Zdrowie, życie seksualne i funkcjonowanie w związkach w okresie pandemii COVID-19 - ebook

PODZIĘKOWANIA

Badania, które prezentujemy, zostały zrealizowane w latach 2020 i 2021 roku przez firmę badawczą IQS. Grant na realizację projektu badawczego w 2020 roku sfinansowała firma farmaceutyczna Polpharma, której wyrażamy za to głęboką wdzięczność. Badania z 2021 roku zostały sfinansowane przez Uniwersytet Warszawski, za co serdecznie dziękujemy. Dziękujemy także dr. hab. Rafałowi Godoniowi prof. ucz. oraz Wydziałowi Pedagogicznemu UW za sfinansowanie tej monografii.

Dziękujemy zespołowi badawczemu: Katarzynie Furman, Maciejowi Białorudzkiemu i Alicji Kozakiewicz za zaangażowanie przy realizacji tych dwóch projektów.

Pragniemy podziękować również recenzentom tej publikacji pani prof. dr hab. n med. Annie Boroń-Kaczmarskiej i panu prof. dr. hab. n med. Arturowi Mamcarzowi.

Wyrazy wdzięczności kierujemy także do Wydawnictwa PWN, a w szczególności do wydawcy pani Aleksandry Małek oraz pani redaktor Agaty Kołacz oraz wszystkich innych pracowników PWN za współpracę przy wydawaniu tej książki.

Zbigniew Izdebski i Joanna MazurWYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW
(SKRÓCONE NAZWY ZMIENNYCH I WSKAŹNIKÓW POCHODNYCH PODANE SĄ TAKŻE W TABELI 2)

CAWI – Computer-Assisted Web Interview (komputerowy wywiad wspomagany stroną WWW)

CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej

COVID-19 – coronavirus disease of 2019 (choroba spowodowana koronawirusem rozpoznana w listopadzie 2019 r.)

GUS – Główny Urząd Statystyczny

OR – odds ratio (iloraz szans)

PCA – Principal Components Analysis (metoda głównych składowych)

PSS-4 – Perceived Stress Scale (4-itemowa skala odczuwanego stresu)

PTG – post-traumatic growth (wzrost potraumatyczny)

SARS-CoV-2 – severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (ciężki ostry zespół oddechowy spowodowany koronawirusem 2)

SD – standard deviation (odchylenie standardowe)

SRH – self-rated health (samoocena zdrowia)

TK – Trybunał Konstytucyjny

UW – Uniwersytet WarszawskiROZDZIAŁ 1
WPROWADZENIE

Mimo że pandemia COVID-19 się zakończyła, niezbędne są dalsze badania pozwalające zrozumieć jej długoterminowe konsekwencje dla zdrowia publicznego i funkcjonowania społeczeństw. Najbardziej bezpośrednim skutkiem zdrowotnym pandemii były miliony przypadków zakażeń na całym świecie, często prowadzących do zgonu (Lu i in., 2022). Znacząco zwiększyła się umieralność z innych przyczyn niż zakażenie wirusem SARS-CoV-2 (Barański, Brożek, Kowalska, Kaleta-Pilarska i Zejda, 2021). Wśród ozdrowieńców skutki zakażenia mogły się dłużej utrzymywać jako syndrom long Covid (Ceban i in., 2022). Szpitale stanęły wobec konieczności zajęcia się przypadkami COVID-19, co zaburzyło leczenie chorób przewlekłych oraz realizację planowanych zabiegów (Masłowski, Kulińska, Salwin, Pawlas i Kulińska-Jachowska, 2022; Ouyang, Jiang, Huang i Liu, 2023). Niektóre osoby w obawie przed zakażeniem unikały szukania pomocy w jednostkach medycznych, co prowadziło do opóźnień w diagnozowaniu i leczeniu różnych schorzeń (de Wilton i in., 2020). Wprowadzone strategie zapobiegawcze, w tym obowiązujący dystans społeczny i noszenie maseczek, wpłynęły na codzienne życie i interakcje społeczne. Znacząco pogorszył się stan zdrowia psychicznego ludności, na co miało wpływ poczucie zagrożenia zdrowia własnego i najbliższych, jak również okresy lockdownu wzmagające stres ekonomiczny i izolację społeczną (Paczkowska i in., 2023). Zakłada się, że skutki pandemii w rozmaitym stopniu dotknęły różne grupy społeczne, potęgując w ich obrębie nierówności w zdrowiu (Maddock i in., 2022).

W bogatym piśmiennictwie na temat oddziaływania pandemii na zdrowie ludności na całym świecie dominują opracowania dotyczące zgonów, skutków przebytego zakażenia oraz pogorszenia zdrowia psychicznego. Na rynku polskim brakuje kompleksowego opracowania o wpływie tego okresu na życie intymne, w tym na sytuację osób samotnych i żyjących w związkach. Więcej uwagi warto też poświęcić osobom obciążonym chorobami przewlekłymi. W ukierunkowanych tematycznie (głównie zagranicznych) publikacjach wskazuje się na różne negatywne i pozytywne konsekwencje pandemii także w sferze życia seksualnego i zdrowia seksualnego. Nie wszystkie wyniki jednak można odnieść do Polski, jeśli badania prowadzone są w odmiennych rejonach geograficznych i warunkach kulturowych (Keskin i Nacar, 2023; Mancuso i in., 2023; Moilanen, Ni i Turiano, 2023; Xie, Huang, Sitar i Qiao, 2023).

Niewątpliwie okres pandemii stanowił duże wyzwanie dla par będących w związkach formalnych i nieformalnych, jak również dla osób żyjących w pojedynkę. Z jednej strony przedłużające się okresy zamknięcia mogły zaostrzyć stare konflikty między partnerami i wyzwalać nowe, wpływając na pożądanie i satysfakcję seksualną. Z drugiej strony ciągłe przebywanie razem mogło wzmocnić więź emocjonalną. Osoby żyjące poza stałym związkiem miały mniej okazji do utrzymywania kontaktów ze znajomymi i poznawania nowych ludzi, co potęgowało ich poczucie samotności. Zarazem jednak mogło to wyzwolić u nich potrzebę poszukiwania bardziej znaczących związków.

Celem tego opracowania jest analiza demograficznych i społecznych uwarunkowań zdrowia i życia seksualnego Polek i Polaków w okresie pandemii COVID-19. Przeprowadzono dwa badania przekrojowe w dwa–trzy miesiące po wybuchu epidemii w Polsce oraz dokładnie rok później. Umożliwiło to przeanalizowanie zmian poziomu branych pod uwagę wskaźników, ale też stabilności związków między zmiennymi. Wiele niekorzystnych zjawisk nasiliło się po wybuchu pandemii, lecz z czasem zadziałały mechanizmy adaptacyjne. W innych przypadkach negatywna tendencja utrzymała się dłużej bądź pojawiła dopiero w następnym roku. Przykładem zanikającego w kolejnym roku pandemii problemu jest redukcja nasilenia odczuwanego stresu. Przeprowadzone badania dowodzą jednak, że nie można tego wnioskowania przenosić na wszystkie grupy społeczne. Redukcji stresu nie doświadczyli mieszkańcy małych miast i młodzi dorośli, a u mężczyzn i osób mających gorsze relacje w związkach tylko zarysowała się tendencja spadkowa.

Prace na temat problemów zdrowotnych związanych z pandemią publikowane są w piśmiennictwie fachowym od połowy 2020 r. i można je zaklasyfikować do kilku kategorii, takich jak: dominujące jednokrotne badania przekrojowe, powtarzane badania przekrojowe, badania podłużne, wyniki badań interwencyjnych, ukierunkowane tematycznie przeglądy badań. Ze względu na możliwość lepszego dowodzenia zależności, badania interwencyjne i obserwacyjne podłużne mają większą wartość (Umbetkulova, Kanderzhanova, Foster, Stolyarova i Cobb-Zygadlo, 2023). W grupie badań powtarzanych da się z kolei wyróżnić te porównujące stan przed pandemią i w trakcie na różnych jej etapach oraz już po jej zakończeniu. Jak podkreślano w dostępnych przeglądach badań zestawiających ze sobą wskaźniki zdrowotne przed COVID-19 i podczas trwania pandemii, porównywalność wyników ogranicza analizowanie różnych grup ludności oraz stosowanie różnych narzędzi badawczych. Uzyskanie jednolitego obrazu utrudniają też punkty czasowe, które wpisują się w kolejne fale pandemii i okresy lockdownu. Oprócz nie tak licznych badań populacyjnych ogólnokrajowych i międzynarodowych często wybierano do analiz węższe grupy ludności, takie jak: osoby starsze (van der Klei i in., 2024), studenci (Zalewska, Galczyk, Sobolewski i Fernandes, 2023), migranci (Kotera i in., 2023), pracownicy ochrony zdrowia (Firew i in., 2020), inne zagrożone grupy zawodowe (Wiszniewska, Rybacki, Lipińska-Ojrzanowska, Szkiela i Walusiak-Skorupa, 2023), kobiety ciężarne (Stampini i in., 2021), przedstawiciele mniejszości etnicznych czy seksualnych (Miscioscia i in., 2022; Murali i in., 2023) bądź osoby obciążone wybranymi chorobami, w tym przenoszonymi drogą płciową (Batu, Obsu i Deressa, 2023).

Nasz projekt mieści się w nurcie powtarzanych badań przekrojowych realizowanych w czasie pandemii według ujednoliconego protokołu, obejmującego populację dorosłych mieszkańców Polski w pełnym zakresie grup wieku. Ze względu na wcześniejsze projekty i dysponowanie własnymi narzędziami badawczymi można porównać niektóre dane z lat 2020–2021 z badaniem ogólnopolskim z 2017 r., co już było przedmiotem wcześniejszych publikacji (Izdebski, Słowikowska-Hilczer i Mazur, 2022b). Pod wieloma względami można też wyniki zestawić z okresem końcowym pandemii, na podstawie badań własnych z 2022 r. przeprowadzonych wśród osób leczących się w czasie COVID-19, które stanowią dobrą reprezentację populacji ogólnej (Izdebski, Mazur, Furman, Kozakiewicz i Białorudzki, 2023b). Powtarzane badania przekrojowe traktuje się czasem jako alternatywne do podłużnych. Ich zaletą jest możliwość uwzględnienia szeregu zmiennych kontekstowych, jak również brak problemu z osobami rezygnującymi w kolejnych rundach badań.

Analiza społecznych uwarunkowań zdrowia w różnych jego wymiarach na bazie zebranych w Polsce danych jest w pełni uzasadniona. Omawiając wyniki badań przekrojowych, wykazano, że nierówności społeczno-ekonomiczne w postrzeganiu własnego zdrowia podczas pandemii są większe w krajach o wyższej liczbie zgonów spowodowanych koronawirusem, a Polska do takich należy (Kim i Kim, 2021).

Zdefiniowano szeroki zakres obszarów tematycznych i zmiennych przekrojowych, na podstawie których wnioskuje się o nierównościach w zdrowiu. Zdecydowano się na 34 zmienne wynikowe zgrupowane w siedmiu blokach tematycznych oraz osiem zmiennych przekrojowych. Prezentowany materiał nie wyczerpuje zakresu zebranych danych, lecz tematyka znacząco wykracza poza dominujące w piśmiennictwie opracowania na temat skutków pandemii w obszarze zdrowia psychicznego. Priorytetem było pokazanie zjawisk identycznie badanych w 2020 i 2021 r., co na przykład wyeliminowało pytania na temat korzystania z materiałów pornograficznych czy kontaktów z przemocą. Oprócz deklarowanych zachowań i subiektywnej oceny własnego zdrowia i samopoczucia w różnych wymiarach zwracano uwagę na opinie respondentów, głównie w kwestiach związanych z seksualnością. Od strony czynników warunkujących nie ograniczano się do podstawowych cech demograficznych (takich jak płeć, wiek, wykształcenie), włączając cechy społeczne wynikające z funkcjonowania w związkach oraz stan zdrowia. Tak szeroko zakrojony zakres tematyczny raportu można traktować jako jego zaletę, ale jednocześnie wadę ze względu na jedynie zasygnalizowanie pewnych prawidłowości. Również przekrojowy charakter badań nie daje dowodu na istnienie zależności przyczynowo-skutkowej. Uzyskane wyniki stanowią jednak inspirację do pogłębionych analiz i kolejnych ukierunkowanych tematycznie publikacji. Obiecującym dalszym kierunkiem badań jest wyjaśnienie złożonych mechanizmów interakcji między predyktorami danego zjawiska, co w tym raporcie zostało przedstawione na wybranych przykładach. Negatywny wpływ czynników behawioralnych i społecznych na stan zdrowia może się kumulować, jak również w obliczu czynników ryzyka mogą się ujawnić czynniki ochronne (Ibarra-Sanchez, Chen i Wisløff, 2023).

Włączenie do zmiennych przekrojowych statusu związku, jakości relacji w stałym związku oraz obecności choroby przewlekłej wyróżnia niniejszy raport na tle innych opracowań na temat stanu zdrowia ludności.

Wiele zmiennych umieszczonych po stronie efektów zdrowotnych lub ich uwarunkowań zawiera kontekst pandemii COVID-19. Z jednej strony badano na przykład potencjalny wpływ zmiany sytuacji materialnej gospodarstw domowych, z drugiej zaś zmiany zachowań zdrowotnych w czasie pandemii czy zmiany podejścia do życia seksualnego. Jako odrębny blok tematyczny wprowadzono zagadnienia dotyczące radzenia sobie ze stresem i izolacją społeczną w pandemii, wskazując też na efekt wzrostu potraumatycznego (post-traumatic growth, PTG), przejawiającego się pozytywną zmianą podejścia do życia.

Cechą wyróżniającą ten raport jest również skoncentrowanie się na zmiennych przekrojowych, którym podporządkowane są poszczególne rozdziały w opisie wyników. Przeważnie w publikacjach za podstawę przyjmuje się problem zdrowotny i pokazuje jego wieloczynnikowe uwarunkowania. W tym przypadku takie modele wieloczynnikowe zamieszczone są w aneksie, ale jak podkreślono w tytule publikacji, w głównej jej części skoncentrowano się na perspektywie różnych grup ludności.

Wyniki uzyskane w prezentowanym raporcie zostały podsumowane w odrębnym rozdziale końcowym. W tym miejscu warto zaznaczyć, że nie wszystkie rezultaty były zgodne z oczekiwaniami, a także trudna do przewidzenia była siła korelacji między zmiennymi. Jakość relacji w stałym związku okazała się czynnikiem najsilniej korelującym z badanymi wskaźnikami. Za grupę bardziej zagrożoną skutkami pandemii od początku jej trwania uznawane były osoby starsze, a przeprowadzone analizy wskazują na młodych dorosłych jako gorzej przystosowanych do życia w pandemii, na co zwracano uwagę również w innych opracowaniach (Bevilacqua i in., 2023). W niniejszym raporcie potwierdzono też nasilenie wielu problemów wśród osób zagrożonych ubóstwem (Hu i in., 2023). Tu jednak nieoczekiwanym wynikiem jest brak liniowej zależności między zmianą sytuacji materialnej a poziomem analizowanych wskaźników. Wiele niekorzystnych zjawisk pogłębiło się w grupie osób, których status materialny się poprawił. Osoby te, jak również inne, mocniej dotknięte przez doświadczenia pandemii, częściej przejawiały symptomy PTG. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują ponadto na duże zmiany w zakresie częstości podejmowania zachowań seksualnych w cyberprzestrzeni, co zaobserwowano w innych krajach. Mimo związanych z tym zagrożeń (Camilleri, Perry i Sammut, 2021; Irizarry, Gallaher, Samuel, Soares i Villela, 2023), dla niektórych osób lub par mogło to być sposobem na odkrywanie swojej seksualności, utrzymanie intymności lub radzenie sobie z samotnością i innymi problemami zdrowia psychicznego, które pojawiły się w czasie pandemii. O zmieniającej się obyczajowości i destygmatyzacji cyberseksu świadczy wyrażanie większego przyzwolenia na prowadzenie rozmów o treści erotycznej z kimś poznanym w Internecie, a bardziej liberalne opinie reprezentowały też grupy społeczne zajmujące raczej radykalne stanowiska w innych kwestiach.

Można powiedzieć, że zagrożenia dla zdrowia są obecnie mniejsze, ale całkowicie nie zniknęły, sam koronawirus nadal jest aktywny, a jego kolejne mutacje (w tym nowy wariant XBB.1.5 Kraken) powodują okresowy wzrost liczby zakażeń. Celowe wydają się więc pogłębione analizy danych z lat 2020–2022. Wyniki często zależą od kontekstu – kraju czy indywidualnych cech demograficznych – a tak szeroko zakrojonych badań polskich prawdopodobnie jest niewiele. Być może nie doceniamy odległego wpływu, jaki miała pandemia na poszczególne osoby. Dzięki kolejnym analizom wciąż jednak możemy pogłębiać naszą wiedzę i zrozumienie procesów, jakie zapoczątkował tamten okres.