1996, Warszawa: Skotnica, 1997. Książka zawiera wybór snów autora z lat 1976-1996.

10 „ w sklepie kupuję kawał kiełbasy – biorę sobie sam papier, żeby kiełbasę zawinąć – napada na mnie ekspedientka – zaczynam krzyczeć o potworności tego wszystkiego ”. Ibidem, sen z 20 V 1977 r., s. 22.

11 Kosselleck, Terror and Dream..., s. 209.

12 Zob. np. ostatnio wydane w Polsce: Saul Friedländer, Czas eksterminacji. Nazistowskie Niemcy i Żydzi 1939-1945, tłum. Sławomir Kupisz, Anna Maria Nowak, Krzysztof Masłowski, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2010, czy Christopher R. Browning, Pamięć przetrwania. Nazistowski obóz pracy oczami więźniów, tłum. Hanna Pustuła-Lewicka, Wołowiec: Czarne, 2012.

13 Jerzy Topolski, Jak się pisze i rozumie historię. Tajemnice narracji historycznej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2008, s. 338.

14 Zob. Rudi Künzel, Medieval Dreams: A Sample of Historical and Psychoanalytical Criticism, „Psychoanalytische Perspectieven” 2002, t. 20, nr 2, s. 215-233.

15 Freud rozwijał i uzupełniał swoją koncepcję snów (m.in. w książkach Objaśnianie marzeń sennych i Psychopatologia życia codziennego). Wspominam tu o niej w bardzo uproszczonej formie.

16 Sny powojenne to zupełnie inny, obszerny temat, który doczekał się bogatej literatury. Sny odzwierciedlające przeżycia wojenne stanowią bogaty materiał do pracy terapeutycznej z ocalałymi i są opisywane w dziesiątkach tekstów oraz opracowań na temat traumy. Pomijam tutaj ten nazbyt już wyeksploatowany wątek. Żydzi, którzy przeżyli, nie uwolnili się od swoich snów – zob. np. Michał Głowiński, Sny i przywidzenia idem, Przywidzenia i figury. Małe szkice z lat 1977-1997, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1998, oraz Sny i przywidzenia idem, Fabuły przerwane. Małe szkice 1998-2007, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2008.

17 Zob. Roger M. Knudson, Significant Dreams: Bizarre or Beautiful?, „Dreaming” 2001, t. 11, nr 4, s. 167-177.

18 Archiwum Yad Vashem (dalej AYV), 033/959, Reuwen Feldszuh, Dziennik, tłum. z j. hebrajskiego Ela Linde.

19 Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939-23 VII 1942, oprać. Marian Fuks, Warszawa: Czytelnik, 1983, s. 127.

20 AŻIH, Kolekcja Bernarda Marka, zespół 546, Listy Haliny Szwambaum do Stefanii Liliental.