Zarys anatomii człowieka - ebook

Przedmowa do wydania IX

Z przyjemnością i satysfakcją przedstawiam Państwu kolejne, IX już wydanie „Zarysu anatomii człowieka”. Cieszy fakt, że tytuł ten – konkurując z coraz większą liczbą książek i atlasów anatomicznych dostępnych na rynku księgarskim – ciągle potwierdza swą wartość, czego wyrazem jest zadowolenie kolejnych Czytelników i liczba sprzedanych egzemplarzy. Książka – napisana w połowie XX wieku przez prof. Adama Krechowieckiego (I wydanie w roku 1958, w następnych wydaniach unowocześniana i zmieniana) – oparła się próbie czasu i przetrwała do dnia dzisiejszego, dołączając do wielu szacownych klasyków literatury podręcznikowej.

Podręcznik w obecnej IX edycji został rozbudowany o miana anatomiczne w języku angielskim, będącym lingua franca współczesnej medycyny. Książka, tak jak poprzednie wydania, zachowała swój kompendialny charakter, a więc nie wystarczy do opanowania tak ogromnego materiału, jakim jest anatomia prawidłowa człowieka. Niezbędne są do tego, co oczywiste, odbywane w toku studiów wykłady, zajęcia praktyczne, a także korzystanie z wielotomowych podręczników i literatury naukowej. Najpoważniejsze studia nie wykluczają konieczności repetycji, dlatego przed egzaminem nadchodzi czas na zapoznanie się z treścią naszego podręcznika. Służy on również doraźną pomocą każdemu lekarzowi w jego praktyce zawodowej.

Na koniec pragnę podziękować PZWL Wydawnictwu Lekarskiemu, a w szczególności wydawcy Jolancie Jedlińskiej oraz redaktor Beacie Bednarczuk, za stworzenie warunków do przygotowania kolejnej IX edycji podręcznika.

Szczecin, lipiec 2019 r.

Florian CzerwińskiPrzedmowa do wydania IV

Kolejne wydanie podręcznika (IV), który po raz pierwszy ukazał się na półkach księgarskich w 1958 roku, w zasadzie nie odbiega w swej treści od wydania III. Dokonaliśmy tylko nieznacznych zmian w niektórych rozdziałach oraz staraliśmy się o wyeliminowanie błędów, jakie zakradły się do poprzednich wydań.

Zachowując kompendialny charakter dzieła i świadom odpowiedzialności, jaka ciąży na autorach bardzo krótkiego podręcznika tak ogromnej dyscypliny, jaką jest anatomia prawidłowa, czuję się zobowiązany do pouczenia czytelnika jak – moim zdaniem – powinno się z „Zarysu” korzystać.

Najpoważniejsze studia nie wykluczają konieczności repetycji. Przeciwnie. Im większy materiał obejmuje studiowana specjalność i im trudniejszy egzamin oczekuje słuchacza, tym większego znaczenia nabierają repetycje stwarzające możliwość szybkiego ogarnięcia wzrokiem całości, z którą zaznajamiano się gruntownie w ciągu długich miesięcy systematycznej pracy. Dlatego sądzę, że obecność tego skromnego „Zarysu” obok spiętrzonych na stole studiującego podręczników i atlasów anatomicznych jest niezbędna w pewnym okresie studiów. W toku studiów wykłady, zajęcia praktyczne, podręczniki i literatura naukowa zajmują zawsze u poważnego słuchacza należne miejsce. Na miejscu ostatnim, tuż przed decydującą rozmową z Profesorem, powinien znaleźć się „Zarys”. Zadaniem bowiem tej książki jest nie uczyć, lecz przypominać, a przypominać sobie można tylko to, co już uprzednio poznano w toku wszechstronnych studiów.

„Zarys” podaje zakres materiału koniecznie potrzebny do studiów na I roku „medycyny i stomatologii”, ale sądzę, że spełni swoje zadanie także jako podręczne kompendium dla studentów wyższych lat studiów i lekarzy.

Szczecin, wrzesień 1991 r.

Adam KrechowieckiWstęp

Nauki zajmujące się ustrojem ludzkim wchodzą w zakres nauki o życiu, czyli biologii. W tym wielkim dziale nauk przyrodniczych wyróżnia się morfologię, czyli naukę o ukształtowaniu żywego ustroju, i fizjologię, czyli naukę o czynnościach ustroju. Ale życie ustroju to okres przemian zachodzących w nim od momentu zapłodnienia komórki jajowej aż do jego śmierci. Stąd też w szerokim pojęciu nauk morfologicznych mieści się ontogeneza, czyli nauka o historii rozwoju osobniczego, a więc o przemianach zachodzących w ukształtowaniu ustroju od chwili zapłodnienia do ukończenia wzrostu, embriologia – nauka o rozwoju zarodka, obejmująca zatem mniejszy zakres niż ontogeneza, gdyż tylko do momentu urodzenia się płodu, i wreszcie anatomia, która podaje cechy ukształtowania ustroju w całym okresie jego życia poza łonem matki. Ustrój poza łonem matki przechodzi kolejno wiek: dziecięcy, młodzieńczy, dorosły, dojrzały i starości. Ponadto znaczne różnice występują w ukształtowaniu ustroju mężczyzny i kobiety. Na koniec żaden anatom nie może nie zauważyć zmienności w budowie, czyli różnic indywidualnych charakterystycznych dla poszczególnych osób.

Wynika z tego celowość rozpatrywania budowy organizmu zależnie od wieku i płci, jak również uwzględniania „anatomii indywidualnej” lub „osobniczej”. W nauczaniu anatomii omawia się przeważnie zespół cech budowy osoby dojrzałej z podkreśleniem zasadniczych różnic płciowych i tylko niektórych różnic w uzależnieniu od wieku, nie biorąc jednak pod uwagę indywidualnych różnic osobniczych. Nazwa „anatomia”, pochodząca od greckiego słowa anatemnein (rozcinać, rozczłonkowywać), ma uzasadnienie w podstawowej metodzie badawczej, jaką posługują się anatomowie, polegającej na preparowaniu, czyli rozcinaniu na części badanego ustroju. Oprócz jednak tej metody, stosowanej na materiale martwym, używa się innych jeszcze metod badawczych, takich jak oglądanie, osłuchiwanie, opukiwanie i rentgenografia, których celem jest badanie budowy i czynności ustroju na materiale żywym.

Podstawową częścią składową ustroju jest komórka. Zespoły komórek tworzą tkanki, a z tkanek zbudowane są narządy i układy narządów, które razem wzięte stanowią całość ustroju. W zakres anatomii wchodzi zatem nie tylko badanie cech budowy narządów widocznych gołym okiem, czyli anatomia makroskopowa, ale i szczegółów widocznych pod mikroskopem, a więc nauka o komórce (cytologia) i nauka o tkankach (histologia), które łącznie z nauką zajmującą się mikroskopową budową narządów określa się wspólną nazwą anatomii mikroskopowej.

Zadaniem anatomii systematycznej jest badanie ustroju według kolejności układów narządów i poszczególnych wchodzących w nie narządów. Przeciwieństwem tego rodzaju badań anatomicznych są sposoby badania stosowane w anatomii topograficznej, w których badany materiał ujmuje się nie według kolejności narządów i ich układów, lecz według położenia w stosunku do siebie, zestawiając odcinki narządów, całe narządy lub układy narządów w różnych okolicach ciała i obserwując zachodzące pomiędzy nimi stosunki przestrzenne. Inne wreszcie badania anatomiczne dotyczą głównie powierzchni ciała, jego proporcji oraz ukształtowania zewnętrznego i wchodzą w zakres tzw. anatomii plastycznej albo artystycznej. Określenie „anatomia systematyczna” uważane jest zwykle za równoznaczne z „anatomią opisową”, której nazwa pochodzi od „opisowej” formy, w jakiej anatom przedstawia wyniki swoich badań.

Wszystkie wymienione wyżej nauki zajmują się szczegółami budowy ustroju żywego prawidłowo zbudowanego, tzn. nie wykazującego żadnych odchyleń od norm uznanych za prawidłowe i żadnych zmian chorobowych. Stąd nazwy na określenie tych nauk – anatomia, fizjologia i histologia prawidłowa, które należy przeciwstawić anatomii, fizjologii, histologii patologicznej. Nauki te stosują takie same metody badań i opisują te same narządy i ich układy, ale zbudowane nieprawidłowo, czyli wykazujące odchylenia i zmiany chorobowe.

Specjalne znaczenie ma nauka zwana anatomią porównawczą, która zajmuje się porównawczym zestawieniem cech budowy (anatomii) i historii rozwoju (ontogenii) człowieka z cechami budowy i historii rozwoju zwierząt. Anatomia porównawcza stanowi podstawę dla historii rozwoju rodowego (filogenii), czyli dla nauki, która opierając się na teorii ewolucji Darwina jest historią powstawania jednych ustrojów (wyższych) z innych (niższych).

Układy narządów. Jak już wspomniano, w anatomii systematycznej opis budowy ustroju podawany jest według układów narządów w następującej kolejności:

1. Układ kostny (systema sceleti; skeletal system).

2. Układ mięśniowy (systema musculorum; muscular system); (oba te układy stanowią w całości „układ narządu ruchu”).

3. Układ nerwowy (systema nervosum; nervous system).

4. Układ naczyniowy (systema vasorum; cardiovascular system).

5. Układ pokarmowy (systema digestorium; alimentary system).

6. Układ moczowo-płciowy (systema urogenitale; urinary system, reproductive system).

7. Układ oddechowy (systema respiratorium; respiratory system).

8. Układ wewnątrzwydzielniczy (systema endocrinum; endocrine system).

9. Narządy zmysłów (organa sensuum; sense organs).

10. Skóra (cutis; skin).

Określenia orientacyjne w przestrzeni

Osie ciała

Osie pionowe albo długie (axes verticales s. longitudinales; vertical or long axes), przy czym oś biegnąca przez szczyt głowy nosi nazwę osi głównej.

Osie poprzeczne albo poziome (axes transversales s. horizontales; transverse or horizontal axes), prostopadłe do pionowych i biegnące od strony prawej do lewej.

Osie strzałkowe (axes sagittales; saggital axes), prostopadłe do poprzednich i biegnące od przodu do tyłowi.

Płaszczyzny ciała

Płaszczyzny strzałkowe (plana sagittalia; parasagittal planes), biegnące pionowo od przodu do tyłu, przy czym płaszczyzna strzałkowa ułożona w osi głównej nosi nazwę płaszczyzny pośrodkowej (planum medianum; sagittal plane).

Płaszczyzny czołowe (plana frontalia; frontal planes), biegnące pionowo, prostopadle do płaszczyzn strzałkowych.

Płaszczyzny poprzeczne albo poziome (plana transversalia s. horizontalia; transverse or horizontal planes), ustawione pod kątem prostym w stosunku do płaszczyzn poprzednio wymienionych.

Kierunki i położenia w przestrzeni

W stosunku do płaszczyzny pośrodkowej: kierunek przyśrodkowy (medialis; medial) i boczny (lateralis; lateral), przy czym położenie narządu znajdującego się w samej płaszczyźnie pośrodkowej określa się jako położenie pośrodkowe (medianus; median).

W stosunku do płaszczyzn czołowych: kierunek przedni (anterior; anterior or ventral) i tylny (posterior; posterior or dorsal).

W stosunku do płaszczyzn poziomych: kierunek górny (superior; superior) i dolny (inferior; inferior).

W stosunku do zewnętrznej powierzchni ciała: położenie powierzchowne lub zewnętrzne (superificialis s. externus; superficial or external) i głębokie lub wewnętrzne (profundus s. internus; deep or internal).

Na kończynach: położenie bliżej przyczepu kończyny do tułowia – położenie bliższe (proximalis; proximal), dalej od przyczepu kończyny do tułowia – położenie dalsze (distalis; distal). Brzegi przedramienia i ręki określa się jako łokciowy (ulnaris; ulnar) i promieniowy (radialis; radial), brzegi zaś goleni i stopy jako piszczelowy (tibialis; tibial) i strzałkowy (fibularis; fibular). W oznaczeniach kierunku położenia na ręku przyjmuje się określenia: grzbietowy (dorsalis; dorsal) i dłoniowy (volaris; palmar), na stopie zaś określenia: grzbietowy (dorsalis; dorsal) i podeszwowy (plantaris; plantar).

Zamiast oznaczenia kierunków położenia „górny” i „dolny” stosować można wobec tułowia określenia: czaszkowy (cranialis; cranial) i ogonowy (caudalis; caudal).Układ narządu ruchu

Do układu narządu ruchu zalicza się układ szkieletowy (systema sceleti; skeletal system) oraz układ mięśniowy (systema musculorum; muscular system). W zakres nauki o układzie kostnym wchodzi nauka o kościach (osteologia; osteology), nauka o stawach (arthrologia; arthrology) i nauka o więzadłach (syndesmologia; syndesmology). Układ ten stanowi bierny aparat ruchu i jednocześnie służy jako osłona i podpora części miękkich ciała. W zakres nauki o układzie mięśniowym wchodzi nauka o mięśniach szkieletowych (miologia; myology). Mięśnie szkieletowe, kurcząc się, powodują ruchy kośćca, układ mięśniowy zatem stanowi czynny aparat ruchu.

Budowa ogólna układu kostnego

Budowa ogólna kości

Charakterystyka ogólna kości. Każda kość (os; bone) ma swój kształt zasadniczy, uwarunkowany rolą, jaką odgrywa w organizmie (np. kość udowa, która stanowi rusztowanie uda, jest kością długą; kość ciemieniowa, która wchodzi w skład sklepienia czaszki mózgowej, jest kością płaską). Rozróżnia się zatem kości długie, płaskie, krótkie, pneumatyczne i różnokształtne. Kość długa, w której jeden z trzech wymiarów jest znacznie dłuższy od pozostałych, ma część środkową, zwaną trzonem (corpus s. diaphysis; shaft), i dwa końce: bliższy (extremitas proximalis; proximal end) i dalszy (extremitas distalis; distal end). W przeciwieństwie do kości długiej kość płaska odznacza się tym, że jeden z jej wymiarów jest znacznie krótszy od pozostałych. W kości krótkiej wszystkie trzy wymiary są mniej więcej jednakowej długości. Kości, w których głębi znajdują się jamy powietrzne wyścielone błoną śluzową, zalicza się do kości pneumatycznych, nieregularne zaś i wielopostaciowe bryły kostne stanowią grupę kości różnokształtnych.

Na każdej kości występują liczne nierówności w postaci wyniosłości i wgłębień. Wyniosłość określa się jako wyrostek (processus; process), kłykieć (condylus; condyle), krętarz (trochanter; trochanter), guz (tuber; tuber), guzek (tuberculum; tubercle), kolec (spina; spine), grzebień (pecten, crista; crest) lub kresę chropawą (linea aspera; linea aspera). Wgłębienie nazywa się dołem (fossa; fossa), bruzdą albo rowkiem (sulcus; sulcus or groove) oraz otworem (foramen; foramen) i kanałem (canalis; canal).

W kości odróżnia się warstwę tkanki kostnej o utkaniu ścisłym, określanej jako istota zbita (substantia compacta; compact or cortical bone), i warstwę o utkaniu beleczkowatym, zwaną istotą gąbczastą (substantia spongiosa; cancellous or spongy bone). W kościach długich istota zbita występuje na powierzchni całej kości, gąbczasta zaś w głębi obu końców, tak że trzon kości, wewnątrz pusty, zawiera jamę szpikową (cavum medullare; medullary cavity).

Przedłużeniem jamy szpikowej są wolne przestrzenie między beleczkami istoty gąbczastej w obu końcach kości. W kościach płaskich istota zbita tworzy dwie zewnętrzne warstwy, między którymi znajduje się istota gąbczasta, zwana również śródkościem (diploe; diploe). W kościach płaskich istota zbita tworzy cienkie płytki zewnętrzne, środek zaś zajmuje istota gąbczasta. Jama szpikowa i przestrzenie międzybeleczkowe istoty gąbczastej zawierają szpik (medulla ossium; bone marrow). Układ beleczek istoty gąbczastej, pozornie bezładny, jest zgodny z prawami statyki i zależy od sił wywieranych na daną kość. Ściany jamy szpikowej wyścielone są cienką błonką łącznotkankową, zwaną wyściółką jam szpikowych (endosteum; endosteum). Przeważną część zewnętrznych powierzchni kości pokrywa łącznotkankową błona – okostna (periosteum; periosteum). Podobną błoną, zwaną ochrzęstną (perichondrium; perichondrium), pokryte są chrząstkowe części kośćca.

Szpik stanowi masę gąbczastą, której ilość w ustroju wzrasta z wiekiem (noworodek – około 70 cm³, osoba 55-letnia – ponad 4000 cm³). U płodów i noworodków szpik ma barwę czerwoną (szpik czerwony – medulla ossium rubra; „red” bone marrow). U osoby dorosłej szpik czerwony, w którym wytwarzają się krwinki czerwone i krwinki białe posiadające ziarnistości, znajduje się tylko w kręgach, w mostku, w żebrach, w kościach czaszki, w kości miednicznej, w łopatce i częściowo w jamach kości długich; w pozostałych kościach występuje u osoby dorosłej szpik żółty (medulla ossium flava; „yellow” bone marrow), który powstaje ze szpiku czerwonego przez odkładanie się tłuszczu. W kościach osób starych lub schorowanych pojawia się szpik o barwie brunatnoczerwonej, często przezroczysty, określony jako szpik galaretowaty (medulla ossium gelatinosa; gelatinous bone marrow).

Ryc. 1. Przekrój bliższego końca kości udowej prawej

Na każdej kości spotyka się otwory zwane otworami naczyniowymi (foramina vasorum; vasal foramina), prowadzące do kanałów, które wchodzą w głąb istoty kostnej. Kanałami tymi tętniczki z okostnej wnikają do kości. Ponadto, zwykle w środkowym odcinku trzonu kości długiej oraz w wielu kościach płaskich i krótkich, znajdują się otwory odżywcze (foramina nutricia; nutrient foramina), w które wnikają naczynia odżywcze (vasa nutricia; nutrient vessels), dążące przez kanały odżywcze (canales nutricii; nutrient canals) do szpiku.

Okostna jest bogato unerwiona i unaczyniona (naczynia krwionośne i naczynia chłonne). Rola okostnej polega na ochronie kości i jej odżywianiu; okostna ma również duże znaczenie w rozwoju i regeneracji kości.

Podział kośćca. Naukę o kośćcu dzieli się na następujące działy:

1. Kręgosłup.

2. Klatka piersiowa.

3. Czaszka.

4. Kończyna górna.

5. Kończyna dolna.

Budowa ogólna połączeń kości

Połączenia kości to połączenia ścisłe i połączenia wolne. Zasadniczą różnicą występującą pomiędzy wymienionymi dwoma typami połączeń kości jest brak lub istnienie pomiędzy stykającymi się powierzchniami kostnymi szczelinowatej jamy stawowej, która jest cechą połączenia wolnego. W połączeniach ścisłych stykające się powierzchnie kostne łączy ze sobą tkanka łączna, tkanka chrzestna lub kość.

Połączenia kości ścisłe

Połączenia ścisłe (synarthroses; synarthroses) dzielą się na więzozrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty.

Więzozrost (syndesmosis; syndesmosis) jest połączeniem, w którym materiałem łączącym jest tkanka łączna. Odróżnia się cztery rodzaje więzozrostu:

1. Więzozrost włóknisty (syndesmosis fibrosa; fibrous syndesmosis) – materiał łączący stanowią klejodajne pasma łącznotkankowe, np. błona międzykostna przedramienia.

2. Więzozrost sprężysty (syndesmosis elastica; elastic syndesmosis) – materiał łączący stanowią pasma łącznotkankowe sprężyste, np. więzadła żółte między łukami kręgów.

3. Szew (sutura; suture) – materiał łączący stanowi bardzo mocna, cienka warstwa tkanki łącznej. Szwy mogą być – zależnie od ukształtowania stykających się krawędzi kości – trojakiego rodzaju:

a) szew piłowaty (sutura serrata; serrate suture) – krawędzie kości zazębiają się wcięciami i ząbkami;

b) szew łuskowy (sutura squamosa; squamous suture) – krawędzie kości zachodzą na siebie dachówkowato;

c) szew gładki (sutura plana; plane suture) – krawędzie kości są zupełnie proste.

4. Wklinowanie (gomphosis; gomphosis) jest czwartym rodzajem więzozrostu. Nazwą tą określa się umocowanie korzeni zębów w zębodołach przez tkankę łączną, zwaną ozębną, czyli okostną zębodołu (periodontium; periodontium).

Chrząstkozrost (synchondrosis; synchondrosis) stanowi połączenie, w którym materiałem łączącym jest chrząstka. U osób dorosłych jest to zawsze chrząstka włóknista, z wyjątkiem połączenia I żebra z mostkiem, w którym to połączeniu występuje chrząstka szklista. W wieku dziecięcym i młodzieńczym chrząstkozrosty występują znacznie liczniej niż u dorosłych – w postaci chrząstek nasadowych, znajdujących się w kościach długich między trzonem a nasadą i zbudowanych z chrząstki szklistej, która z wiekiem przekształca się całkowicie lub częściowo w chrząstkę włóknistą.

Kościozrost (synostosis; synostosis) stanowi połączenie, w którym materiałem łączącym jest tkanka kostna. Kościozrosty występują u osób starszych w wyniku skostnienia więzozrostów i chrząstkozrostów (np. kostnienie chrząstek nasadowych i szwów czaszki). Skostnieniu mogą ulegać również niektóre stawy (np. stawy kości krzyżowej). Skostnienie o charakterze patologicznym, jakie może zdarzyć się po złamaniu kości w stawie, określa się mianem ankylosis, ankylosis.

Ruchomość połączeń ścisłych. Możliwości ruchowe więzozrostów i chrząstkozrostów zależą od rodzaju spajającej kości tkanki. Ruchomość ta jest zawsze bardzo nieznaczna. Największe stosunkowo możliwości ruchowe posiadają więzozrosty sprężyste, znacznie mniejsze zaś więzozrosty włókniste i szwy. W chrząstkozrostach ruchomość zależy od grubości spajającej kości chrząstki i jest tym wydatniejsza, im grubsza jest chrząstka. Kościozrosty stanowią połączenia całkowicie nieruchome.

Połączenia kości wolne (stawy)

Niezrośnięte ze sobą żadnym rodzajem tkanki połączenia kości, w których między ślizgającymi się po sobie powierzchniami stawowymi znajduje się szczelina – jama stawowa (cavum articulare; articular cavity), noszą nazwę stawów (articulationes; articulations). W ukształtowaniu stawów wyróżnia się pewne składniki występujące stale i wiele składników niestałych, charakteryzujących różne stawy o bardziej skomplikowanej budowie. Do stałych składników każdego stawu należą powierzchnie stawowe kości łączących się w danym stawie, jama stawowa i torebka stawowa.

Powierzchnie stawowe (facies articulares; articular facets) są pokryte chrząstką stawową (cartilago articularis; articular cartilage). Z wyjątkiem stawów, w których jednocześnie występuje chrząstka śródstawowa i w których powierzchnie stawowe kości pokryte są chrząstką włóknistą, chrząstka stawowa zbudowana jest zawsze z chrząstki szklistej. Pomiędzy chrząstką stawową a kością znajduje się cienka warstwa chrząstki zwapniałej. Grubość chrząstki stawowej, uzależniona od tarcia w stawie, jest różna w różnych stawach i w różnych miejscach jednego stawu (średnia grubość wynosi 0,5–2 mm). Chrząstka stawowa ma powierzchnię lśniącą i gładką, jest odporna na tarcie i dzięki tym cechom, jak również dzięki swojej podatności i zdolności do sprężystego odkształcania się, stanowi zasadniczy składnik stawu jako połączenia ruchomego, tworząc jednocześnie ochronę dla końców stawowych kości i osłabiając siłę urazów. Powierzchnie stawowe pokryte chrząstkami stawowymi są przeważnie w ten sposób ukształtowane, że jedna z nich – wypuklona – stanowi główkę stawową, druga zaś – odpowiednio wklęsła – panewkę stawową. Bywają również powierzchnie stawowe płaskie. Chrząstki stawowe pokrywające główki stawowe są często bardziej twarde od chrząstek powlekających panewki.

Jama stawowa (cavum articulare; articular cavity). Pomiędzy pokrytymi chrząstką stawową powierzchniami stawowymi znajduje się szczelinowata przestrzeń objęta od zewnątrz torebką stawową, zwana jamą stawową. Zewnętrzne ciśnienie powietrza i czynność mięśni powodują ścisłe przyleganie do siebie końców kości, jak również ścisłe przyleganie do kości torebki stawowej. Jama stawowa wypełniona jest mazią.

Tabela 1. Podział stawów

Torebka stawowa (capsula articularis; articular capsule) stanowi osłonę łącznotkankową, która przechodząc w okostną kości tworzących staw, odgranicza go od otoczenia. Torebka stawowa składa się z warstwy zewnętrznej, mocniejszej, zwanej błoną włóknistą (membrana fibrosa; fibrous membrane), i z warstwy wewnętrznej, cienkiej, zwanej błoną maziową (membrana synovialis; synovial membrane). Błona maziowa torebki jest błoną łącznotkankową, która wydziela maź stawową (synovia; synovium), wypełniającą jamę stawową. W jamach wielu stawów znajdują się różnego rodzaju formacje wytworzone przez błonę maziową. Należą do nich fałdy maziowe (plicae synoviales; synovial folds), wypełnione często tkanką tłuszczową i zwane wówczas fałdami tłuszczowymi (plicae adiposae; adipose folds), oraz kosmki maziowe (villi synoviales; synovial villi). Ponadto błona maziowa wypukła się na zewnątrz jamy stawowej, tworząc kaletkę maziową (bursa synovialis; synovial bursa). Kaletki powstają tylko w tych miejscach stawów, w których błona włóknista torebki jest bardzo cienka.

Błona włóknista, w pewnych stawach silnie napięta, a w innych dość luźna, w niektórych miejscach tego samego stawu jest cienka, w innych zaś bardzo gruba i tworzy silne pasma łącznotkankowe, zwane więzadłami. W niektórych stawach ścięgna mięśni przebiegające w sąsiedztwie stawu zrastają się tak ściśle z torebką, że wyścielone od strony jamy stawowej błoną maziową zastępują błonę włóknistą torebki (np. ścięgno mięśnia czworogłowego uda w stawie kolanowym). W ścięgnach takich mięśni, a także w samej ścianie torebki stawowej, występują nieraz na obu kończynach małe kostki, zwane trzeszczkami (ossa sesamoidea; sesamoid bones).

Niestałe składniki stawu. Więzadła stawowe (ligamenta articularia; articular ligaments) stanowią silne pasma błony włóknistej torebki. W wielu stawach więzadła te przebiegają niezależnie od ściany torebki, oddzielone od niej warstwą tkanki łącznej luźnej. Do więzadeł zalicza się również krótkie pasma tkanki łącznej, które w pewnych stawach łączą ze sobą niepokryte chrząstkami stawowymi powierzchnie kostne. Pozornie leżą one wewnątrz jamy stawowej, w rzeczywistości oddzielone są od niej błoną maziową torebki. Grupę tych więzadeł określa się mianem więzadeł międzykostnych (ligamenta interossea; interosseous ligaments). Więzadła wzmacniają torebkę stawową, utrzymują kości stawów w prawidłowym położeniu i hamują zbyt rozległe ruchy w stawie.

Do składników stawu, niestale występujących, należą jeszcze: obrąbek stawowy (labrum glenoidale; glenoid labrum) i chrząstka śródstawowa lub krążek stawowy (discus articularis; articular disc) oraz łąkotka stawowa (meniscus articularis; articular meniscus).

Obrąbki stawowe, występujące na brzegach panewek niektórych stawów, mają na przekroju kształt trójkątnych, całkowicie lub częściowo pierścieniowatych pasm chrząstkowych, które pogłębiają panewkę stawową i jednocześnie tworzą ochronę przeciwko uderzeniom główki stawowej.

Chrząstki lub krążki stawowe, leżąc pomiędzy powierzchniami stawowymi w niektórych stawach i łącząc się swymi obwodowymi brzegami z torebką stawową, stanowią przegrody dzielące jamy tych stawów na dwie części. Łąkotki stawowe, na przekroju trójkątne, łączą się z torebką stawową tak samo jak chrząstki śródstawowe i dzięki swoim półksiężycowatym kształtom tworzą tylko częściowe przegrody jam stawowych.

Obrąbek stawowy zbudowany jest z chrząstki włóknistej, chrząstki śródstawowe i łąkotki zaś są utworzone z chrząstki włóknistej lub z tkanki łącznej włóknistej.

Mechanika stawów

Rodzaje stawów. Zależnie od liczby kości tworzących staw dzieli się stawy na proste (articulationes simplices; simple joints), zbudowane z dwóch kości, i złożone (articulationes compositae; complex joints), zbudowane z więcej niż dwóch kości. Podział stawów zależnie od ukształtowania powierzchni stawowych i wykonywanych ruchów podany jest w tabeli 1 (s. 11). Oprócz rodzaju stawów uwzględnionych w tabeli odróżnia się jeszcze stawy nieregularne i stawy napięte, czyli płaskie (articulationes planae; plane joints). Stawy nieregularne, które często mają chrząstki śródstawowe, charakteryzują się nieregularnie ukształtowanymi powierzchniami stawowymi. Przykładem tego rodzaju stawu jest staw mostkowo-obojczykowy. Stawy napięte, czyli płaskie, określano dawniej nazwą stawów półścisłych (amphiarthroses; amphiarthroses). Stawy te cechują płaskie, równe lub guzkowate, mniej więcej tej samej wielkości powierzchnie stawowe oraz bardzo nieznaczna, zależna od napięcia torebki i więzadeł, ruchomość. Stawy tego rodzaju występują np. w stopie i w ręce, gdzie mimo niewielkiej ruchomości odgrywają doniosłą rolę, zwiększając możliwości ruchowe całości szkieletu stopy lub ręki.Klatka piersiowa

W skład klatki piersiowej wchodzi 12 kręgów piersiowych, 12 par żeber i mostek, przy czym liczba żeber jest zmienna, tzn. może zmniejszać się do jedenastu par lub przeciwnie – zwiększać wskutek występowania żeber szyjnych lub lędźwiowych.

Żebro (costa; rib) jest kością długą, przedstawiającą się jako łuk zwrócony wypukłością na zewnątrz. Składa się z części środkowej, zwanej trzonem (corpus; shaft), i dwu końców: tylnego, czyli kręgosłupowego, i przedniego, czyli mostkowego. Każde żebro łączy się z odpowiednimi kręgami.

Żebro kostne, czyli kość żebrowa (os costale; bony rib), przechodzi końcem przednim w chrząstkę żebrową (cartilago costalis; costal cartilage).

Siedem par górnych żeber określa się jako żebra prawdziwe (costae verae; true ribs); ich chrząstki żebrowe łączą się bezpośrednio z mostkiem.

Pięć par dolnych żeber nazywa się żebrami rzekomymi (costae spuriae; false ribs).

Chrząstki żebrowe VIII, IX i X żebra łączą się z mostkiem za pośrednictwem chrząstki żebrowej wyżej leżącej i wraz z chrząstką VII żebra tworzą prawy i lewy łuk żebrowy (arcus costalis; costal arch); chrząstki żebrowe XI–XII żebra kończą się swobodnie między mięśniami brzucha. Żebra te noszą nazwę żeber wolnych (costae fluctuantes; floating ribs).

Położenie chrząstek żebrowych jest następujące: chrząstka I żebra biegnie lekko ku dołowi; chrząstka żebra II leży raczej poziomo; chrząstki żeber od III do V kierują się stopniowo coraz bardziej ku górze, natomiast chrząstki dolnych żeber przebiegają najpierw w przedłużeniu żeber kostnych, a później wstępują ku górze. Wskutek takiego przebiegu na żebrach od I do V występuje kąt pomiędzy żebrem kostnym a chrząstką żebrową, na dolnych zaś żebrach widać kąt w obrębie samej chrząstki żebrowej.

Ryc. 13. Żebro VII (widok od strony przyśrodkowej)

Na tylnym końcu żebra znajduje się głowa żebra (caput costae; head of rib), mająca podzieloną grzebieniem głowę (crista capitis; crest of head of rib), bądź też niepodzieloną (żebra I, XI, XII) powierzchnię stawową (facies articularis capitis costae; articular surface of head of rib).

Głowę oddziela od trzonu zwężenie, zwane szyjką żebra (collum costae; neck of rib). Na górnej powierzchni szyjki przebiega podłużny grzebień szyjki żebra (crista colli costae; crest of neck of rib). Na bocznym końcu szyjki znajduje się na tylnej powierzchni żebra guzek żebra (tuberculum costae; costal tubercle), na którym wyróżnia się powierzchnię stawową guzka żebra (facies articularis tuberculi costae; artciular surfece of costal tubercle).

Guzek żebra występuje na dziesięciu górnych żebrach. Na trzonie żebra odróżnia się powierzchnię zewnętrzną wypukłą i wewnętrzną wklęsłą.

Powierzchnia zewnętrzna tworzy bocznie od guzka tępy kąt żebra (angulus costae; costal angle), zwrócony ku tyłowi i dołowi. Przy dolnym brzegu wewnętrznej powierzchni trzonu żebra od guzka żebrowego do przedniej trzeciej części żebra kostnego ciągnie się rowek żebra (suleus costae; costal groove), przeznaczony dla naczyń i nerwów międzyżebrowych.

Ryc. 14. Żebro VIII (widok z tyłu)

Krzywizny żebra. 1. Zakrzywienie łukowate skierowane wypukłością ku stronie bocznej. 2. Skręcenie wzdłuż żebra (część przednia żebra w porównaniu z częścią tylną zwrócona jest swą zewnętrzną powierzchnią bardziej ku górze). 3. Lekkie esowate skręcenie w stosunku do płaszczyzny poziomej.

Ryc. 15. Żebro I i II (widok z góry)

Żebra: I i II oraz XI i XII różnią się swoją budową od pozostałych. Różnice w budowie poszczególnych żeber zestawione są w tabeli 6.

Tabela 6. Różnice w budowie poszczególnych żeber

-------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Rodzaj żebra Położenie i kształt Głowa i szyjka Trzon
Żebro I Jedna powierzchnia zwrócona ku górze, druga ku dołowi. Najbardziej wygięte, szerokie, płaskie Głowa niepodzielona grzebieniem. Szyjka słabo rozwinięta Na powierzchni górnej guzek m. pochyłego, przed nim rowek dla żyły podobojczykowej, za nim rowek dla tętnicy podobojczykowej. Brak rowka żebra. Brak kąta żebra, występuje guzek żebra
Żebro II Silnie wygięte, położenie jak w dalszych żebrach Jak w dalszych żebrach Na powierzchni zewnętrznej guzowatość dla przyczepu m. zębatego przedniego. Kąt i rowek jak w dalszych żebrach
Żebra III–X Jedna powierzchnia zwrócona na zewnątrz, druga ku wewnątrz Głowa podzielona grzebieniem. Na górnej powierzchni szyjki podłużny grzebień. Na bocznej powierzchni szyjki guzek żebra Na powierzchni wewnętrznej w pobliżu dolnego brzegu rowek żebra. Bocznie od guzka występuje kąt żebra skierowany wypukłością ku tyłowi i dołowi
Żebra XI–XII Zmienne pod względem długości Brak grzebienia i szyjki Brak rowka żebra
-------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ryc. 16. Mostek (widok z przodu)

Mostek (sternum; sternum) jest kością płaską, nieparzystą. Odróżnia się w nim – idąc od góry ku dołowi – rękojeść (manubrium; manubrium), trzon (corpus; body) i wyrostek mieczykowaty (processus xiphoideus; xiphoid process). Rękojeść i trzon nachylone są do siebie pod kątem otwartym ku tyłowi. Występuje on w miejscu chrząstkozrostu obu tych części i nosi nazwę kąta mostkowego (angulus sterni; sternal angle). Na górnym brzegu rękojeści widać wgłębienie, zwane wcięciem szyjnym (incisura jugularis; jugular notch), a po bokach skośnie ułożone wcięcia obojczykowe (incisurae claviculares; clavicular notches) dla połączenia z obojczykami. Wzdłuż bocznych brzegów mostka występują wcięcia żebrowe (incisurae costales; costal notches), służące do połączenia z chrząstkami żebrowymi żeber od I do VII, przy czym pierwsze leży w odcinku górnym bocznej krawędzi rękojeści, drugie w miejscu połączenia rękojeści z trzonem, a ostatnie w miejscu połączenia trzonu z wyrostkiem mieczykowatym.

Połączenia kości klatki piersiowej

Połączenia kości klatki piersiowej dzieli się na dwie grupy – połączenia żeber z kręgosłupem oraz połączenia żeber, chrząstek żebrowych i mostka.

W skład połączenia żebra z kręgosłupem – staw żebrowo-kręgowy (articulatio costovertebralis; costovertebral joint) – wchodzą dwa stawy: staw głowy żebra (articulatio capitis costae; joint of head of rib) i staw żebrowo-poprzeczny (articulatio costotransversaria; costotransverse joints).

Staw głowy żebra (articulatio capitis costae; joint of head of rib) jest połączeniem ruchomym, w którym główkę stawową stanowi powierzchnia stawowa głowy żebra (facies articularis capitis costae; articular facet of head of rib) przedzielona grzebieniem (crista capitis; crest of head of rib) na dwie części, panewkę zaś tworzą wgłębienia na trzonach sąsiadujących ze sobą kręgów (foveae costales; costal facets) oraz leżący między nimi wgłębiony odcinek obwodu krążka międzykręgowego. Żebra I, XI i XII (czasem X) łączą się tylko z jednym kręgiem i dlatego głowy ich nie mają grzebieni, a trzony kręgów mają dla głów tych żeber tylko po jednej powierzchni stawowej. Chrząstka pokrywająca opisane powierzchnie stawowe jest przeważnie chrząstką włóknistą.

Wewnątrz jamy stawowej, otoczonej ściśle przylegającą torebką, przebiega od grzebienia głowy żebra do krążka międzykręgowego więzadło głowy żebra śródstawowe (ligamentum capitis costae intraarticulare; intraarticular ligament of head of rib) i dzieli ją przeważnie na dwa przedziały; każdy z tych przedziałów ma własną jamę stawową i własną torebkę stawową. W stawach I, XI i XII (czasem X) żebra więzadło to nie występuje.

Wzmocnienie. Więzadło głowy żebra promieniste (ligamentum capitis costae radiatum; radiate ligament of head of rib) leży na przedniej powierzchni torebki stawowej i, biegnąc od głowy żebra, rozprzestrzenia się wachlarzowato na powierzchniach bocznych trzonów przyległych kręgów.

Staw żebrowo-poprzeczny (articulatio costotransversaria; costotransverse joint). Połączenie to występuje na dziesięciu górnych żebrach. Główkę stawową tworzy powierzchnia stawowa guzka żebra (facies articularis tuberculi costae; articular facet of costal tubercle), panewkę zaś dołek żebrowy wyrostka poprzecznego najbliższego dolnego kręgu (fovea costalis transversalis; articular facet of transverce process). Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka szklista.

Wzmocnienia. 1. Więzadło żebrowo-poprzeczne boczne (ligamentum costotransversarium laterale; lateral costotransverse ligament) łączy wierzchołek wyrostka poprzecznego z powierzchnią tylną guzka żebra. 2. Więzadło żebrowo-poprzeczne (ligamentum costotransversarium; costotransverse ligament) łączy tylną powierzchnię szyjki żebra z powierzchnią przednią wyrostka poprzecznego odpowiedniego kręgu. 3. Więzadło żebrowo-poprzeczne górne (ligamentum costotransversarium superius; superior costotransverse ligament) łączy wyrostek poprzeczny kręgu z szyjką żebra położonego niżej. Przednie pasmo tego więzadła – silniejsze – biegnie od powierzchni dolnej wyrostka poprzecznego do grzebienia szyjki żebra, pasmo tylne – słabsze – biegnie od nasady wyrostka kolczystego i nasady wyrostka poprzecznego do tylnej powierzchni szyjki żebra.

Do połączeń żeber, chrząstek żebrowych i mostka zalicza się stawy mostkowo-żebrowe (articulationes sternocostales; sternocostal joints), połączenia żeber kostnych z chrząstkami żebrowymi, połączenia brzegów chrząstek VI, VII i VIII żebra, czyli stawy międzychrząstkowe (articulationes interchondrales; interchondrial joints) oraz połączenia poszczególnych części mostka ze sobą.

Stawy mostkowo-żebrowe (articulationes sternocostales; sternocostal joints). Z siedmiu żeber prawdziwych pierwsze łączy się z mostkiem przez chrząstkozrost, dalsze zaś za pomocą stawów. Chrząstkozrost I żebra znajduje się w odcinku górnym bocznej krawędzi rękojeści mostka. Powierzchnia stawowa dla chrząstki II żebra leży na granicy między rękojeścią a trzonem mostka, dalsze znajdują się wzdłuż bocznej krawędzi trzonu, ostatnia wypada w miejscu połączenia wyrostka mieczykowatego z trzonem mostka.

Wzmocnienia. 1. Więzadło mostkowo-żebrowe śródstawowe (ligamentum sternocostale intraarticulare; intraarticular sternocostal ligament) łączy w postaci płytki chrząstki włóknistej koniec chrząstki żebrowej z powierzchnią stawową mostka; silnie rozwinięte, dzieli jamę stawową na dwa przedziały. Więzadło to występuje stale pomiędzy mostkiem a chrząstką II żebra. W dalszych stawach w miarę zstępowania ku dołowi zdarza się coraz rzadziej. 2. Więzadła mostkowo-żebrowe promieniste przednie i tylne (ligamenta sternocostalia radiata anteriora et posteriori; anterior and posterior radiate sternocostal ligaments) wzmacniają z przodu i z tyłu torebki stawowe, rozchodząc się promienisto z mostkowych końców chrząstek żebrowych na przednią lub tylną powierzchnię mostka, gdzie tworzą tzw. błony mostkowe (membrana sterni anterior et posterior; anterior and posterior sternal membrane). 3. Więzadło żebrowo-mieczykowe (ligamentum costoxiphoideum; costoxiphoid ligament) łączy dolny koniec trzonu mostka i przednie powierzchnie szóstej i siódmej chrząstki żebrowej z przednią powierzchnią wyrostka mieczykowatego.

Połączenia żeber kostnych z chrząstkami żebrowymi znajdują się pomiędzy porowatymi wgłębieniami występującymi na przednich końcach żeber kostnych a odpowiadającymi im kształtem żebrowymi końcami chrząstek żebrowych. W połączeniach tych okostna żebra kostnego przechodzi w ochrzęstną chrząstki żebrowej.

Stawy międzychrząstkowe (articulationes interchondrales; interchondrial ligaments) występują pomiędzy brzegami chrząstek VI, VII i VIII żebra. Torebką stawową jest tu ochrzęstna, a wzmocnieniem błony międzyżebrowe zewnętrzne (p. mięśnie klatki piersiowej). Stawy tego rodzaju występują niestale pomiędzy piątą i szóstą oraz pomiędzy ósmą i dziewiątą chrząstką żebrową.

Połączenia poszczególnych części mostka ze sobą. Poszczególne części mostka łączą się ze sobą przez chrząstkozrosty mostkowe (synchondroses sternales; sternal synchondroses), przy czym materiałem łączącym jest chrząstka szklista, pokrywająca powierzchnie końcowe kości, i chrząstka włóknista, która w kształcie płytki wsunięta jest pomiędzy warstwy chrząstki szklistej. Pomiędzy rękojeścią a trzonem mostka wytwarza się często z wiekiem połączenie o charakterze połączenia stawowego, natomiast chrząstkozrost pomiędzy trzonem a wyrostkiem mieczykowatym powyżej 50. roku życia przeważnie kostnieje.

Klatka piersiowa jako całość

Budowa ogólna klatki piersiowej. Przednia ściana klatki piersiowej, utworzona przez mostek i chrząstki żebrowe, ustawiona jest w stosunku do płaszczyzny czołowej skośnie ku dołowi i ku przodowi. Ściana ta jest najkrótsza i najbardziej ruchoma.

Boczne ściany klatki piersiowej tworzą żebra. Pomiędzy żebrami występują przestrzenie międzyżebrowe (spatia intercostalia; intercostal spaces), których szerokość, wynosząca około 1,5 cm, wykazuje dużą zmienność osobniczą oraz pewne różnice w rozmaitych odcinkach klatki piersiowej. Górne przestrzenie międzyżebrowe są większe od dolnych, a w każdej przestrzeni najszerszy jest jej odcinek na granicy kości i chrząstki.

Tylne odcinki żeber wypuklają się dość znacznie ku tyłowi, podczas gdy kręgosłup, tworzący wraz z tylnymi częściami żeber tylną ścianę klatki piersiowej, wpukla się silnie do jej jamy. Wskutek tego po obu stronach kręgosłupa na wewnętrznej powierzchni tylnej ściany klatki piersiowej występują bruzdy płucne (sulci pulmonales; pulmonary grooves), na zewnętrznej powierzchni zaś – między wypuklającymi się częściami żeber – głęboka bruzda, przedzielona w płaszczyźnie pośrodkowej szeregiem wyrostków kolczystych; bruzdę tę wypełniają mięśnie grzbietu.

Otwór górny klatki piersiowej (apertura thoracis superior; thoracic inlet), którego płaszczyzna nachyla się skośnie ku przodowi i dołowi, ograniczają: górny brzeg rękojeści mostka, pierwsze żebra i trzon I kręgu piersiowego.

Przez górny otwór klatki piersiowej przechodzą przełyk i tchawica, wielkie naczynia tętnicze i żylne, przewód piersiowy (p. naczynia chłonne) oraz nerwy błędne, przeponowe i pnie współczulne. Bocznie od przełyku i tchawicy uwypuklają się ku górze osklepki opłucnej.

Otwór dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior; thoracic outlet) ograniczają: wyrostek mieczykowaty, chrząstki żeber od VII do X, końce żeber XI, brzegi dolne XII pary żeber i XII kręg piersiowy. Łączące się ze sobą chrząstki żeber tworzą po każdej stronie łuk żebrowy (arcus costalis; costal arch), oba zaś łuki żebrowe tworzą kąt podmostkowy (angulus infrasternalis; infrasternal angle), którego wierzchołek wypada u podstawy wyrostka mieczykowatego na wysokości IX–X kręgu piersiowego, a którego wielkość (około 90°) jest bardzo zmienna. Na wysokości opisanego kąta leży w jamie brzusznej część żołądka i stąd okolicę tę – lekko wypukloną – określa się nazwą dołu żołądkowego lub nadbrzusznego (fossa epigastrica; epigastric fossa).

Zmienność kształtu klatki piersiowej zależy od typu konstytucyjnego, fazy oddechu, płci i wieku. Charakterystyczne są patologiczne zniekształcenia klatki piersiowej, wywołane różnymi stanami chorobowymi. Należą tutaj klatka piersiowa kurza – mostek wysunięty ku przodowi i stąd zwiększony wymiar przednio-tylny, klatka piersiowa lejkowata – dolna część mostka i przyczepiające się do niej chrząstki żebrowe są wpuklone do jamy klatki piersiowej, klatka piersiowa asteniczna – wydłużona i spłaszczona z opuszczonymi żebrami, klatka piersiowa rozedmowa – powiększona i silnie uwypuklona. Dzięki dużej sprężystości pierścieni żebrowych, wzmocnionych ponadto mięśniami wdechowymi, odporność klatki piersiowej, a zwłaszcza jej ściany przedniej, jest bardzo znaczna.

Mechanika klatki piersiowej

Ruchomość całej klatki piersiowej zależy od ruchomości poszczególnych, tworzących ją części składowych, a więc od ruchomości żeber kostnych, chrząstek żebrowych i mostka. Ruchy żeber kostnych, które są odmienne w różnych grupach żeber, zależnie od różnic w budowie połączeń żeber z kręgosłupem (typ ruchu I żebra, typ ruchu żeber od II do V, typ ruchu żeber od VI do X), dają w efekcie ruch wznoszenia i obniżania. Ruchy te odbywają się jednocześnie w stawach głów żebrowych i w stawach żebrowo-poprzecznych, które pod względem czynnościowym stanowią jedną całość. Ponieważ przy ruchach żeber kostnych przednie ich końce przesuwają się bocznie, a jednocześnie oddalają w płaszczyźnie strzałkowej od kręgosłupa, ruchom tym towarzyszą odpowiednie ruchy chrząstek żebrowych, polegające na powiększeniu się kąta chrząstki, na obrocie w stawie mostkowo-żebrowym (zwiększa się kąt między chrząstką żebrową a mostkiem) i na podłużnym skręcaniu chrząstki, które podczas podnoszenia się żebra wyraża się obrotem górnego brzegu chrząstki do wewnątrz. Ruchy żeber i chrząstek żebrowych wpływają również na mostek, który przy unoszeniu żeber przesuwa się ku przodowi i ku górze, przy czym dolna część mostka przesuwa się silniej do przodu niż górna. Jednocześnie występuje nieznaczny ruch w chrząstkozroście pomiędzy rękojeścią a trzonem mostka, którego wyrazem jest spłaszczenie kąta mostkowego w czasie wdechu.

Podczas wdechu zwiększa się zatem wymiar strzałkowy i poprzeczny klatki piersiowej w wyniku ruchów żeber, chrząstek żebrowych i mostka oraz jednoczesnego prostowania się piersiowego odcinka kręgosłupa. Wymiar wysokościowy jamy klatki piersiowej zwiększa się w związku z obniżeniem przepony. Przy wydechu wszystkie wymiary klatki piersiowej zmniejszają się, gdyż obniżają się żebra i mostek, kręgosłup się zgina, a przepona unosi do góry.