Ze strzelnicy na raut - ebook

Wykaz skrótów

BJ – Brygada Jazdy

BK – Brygada Kawalerii

bpanc. – batalion pancerny

BS – Batalion Stołeczny

CAW – Centralne Archiwum Wojskowe

CBW – Centralna Biblioteka Wojskowa

CIWF – Centralny Instytut Wychowania Fizycznego

ckm – ciężki karabin maszynowy

cz. – część

CZSŁ – Centralny Związek Stowarzyszeń Łowieckich

dak – dywizjon artylerii konnej

dap – dywizjion artylerii przeciwlotniczej

DK – Dywizja Kawalerii

DOG – Dowództwo Okręgu Generalnego

DOGW – Dowództwo Okręgu Generalnego Warszawskiego

DOK – Dowództwo Okręgu Korpusu

DP – Dywizja Piechoty

DP Leg. – Dywizja Piechoty Legionów

DS – Dywizja Strzelców

Dz. Rozk. – Dziennik Rozkazów

Dz.U. – Dziennik Ustaw

FKW – Fundusz Kwaterunku Wojskowego

FON – Fundusz Obrony Narodowej

FPZOO – Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny

GISZ – Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych

kg – kilogram

KNP – Komitet Narodowy Polski

KOP – Korpus Ochrony Pogranicza

KPRP – Komunistyczna Partia Robotniczej Polski

kw. – kwadratowy

L.dz. – Liczba dziennika

LOPP – Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej

m – metr

MPiT – Ministerstwo Poczt i Telegrafów

m.st. – miasto stołeczne

MSWojsk. – Ministerstwo Spraw Wojskowych

MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

MWRiOP – Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe

OG – Okręg Generalny

OGW – Okręg Generalny Warszawski

OK – Okręg Korpusu

OPG – Obrona Przeciwgazowa

OPL – Obrona Przeciwlotnicza

org. – organizacyjny

OSH – Oficerskie Sądy Honorowe

OTO – Oficerski Trybunał Orzekający

OW – Okręg Wojskowy

pal – pułk artylerii lekkiej

pan – pułk artylerii najcięższej

pap – pułk artylerii przeciwlotniczej

PAT – Polska Agencja Telegraficzna

PBK – Polski Biały Krzyż

PCK – Polski Czerwony Krzyż

PHW – „Przegląd Historyczno-Wojskowy”

plot. – pułk lotniczy

POW – Polska Organizacja Wojskowa

poz. – pozycja

pp – pułk piechoty

ppLA – pułk piechoty Legii Akademickiej

ppLeg. – pułk piechoty Legionów

PPS – Polska Partia Socjalistyczna

przyp. – przypis

pSK – pułk Strzelców Kaniowskich

PSZ – Polska Siła Zbrojna

pszwol. – pułk szwoleżerów

puł. – pułk ułanów

PUWFiPW – Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego

R. – rocznik

RP – Rzeczpospolita Polska

SG – Sztab Generalny/Główny

SMHW – „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”

sygn. – sygnatura

SZP – Służba Zwycięstwu Polsce

Tjn – tajny

WAT – Wojskowa Akademia Techniczna

WKS – Wojskowy Klub Sportowy

WOW – Warszawski Okręg Wojskowy

WP – Wojsko Polskie

WPH – „Wojskowy Przegląd Historyczny”

wz. – wzór

z. – zeszyt

ZS – Związek Strzelecki

ZWC – Związek Walki CzynnejWstęp

Historia życia codziennego cieszy się od XX w. znacznym zainteresowaniem części historyków, choć trzeba pamiętać, że nie zawsze była przedmiotem refleksji nauki historycznej. Wraz z jej rozwojem zaczął się jednak poszerzać przedmiot jej badań. Obok poznawania poszczególnych cywilizacji i epok historycznych pojawiły się nowe obszary zainteresowań badawczych. Historycy zaczęli wnikliwie przyglądać się także dziejom społecznym poprzez przybliżanie losów poszczególnych warstw i stanów społecznych. Ponadto zdecydowali się opisywać rozwój różnorakich instytucji, organizacji oraz poszczególnych państw. W ubiegłym stuleciu dał się zauważyć także nowy trend w badaniach historycznych, koncentrujący się na wielowymiarowości życia człowieka w przeszłości. W związku z tym nastąpił dynamiczny rozwój historii: politycznej, gospodarczej, kultury, obyczajów, mentalności i życia codziennego. Właśnie ten ostatni aspekt bardzo ciekawił Czytelników, nie tylko zresztą w Polsce, z zainteresowaniem oddających się lekturze książek poświęconych życiu codziennemu między innymi elit, rycerzy, zakonników, ludzi marginesu społecznego, niewolników. Opisy codzienności zazębiały się z pogłębiającą się wyraźnie specjalizacją w ramach nauki historycznej. Jej efektem było pojawienie się między innymi historii wojskowości.

Oddawana do rąk Czytelników książka jest próbą połączenia aspektu życia codziennego z dziejami polskiego wojska w stolicy Drugiej Rzeczypospolitej. Bohaterami tego opracowania będą zatem oficerowie i szeregowcy, lecz nie w typowych dla nich rolach. Zamiast opisu ich udziału w kampaniach wojennych Czytelnik znajdzie w poszczególnych rozdziałach opis codziennej służby i czasu wolnego „osób wojskowych”, którym przyszło pełnić służbę w stolicy odrodzonej Polski – Warszawie. Jak dotąd nie ukazało się opracowanie, które omawiałoby w pełni życie codzienne żołnierzy w przedwojennej stolicy Drugiej Rzeczypospolitej. Wprawdzie ponad dwadzieścia lat temu została wydana praca opisująca życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczypospolitej, lecz zagadnienia dotyczące warszawskiego garnizonu zostały w niej potraktowane wybiórczo. Zawsze z dużym zainteresowaniem spotykały się prace poświęcone życiu codziennemu poszczególnych rodzajów broni, w szczególności zaś polskiej kawalerii. Pewne elementy tego zagadnienia znalazły się w monografiach dotyczących życia elit przedwojennej Polski. Wiele prac prezentujących życie codzienne stolicy odnosi się do okresu późniejszego, tj. wojny obronnej, lat okupacji lub powstania warszawskiego.

Omawiane na kartach tej książki życie codzienne żołnierzy i oficerów pełniących służbę w przedwojennej Warszawie nierozerwalnie wiąże się z funkcjonowaniem stołecznego garnizonu. W omawianej epoce określano tak zazwyczaj jedną lub kilka miejscowości położonych obok siebie, na obszarze których przebywały – stale lub czasowo – oddziały wojskowe różnych rodzajów broni oraz znajdowały się tam instytucje i zakłady wojskowe. Wszystkie wskazane podmioty stanowiły razem załogę określonego garnizonu. Granica garnizonu była zazwyczaj dokładnie określona. W przedwojennej literaturze wojskowej uznawano, że powinna ona przebiegać około 3–6 km od ostatnich zabudowań miejscowości będącej stałym miejscem postoju załogi garnizonu (w przypadku stolicy za granicę garnizonu przyjęto uważać obszar objęty pierścieniem dawnej twierdzy Warszawa). Dodatkowo uznawano, że „garnizony powinny być, o ile można, najliczniejsze i składać się z oddziałów różnych broni, ponieważ wtedy łatwiej jest zaprawiać wojsko do służby polowej”. Całokształt spraw organizacyjno-porządkowych związanych z pobytem wojska w danej miejscowości skupiony był zazwyczaj w komendanturze garnizonu, na czele której stał jej komendant. Funkcję tę obejmował zazwyczaj dowódca wyróżniający się najwyższym stopniem i zajmujący w danym garnizonie najwyższe stanowisko służbowe. Warto w tym miejscu dodać, że tematyka garnizonowa okresu przedwojennego od niedawna znalazła się w kręgu zainteresowań historyków wojskowości. Zaowocowało to kilkoma znaczącymi monografiami naukowymi, ukazującymi wieloaspektowość funkcjonowania garnizonów w strukturach armii Drugiej Rzeczypospolitej.

Przedwojenny garnizon WP w Warszawie należał do wyjątkowych z racji swojego stołecznego charakteru. Na jego obszarze, obok oddziałów stanowiących załogę, funkcjonowały też centralne władze państwowe z Sejmem, Radą Ministrów i prezydentem RP na czele. Ponadto w Warszawie swoją siedzibę miały także naczelne władze wojskowe, między innymi SG WP, MSWojsk., GISZ. Znajdujące się na terenie stolicy urzędy i ministerstwa pośrednio wpływały na funkcjonowanie władz garnizonowych: MWRiOP, PUWFiPW, MSZ i wielu innych. Bezpośrednia obecność zwierzchnich władz państwowych oraz wojskowych niewątpliwie oddziaływała na funkcjonowanie Garnizonu Warszawa, w szczególności zaś przyczyniała się do wyznaczania nowych zadań garnizonowym oddziałom wojskowym. Komenda Miasta urosła w pewnym sensie do rangi centralnej władzy wojskowej, funkcja zaś komendanta garnizonu w związku z tym dość szybko nabrała prestiżowego charakteru. Siłą rzeczy warszawski garnizon WP stał się wzorem dla innych miast garnizonowych Drugiej Rzeczypospolitej.

Służba w stołecznym garnizonie dla wielu żołnierzy stanowiła nie lada atrakcję. Była swoistym wyróżnieniem w karierze każdego oficera. Trafnie ową atrakcyjność służby w Warszawie ujął Piotr Stawecki, pisząc: „Ideałem oficera było trafić do stolicy i mieć swoje biurko w sztabie lub w administracji. I wtedy jeśli nie mógł jeździć samochodem, bywać na dancingach i w bogatych restauracjach – uważał się za pokrzywdzonego”. Przydział wojskowy do największego i najważniejszego garnizonu Drugiej Rzeczypospolitej wiązał się z wysokimi i dobrze opłacanymi stanowiskami. Kadra oficerska miała szansę obcowania z elitą kulturalną i intelektualną stolicy. Przed oficerami i szeregowcami otworem stały teatry, kina, kabarety, kawiarnie i restauracje, liczne instytucje kultury itp. Zyskiwały również oficerskie rodziny, które w pełni mogły korzystać z dobrodziejstw edukacyjnych, kulturalnych i medycznych stolicy. Pisał o tym w swoich pamiętnikach generał J. Kirchmayer: „Ogólnie biorąc, pobyt w Warszawie posłużył mi. Poznałem mnóstwo oficerów artylerii, dałem się poznać, miałem za sobą zaszczytną pracę w Komisji Regulaminowej, stanąłem jeszcze mocniej na nogach pod względem wyekwipowania, kupiłem nowe książki, konia, siodło, lornetkę, kilka pistoletów itp. Napisałem wiele prac, pochłonąłem wiele książek o treści ogólnowojskowej, więc rozszerzyłem sobie horyzont fachowy”.

Ze zrozumiałych względów do Biura Personalnego MSWojsk. przysyłano liczne listy z prośbami o przydział do warszawskiego garnizonu. W sytuacji, gdy droga formalna zawodziła, uciekano się do różnorodnych form protekcji. W przypadku szeregowców o przydziale do Warszawy decydowały zasady eksterytorialnego poboru. W myśl jego reguł w centralnych regionach Polski służbę wojskową pełnili rekruci pochodzący ze wschodnich, cywilizacyjnie zacofanych, obszarów państwa. Dla nich przyjazd do Warszawy był swoistym szokiem cywilizacyjno-kulturowym. Przybywając z prowincjonalnych wsi i miasteczek, trafiali nagle do wielkiej aglomeracji miejskiej, z jej wszystkimi zaletami, ale także niezliczonymi pokusami. Odbywając służbę w stolicy, mogli się ‒ niejako przy okazji ‒ bardziej utożsamić ze swoim państwem. Tym samym udawało się częściowo przełamywać podziały związane między innymi z różnorodnością narodowościową i religijną polskiego społeczeństwa.

Gwoli historycznej ścisłości warto zauważyć, że nie dla wszystkich przedwojennych żołnierzy służba w stołecznym garnizonie była szczytem marzeń. Powodem niechęci do pełnienia służby w warszawskich oddziałach lub zakładach wojskowych były głównie względy rodzinne. Ważną przyczyną dla wielu oficerów była chęć służenia w dobrym oddziale wojskowym. Jednostki stacjonujące w stolicy nie zawsze cieszyły się dużym uznaniem i renomą. Tak było w przypadku 1 pszwol. Józefa Piłsudskiego, o którym krytycznie pisał płk Ludwik Kmicic-Skrzyński: „(…) jako stary oficer 1 Pułku Szwoleżerów miałem propozycję objęcia dowództwa tegoż pułku. Byłem bardzo przywiązany do tego pułku i właśnie dlatego godziłem się na to, ale jednak pod warunkiem przeniesienia pułku gdzieś na prowincję, poza stolicę. Mimo że byłem wówczas jeszcze młodym człowiekiem, doszedłem do przekonania, że życie w stolicy, gdzie będzie dużo reprezentacji, odciąganie pułku do różnych honorowych funkcji, względnie takichże wart odbije się ujemnie na wartości pułku jako jednostki bojowej. Warunków do szkolenia polowego ten pułk nie miał (…). Ponieważ przeniesienie pułku poza Warszawę było niemożliwe, zrezygnowałem z tej zaszczytnej propozycji i następnie objąłem dowództwo 11 Pułku Ułanów”.

Ramy czasowe niniejszej monografii, obejmujące lata 1918–1939, to zaledwie niewielki wycinek wielowiekowych dziejów warszawskiego garnizonu. Warszawa już w okresie staropolskim pełniła wojskowe funkcje. Równolegle do wielowiekowego procesu rozwoju Warszawy następowało zwiększanie jej funkcji wojskowo-garnizonowych. Uzyskanie przez to miasto z końcem XVI w. statusu stolicy funkcje te dodatkowo wzmocniło. Wpływ na jej charakter i znaczenie miało niewątpliwie kilka czynników. Do najważniejszych zaliczyć należy: wszelkie zmiany w systemie organizacji naczelnych i terenowych władz wojskowych, kolejne reorganizacje jednostek i instytucji stacjonujących w Warszawie, rozwój fortyfikacji w kontekście rozwoju przestrzennego miasta, wpływ działań militarnych i operacji wojskowych toczących się na obszarze Mazowsza lub w samej Warszawie, skutki obecności wrogich armii w warszawskim garnizonie lub – wspomniany już – stołeczny charakter miasta. Niewątpliwie dzieje garnizonu nakładają się na historię Warszawy i stanowią jej integralną część. Doświadczenia militarne, tradycje wojskowe, infrastruktura wojskowa – wszystkie te czynniki wpływały niewątpliwie na budowanie poczucia ciągłości historycznej i swoistego „instynktu obronnego” miasta.

Cel tego opracowania to przede wszystkim pokazanie wybranych aspektów codziennego życia garnizonowego. Chronologia została zastosowana jedynie tam, gdzie to było niezbędne. W pierwszym rozdziale (Garnizon Warszawa) zarysowano tradycje wojskowo-garnizonowe Warszawy oraz ukazano jej pozycję w strukturze armii przedwojennej Polski. Drugi rozdział (Załoga garnizonu) jest sui generis przeglądem oddziałów, zakładów i instytucji wojskowych w warszawskim garnizonie. Codzienną służbę żołnierzy, na czele ze służbą wartowniczą, oraz problemy dyscyplinarne omówiono w rozdziale trzecim (Warty, służby, dyscyplina), udział zaś stołecznych oddziałów w ceremoniale wojskowym w kolejnym, czwartym (Ceremoniał wojskowy). Zagadnieniom dotyczącym warunków socjalno-bytowych żołnierzy poświęcono piąty rozdział (Warunki bytowe). Następny, szósty (Opieka medyczna), omawia całokształt spraw związanych z niesieniem pomocy medycznej żołnierzom. W rozdziale siódmym (Kultura i rozrywka) przybliżono sprawy dotyczące udziału żołnierzy w życiu kulturalno-oświatowym i rozrywkowym. Ósmy rozdział (Rywalizacja sportowa) omawia rolę sportu w życiu żołnierzy. Dziewiąty i zarazem ostatni rozdział (Życie religijne) pokazuje udział wojskowych w życiu religijnym. Opracowanie uzupełnione zostało o kalendarium zawierające najważniejsze wydarzenia z życia warszawskiego garnizonu w latach 1918–1939, przy którego układaniu niezbędne okazały się nie tylko przedwojenne kalendarze, lecz także liczne współczesne kalendaria historyczne.

Odtworzenie życia garnizonowego przedwojennej Warszawy wymagało szerokiej kwerendy źródłowej. Szczególnie pomocne okazały się zbiory dwóch instytucji znajdujących się w Warszawie: CAW i CBW. Zaczerpnięte z nich źródła o charakterze aktowym pozwoliły zrozumieć reguły rządzące funkcjonowaniem garnizonu. Informacje dotyczące bieżącego życia garnizonowego pozyskane zostały głównie z przedwojennej prasy, nie tylko wojskowej. Cennym uzupełnieniem archiwalnej bazy źródłowej były źródła drukowane z okresu dwudziestolecia międzywojennego, między innymi jednodniówki, almanachy, kalendarze wojskowe. Ważną rolę spełniły źródła wspomnieniowo-pamiętnikarskie, dzięki którym choć częściowo można poczuć atmosferę życia stolicy z lat 20. i 30. ubiegłego stulecia. Niezastąpione okazały się także źródła ikonograficzne, na czele z fotografiami wojskowymi, pochodzącymi głównie z zasobów NAC (kilkadziesiąt z nich zamieszczono w niniejszym opracowaniu). Oddawane do rąk Czytelników Życie garnizonowe przedwojennej Warszawy jest próbą wypełnienia swoistej luki w polskiej historiografii, w tym także tej dotyczącej historii regionalnej.

Prezentowana praca ma pokazać złożoność płaszczyzn funkcjonowania warszawskiego garnizonu w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Zapewne nie wszystkie aspekty życia codziennego „osób wojskowych” zostały w niej w pełni zarysowane, lecz razem wzięte dają dość zwarty obraz, będący swoistą panoramą codziennego bytowania i żołnierskiej służby w tym wyjątkowym garnizonie. Prezentowanie licznych przejawów życia garnizonowego nie mogło się obejść bez odniesień do historii przedwojennej Warszawy, będącej sceną ważnych, z punktu widzenia państwa, wydarzeń politycznych i wojskowych. Świadomym zabiegiem było także zwrócenie uwagi na, być może nieistotne dla „biegu dziejów”, szczegóły i detale, które jednak przybliżają omawianą epokę i jej specyfikę (zamieszczone zostały w „kapsułkach” i tabelkach wplecionych w tekst główny). W tym samym celu dość często przywołuje się cytaty z wypowiedzi osób, które dzisiaj nazwalibyśmy świadkami historii. Opisywane zagadnienia wyraźnie zostały umocowane w topografii miasta, czemu służyć mają podawane lokalizacje zgodnie z przedwojennym nazewnictwem ulic. Życie garnizonowe przedwojennej Warszawy powinno zainteresować nie tylko miłośników historii wojskowości, lecz także – ze zrozumiałych względów – varsavianistów i pasjonatów historii dwudziestolecia międzywojennego. Autorowi pozostaje żywić nadzieję, że to opracowanie przyczyni się do podtrzymywania pamięci o przedwojennej Warszawie i pozwoli Czytelnikowi zrozumieć jej wojskowy charakter, gdzieniegdzie jeszcze widoczny, chociażby w śladach architektury wojskowej.

Autor

------------------------------------------------------------------------

1 Cz. Witkowski, Historia. Analiza źródeł historycznych, Warszawa–Bielsko-Biała 2010, s. 14–15.

2 F. Kusiak, Życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1992, passim.

3 P. Jaźwiński, Oficerowie i dżentelmeni. Życie prywatne i służbowe kawalerzystów Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2011, passim.

4 S. Koper, Życie prywatne elit Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2009, passim.

5 Warszawa we wrześniu 1939 roku. Obrona i życie codzienne, pod red. Cz. Grzelaka, Warszawa 2004, passim.

6 T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa 2010, passim.

7 A. Cubała, Życie codzienne powstańczej Warszawy ’44, Warszawa 2015, passim.

8 Mała encyklopedia wojskowa, Warszawa 1967, s. 439.

9 Encyklopedia wojskowa, pod red. O. Laskowskiego, t. IV, Warszawa 1933, s. 2.

10 Wielka encyklopedia ilustrowana, t. XXIII, Warszawa 1899, s. 684.

11 Encyklopedia wojskowa, t. I (A–M), Warszawa 2007, s. 270.

12 M.in. K. Czernielewski, W. Jarno, Garnizon łódzki Wojska Polskiego 1918–1939, Toruń 2008, passim.

13 Cz. Witkowski, Garnizon Warszawa 1918–1939, Oświęcim 2014, s. 145.

14 P. Stawecki, Rodowód i struktura społeczna korpusu oficerskiego II Rzeczypospolitej, SMHW, t. XXIII, s. 246.

15 J. Kirchmayer, Pamiętniki, Warszawa 1967, s. 273.

16 Cz. Witkowski, Garnizon Warszawa 1918–1939, op. cit., s. 193.

17 L. Kmicic-Skrzyński, Z lat dowodzenia 11 Pułkiem Ułanów (1921–1924), „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernych” 1962, nr 27, s. 6.

18 E.S. Domański, Garnizon Warszawy w okresie I Rzeczypospolitej – zarys problematyki, „Rocznik Legionowski” 2004, t. 1, s. 35.

19 Kalendarz Niepodległości. Kronika Encyklopedyczna Dwudziestopięciolecia (1914–1939), Warszawa 1939 (reprint 1990), passim.

20 Dzieje Polski. Kalendarium, pod red. A. Chwalby, Kraków 2000, passim.

21 Bibliografia Warszawy 1919–1928. Wydawnictwa ciągłe, pod red. J. Durki, Wrocław 1977, s. 504–510.Rozdział 1 Garnizon stołeczny

Tradycje wojskowe Warszawy

Duże garnizony WP w okresie Drugiej Rzeczypospolitej mogły odwoływać się do dawnych tradycji wojskowych miast, które były bazą ich funkcjonowania. Szczególnie warszawski garnizon miał bogatą przeszłość historyczną, o której pamiętano w okresie międzywojennym. Chociażby liczne zabytki architektury wojskowej były wyraźnym dowodem wojskowych tradycji miasta. Okres staropolski otwiera wzniesienie w IX w. obwałowanego grodu na obszarze Starego Bródna. W XIII w. książęta mazowieccy doprowadzili do zbudowania dworu w Jazdowie (na obszarze późniejszych Łazienek), który posiadał nieliczną załogę wojskową. Dość szybko padł w wyniku naporu oddziałów litewsko-jaćwieskich. Aby zapobiec takim sytuacjom, zdecydowano o wzniesieniu tzw. grodu warszawskiego (obecny cypel przy Trasie W-Z), który był już znacznie lepiej zabezpieczony i posiadał wzmocnioną załogę. Ówczesna Warszawa stała się siedzibą kasztelanii, panujący zaś kasztelan Kuźma w ramach swoich obowiązków nadzorował podlegające mu oddziały wojskowe.

Sytuacja Warszawy uległa wyraźnej zmianie po włączeniu Mazowsza w 1526 r. do Królestwa Polskiego. Wzmocniono wówczas załogę miejscowego garnizonu siłami oddziałów gwardii królewskiej. Jednak o podniesieniu znaczenia Warszawy przesądziła decyzja z 1596 r. o przeniesieniu do niej władz państwowych. Król Zygmunt III Waza ustanowił Warszawę stolicą Rzeczypospolitej. W związku z tym zmienił się także charakter warszawskiego garnizonu, który od tamtego momentu już zawsze będzie garnizonem stołecznym. Kilkadziesiąt lat wcześniej, bo już po podpisaniu aktu Unii Lubelskiej w 1569 r., w Warszawie odbywały się sejmy walne Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z początkiem XVII w. dwór królewski już na dobre osiadł w Warszawie. Do nowej stolicy przybyli także najwyżsi dostojnicy wojskowi, na czele z marszałkami koronnym i litewskim. W omawianym okresie pełnili oni funkcje o charakterze garnizonowym, między innymi sprawując jurysdykcję nad oficerami i żołnierzami gwardii królewskiej, liczącej wówczas 1200 wojskowych. Oddziały załogi garnizonu rozmieszczono wówczas między innymi przy ulicy Długiej, na Nowym Świecie, w okolicach Zamku Królewskiego, a także w Pałacu Kazimierzowskim i Zamku Ujazdowskim. Aby podnieść zdolności obronne miasta, zdecydowano się wznieść tzw. okopy Lubomirskiego, stanowiące obwałowanie przedmieść ówczesnej Warszawy. Przebiegały one wzdłuż linii dzisiejszych ulic i placów: Okopowej, Towarowej, Koszykowej, placu Unii Lubelskiej, Klonowej, Belwederskiej aż do Łazienek. W połowie XVII w. utworzono funkcję komendanta Warszawy, który wówczas odpowiadał głównie za obronność stolicy (zazwyczaj funkcję tę pełnili starostowie). Z biegiem czasu zadania komendanta przejął Magistrat Starej Warszawy. Wraz z zajęciem w czasie potopu szwedzkiego miasto doczekało się swojego pierwszego okupacyjnego gubernatora.

W dobie saskiej pojawiła się konieczność wzniesienia nowych budynków koszarowych, w związku z nową dyslokacją wojsk Rzeczypospolitej, które trafić miały do Warszawy. Zbudowano wówczas Koszary Mirowskie dla gwardii królewskiej. Dodatkowo powstały także budynki koszarowe przy Krakowskim Przedmieściu (na obecnych terenach Uniwersytetu Warszawskiego). Według szacunków historyków garnizon mógł wówczas liczyć 3–4 tys. żołnierzy, lecz już za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego został podwojony. Władca zdecydował się na wzniesienie kolejnych koszar, między innymi na Agrykoli (przy ulicy Myśliwieckiej), oraz na powołanie do życia Szkoły Rycerskiej, mającej kształcić w duchu oświeceniowym nowe kadry oficerskie. Kolejne rozbiory spowodowały przybycie do Warszawy 7,5 tys. rosyjskich oficerów i żołnierzy. Zmuszono ich jednakże do wycofania się tuż po wybuchu powstania kościuszkowskiego w 1794 r. W wyniku tzw. insurekcji warszawskiej miasto zostało wyzwolone także dzięki zbrojnym wysiłkom warszawskiego mieszczaństwa. W związku z obawą o militarną reakcję Rosjan podjęto decyzję o wzmocnieniu obrony miasta i wykonaniu okopów. Zaczęto zbierać na dużą skalę broń, między innymi kosy, piki bojowe, karabiny. Mimo zgromadzenia wokół Warszawy prawie wszystkich oddziałów powstańczych, nie udało się powstrzymać ofensywy gen. Aleksandra Suworowa, który dokonał brutalnej rzezi Pragi i ostatecznie zdobył Warszawę. Kolejne rozbiory nie osłabiły dążeń niepodległościowych Polaków. W 1807 r. francuski cesarz Napoleon zdecydował o utworzeniu Księstwa Warszawskiego. Jednocześnie ustanowiony został etat wojsk polskich (utworzono trzy legie, każda w sile 13 tys. żołnierzy). W Warszawie miały stacjonować cztery pułki piechoty, dwa pułki jazdy, jedna bateria artylerii oraz jeden oddział saperów. Warszawa w tamtym czasie wzmocniona została o nowe fortyfikacje, mające służyć obronie przepraw na Wiśle od strony wschodniej. Wzniesiono tzw. fortyfikacje napoleońskie (w tym celu wyburzono 2/3 zabudowy Pragi). W okresie Księstwa Warszawskiego ustanowiono funkcję komendanta placu, będącego jednocześnie komendantem warszawskiego garnizonu. Oddziały stanowiące załogę garnizonową wykorzystywane były do różnorodnych działań bojowych, między innymi wzięły udział w bitwie pod Raszynem.

Delegacja weteranów 1863 r. podczas uroczystości przy Grobie Nieznanego Żołnierza

Po klęsce Napoleona decyzją Kongresu Wiedeńskiego utworzone zostało Królestwo Polskie w nierozerwalnej unii personalnej z Rosją. W świetle nadanej w 1815 r. przez cara konstytucji uformowana została także polska armia, która zdołała zachować swoją odrębność (jednakże jej naczelnym wodzem został wielki książę Konstanty). W Warszawie stacjonowały wówczas liczne jednostki, między innymi grenadierzy gwardii, konni strzelcy gwardii (szaserzy), saperzy, rakietnicy. Ponadto kultywowano tradycje szkolnictwa wojskowego. W owym czasie na terenie garnizonu istniały następujące szkoły: Szkoła Aplikacyjna (na ulicy Miodowej), Szkoła Podchorążych Piechoty (Łazienki), Szkoła Podchorążych Jazdy (na ulicy Królewskiej), Szkoła Podchorążych Artylerii (na ulicy Miodowej), Szkoła Bombardierów (na ulicy Dzikiej), Szkoła Chirurgiczna Wojskowa (przy Szpitalu Ujazdowskim) i inne.

Naruszanie przez cara konstytucji wywołało zrozumiały opór społeczeństwa, w szczególności części kadry dowódczej. Zaowocował on powstaniem między innymi tajnego sprzysiężenia na czele z ppor. Piotrem Wysockim, którego celem było wywołanie powstania. W wyniku jego wybuchu 29 listopada 1830 r. wojska rosyjskie opuściły stołeczny garnizon. Zaczęły wówczas spontanicznie powstawać różne formacje, między innymi Gwardia Narodowa Warszawska, Żydowska Gwardia Miejska, Gwardia Narodowa. Po klęsce powstania część żołnierzy garnizonu po opuszczeniu obszaru Królestwa Polskiego przekroczyła granicę z Prusami, gdzie zmuszeni zostali do złożenia broni. Jedną z represji popowstaniowych była likwidacja polskiej armii, a zarazem polskiego charakteru warszawskiego garnizonu. Dodatkowo Warszawie narzucono także obowiązek sfinansowania budowy Cytadeli Aleksandrowskiej. Kolejny zryw narodowy nastąpił w 1863 r. Do wybuchu powstania styczniowego bezpośrednio doprowadził obowiązkowy pobór do wojska (branka), zarządzony na obszarze Królestwa Polskiego. Władze powstańcze swoją siedzibę miały na terenie warszawskiego garnizonu. W lipcu 1863 r. powstała, niezależna od władz powstańczych, Organizacja Wojenna Warszawy. Aresztowanie dyktatora powstania Romualda Traugutta i jego stracenie na stokach Cytadeli było początkiem końca powstańczego zrywu. Po jego klęsce na Polaków spadły kolejne represje. Widomym symbolem dominacji caratu stał się wzniesiony na placu Saskim prawosławny sobór im. Aleksandra Newskiego.

W latach 1864–1915 Warszawa była siedzibą rosyjskiego WOW i jednocześnie uznawano ją za centralny punkt strategiczny Kraju Nadwiślańskiego. Usytuowano w niej liczne instytucje wojskowe, między innymi dowództwo Warszawskiego Okręgu Wojskowego (Zamek Królewski), Okręgową Radę Wojenną (róg Królewskiej i Krakowskiego Przedmieścia), Sztab Warszawskiego Okręgu Wojennego (plac Saski), Warszawski Okręgowy Zakład Intendentury (Nalewki). W warszawskim garnizonie stacjonowało wówczas około 50 tys. rosyjskich żołnierzy. W początku I wojny światowej państwa centralne zaczęły odnosić sukcesy militarne na froncie wschodnim i w 1915 r. zmusiły Rosjan do wycofania się z Królestwa Polskiego. 5 sierpnia 1915 r. do Warszawy wkroczyły wojska niemieckie, rządy zaś nad Generalnym Gubernatorstwem Warszawskim objął gen. Hans Hartwig Beseler (rezydujący na Zamku Królewskim). W wyniku ogłoszonego 5 listopada 1916 r. aktu proklamującego powstanie Królestwa Polskiego powołano do życia Polską Siłę Zbrojną (Polnische Wehrmacht) i Tymczasową Radę Stanu. Jednak utrzymujący się brak zaufania Polaków do orientacji proniemieckiej skłonił Berlin do dalszych ustępstw i utworzenia 27 października 1917 r. Rady Regencyjnej; sprawowałaby ona władzę do czasu koronacji króla mającego w przyszłości objąć władzę w Polsce. Wśród kompetencji Rady Regencyjnej znalazły się także uprawnienia wojskowe. W omawianym okresie na Mazowsze i do Warszawy przerzucono oddziały legionowe (w warszawskim garnizonie siedzibę znalazły między innymi Komenda Legionów, Komenda II i III Brygady oraz legionowy 3 pp). Jednocześnie Niemcy zaczęli tworzyć organy dowodzenia wojsk polskich w związku z planami utworzenia 4 DP i oddziałów pomocniczych. W tym celu rozpoczęli akcję werbunkową, lecz wydarzenia z listopada 1918 r. przerwały jej kontynuację.

Listopad 1918

Klęska państw centralnych jesienią 1918 r. stworzyła Polakom niepowtarzalną możliwość odzyskania niepodległości. W Warszawie i w całym Królestwie Polskim rozbrajanie Niemców rozpoczęło się 10 listopada 1918 r. Jednakże niemiecka załoga garnizonu zachowywała się tak, jak gdyby nie zamierzała opuszczać Warszawy. Stanowczo przeciwstawiała się wystąpieniom Polaków o niepodległościowym charakterze, lecz z godziny na godzinę musiała zweryfikować swoje stanowisko. Tym bardziej że w szeregach niemieckiego wojska uaktywniły się wpływowe grupy (Rady Żołnierskie), optujące za wycofaniem się z ziem polskich. Tego samego dnia do Warszawy przybył z magdeburskiego więzienia brygadier Józef Piłsudski. Wynegocjowano za jego sprawą warunki wycofywania wojsk niemieckich z obszaru Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego. Zanim jednak to nastąpiło, na obszarze miasta doszło do spontanicznych działań mających na celu rozbrojenie okupanta. Nadzorował je płk Henryk Minkiewicz-Odrowąż, który szybko objął dowództwo wojskowe w mieście. Improwizowany charakter akcji rozbrajania Niemców oddają wspomnienia osób biorących w niej udział: „Przy rozbrajaniu odbywały się sceny wprost komiczne: grupki chłopaków kilkunastoletnich rozbrajały całe oddziały żołnierzy. Pękła zupełnie dyscyplina niemiecka i w gruzy rozsypała się ich siła. Rozbrajanie odbywało się wprost żywiołowo – bez żadnego, zdaje się, planu, ale spokojnie i z pewną kurtuazją. Chłopaki polowali na przechodzących oficerów, którzy zwykle dobrowolnie oddawali broń – bez oporu”.

Pierwsza odezwa Komendanta Miasta została opublikowana na łamach „Kuriera Warszawskiego”

Z dniem dzisiejszym z rozporządzenia szefa sztabu wojsk polskich objąłem wojskowe dowództwo na Warszawę i okolicę. Przyrzekam czuwać nad spokojem i mieniem mieszkańców i nie dopuszczę do żadnych gwałtów i rabunku, przeciw którym zdecydowany jestem natychmiast zbrojnie wystąpić. Własność wojskowa niemiecka jest z dniem dzisiejszym przejmowana przez polskie władze wojskowe. Wobec tego zabraniam samowolnego rozbrajania żołnierzy niemieckich i rozgrabiania wojskowych magazynów i składów, gdyż w ten sposób przepada dla wojska i państwa polskiego znaczna ilość dobytku wojskowego, który z łatwością dostać się może w ręce zbrodnicze. Proszę ludność, by spokojnie oddała się codziennej pracy i o ile możności unikała zgromadzenia się tłumnego na placach i ulicach, by nie dawać zbrodniczym elementom okazji do prowokacji i szerzenia zamętu. Wzywam wszystkich obywateli mieszkańców stolicy, by spokojem i posłuchem dla moich zarządzeń ułatwili mi zadanie ocalenia stołecznego miasta od rozbojów i przelewu krwi.

Źródło: Pierwsze dni wolności. Warszawa od 10 do 18 listopada (Wybór materiałów prasowych), Warszawa 2008, s. 10.

Przejęcie garnizonu z rąk niemieckich przebiegało szybko i sprawnie. Przebywało w nim wówczas ponad 30 tys. żołnierzy i oficerów. Należało przede wszystkim przejąć liczne magazyny i składy broni. Poszczególne grupy miały działać w określonych rejonach, między innymi w okolicach Belwederu i Cytadeli, przy koszarach kawalerii (na ulicy Czerniakowskiej), w rejonie parku automobilowego (na ulicy Smolnej), w okolicach centrali telefonicznej (na ulicy Zielnej), przy składach prowiantowych (na ulicy Towarowej), tuż przy Zamku Królewskim i moście Kierbedzia. Przede wszystkim zajmowano: gmachy banków, siedziby sądów, budynki pocztowe, komisariaty policyjne, koszary wojskowe, więzienia i areszty, wartownie. Niestety, niekiedy w czasie tych działań dochodziło do wymiany ognia i niepotrzebnych ofiar (np. przy zajmowaniu Cytadeli).

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

------------------------------------------------------------------------

22 M.M. Drozdowski, A. Zahorski, Historia Warszawy, s. 14–20.

23 L. Królikowski, Warszawa – dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 53–74.

24 Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994, s. 196.

25 E.S. Domański, Garnizon Warszawy w okresie I Rzeczypospolitej, „Rocznik Legionowski” 200, t. 1, s. 35.

26 Dzieje Warszawy, pod red. S. Kieniewicza, t. 2, Warszawa 1984, s. 294–295.

27 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1967, s. 99–107.

28 B. Grochalska, Małe państwo wielkich nadziei, Warszawa 1994, s. 347.

29 Encyklopedia Warszawy, op. cit., s. 347.

30 T. Łepkowski, Warszawa w Powstaniu Listopadowym, Warszawa 1965, s. 133–136.

31 S. Kieniewicz, Warszawa w Powstaniu Styczniowym, Warszawa 1965, s. 104.

32 M. Kulik, Warszawski Okręg Wojskowy rosyjskiej carskiej armii w latach 1894–1914, PHW 2008, R. IX (LX), nr 4 (224), s. 5–24.

33 J. Szczepański, Niemiecka piechota zapasowa w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim 1915–1918, Warszawa 2008, s. 17–21.

34 J. Snopko, Werbunek do wojska polskiego na terenie Królestwa po Akcie 5 Listopada 1916 r. (XI 1916 ‒ V 1919), Warszawa 2008, s. 17–21.

35 P. Łossowski, Zerwane pęta. Usunięcie okupantów z ziem polskich w listopadzie 1918 roku, Warszawa 1986, s. 84–104.

36 S. Dzierzbicki, Pamiętniki z lat wojny 1915–1918, Warszawa 1983, s. 322.

37 Przełom. Jednodniówka poświęcona wypadkom 7–11 XI 1918, Warszawa 1925, s. 12–17.