Zioła w medycynie. Choroby układu oddechowego - ebook

Wstęp

Układ oddechowy człowieka odpowiada za proces wymiany tlenu i dwutlenku węgla pomiędzy organizmem a środowiskiem zewnętrznym. W trakcie wdechu dostarczany jest do organizmu tlen, niezbędny do życia każdej komórce. Podczas wydechu wydalane są zbędne produkty przemiany materii, m.in. dwutlenek węgla, a także para wodna. Niewielką rolę w wymianie gazowej odgrywa również skóra.

Wdychane powietrze przedostaje się do płuc (to ostatni odcinek układu oddechowego) przez drogi oddechowe, czyli kolejno: przez nos (czasami powietrze jest wdychane przez usta), dalej gardło, krtań, tchawicę, oskrzela i oskrzeliki. Tymi samymi drogami, tylko w odwrotnej kolejności, powietrze jest wydychane z płuc na zewnątrz.

Nos (właściwie jama nosowa), jama ustna, gardło i część krtani to tzw. górne drogi oddechowe. Do dolnych dróg oddechowych zalicza się krtań (od poziomu fałdów głosowych), tchawicę i oskrzela.

Powietrze, przechodząc przez drogi oddechowe, zostaje oczyszczone, nawilżone oraz ogrzane. Jest to możliwe dzięki wielowarstwowej błonie śluzowej pokrywającej prawie całą powierzchnię dróg oddechowych. Błona śluzowa składa się głównie z komórek rzęskowych zawierających rzęski. Pomiędzy komórkami rzęskowymi znajdują się komórki kubkowe i gruczoły podśluzówkowe produkujące wydzielinę dróg oddechowych.

Komórki kubkowe produkują gęsty, ciągliwy i lepki śluz, do którego przylepiają się zanieczyszczenia, a także różne czynniki chorobotwórcze (bakterie, alergeny), które dostają się do dróg oddechowych wraz z powietrzem. Komórki kubkowe nie są unerwione, a zwiększenie wydzielania śluzu następuje pod wpływem różnych bodźców (zanieczyszczeń, stanu zapalnego). Gruczoły podśluzówkowe produkują rzadki, wodnisty płyn surowiczy i gęsty śluz. Wydzielanie śluzu przez gruczoły odbywa się pod kontrolą obwodowego układu nerwowego.

Wydzielina dróg oddechowych produkowana jest stale, a rzęski, poruszając się w sposób zsynchronizowany i szybki, powodują jej przemieszczenie (śluz „ślizga się” po warstwie wodnistego płynu surowiczego) w kierunku gardła, gdzie wydzielina jest połykana lub odkrztuszana. Prawidłowa gęstość śluzu ułatwia ten mechanizm. W kierunku przeciwnym rzęski poruszają się wolniej.

Taki sam mechanizm samooczyszczania występuje w zatokach przynosowych, gdzie odbywa się transport wydzieliny w kierunku ujść (gardło czy jama nosowa).

Od sprawnego aparatu śluzówkowo-rzęskowego zależy odporność na działanie czynników wywołujących choroby układu oddechowego.

W błonie śluzowej pokrywającej drogi oddechowe są także liczne naczynka krwionośne ogrzewające transportowane powietrze.

Układ oddechowy bierze również udział w tworzeniu dźwięków i odbieraniu wrażeń węchowych.

Wdychanie i wydychanie powietrza przez układ oddechowy jest możliwe dzięki pracy mięśni oddechowych, na które składają się głównie przepona, ale także mięśnie międzyżebrowe i mięśnie ściany jamy brzusznej. Czynność oddechowa odbywa się niezależnie od woli i kontrolowana jest przez ośrodek oddechowy znajdujący się w mózgu.ROZDZIAŁ 1 Choroby nosa i zatok przynosowych

Nos stanowi początek dróg oddechowych i oddychanie powinno odbywać się przez nos, a nie przez usta. Oprócz pobierania powietrza do podstawowych funkcji nosa należy nawilżanie, ogrzewanie i oczyszczanie powietrza.

Nos rozpoczyna się tzw. przedsionkiem. Od środka zbudowany jest z jamy nosowej przedzielonej na dwie części przegrodą nosową. Z obecnym w jamie nosowej przewodem nosowym łączy się przewód nosowo-łzowy i zatoki przynosowe. Od tyłu jamy nosowej przewód nosowy przechodzi w przewód nosowo-gardłowy, idąc dalej do gardła.

W części jamy nosowej znajduje się nabłonek węchowy odbierający bodźce węchowe docierające do nosa. Ponadto nos wraz z zatokami przynosowymi pełni funkcję rezonatora głosu, czyli wpływa na barwę głosu.

Zatoki przynosowe to pneumatyczne przestrzenie (jamy) w kościach twarzoczaszki posiadające połączenie z jamą nosową. Nazwane zostały od kości otaczających jamę nosową, w którą są „wrośnięte”. Rozróżnia się więc zatoki czołowe, zatoki szczękowe, zatoki sitowe oraz zatokę klinową.

Choć rola zatok nie jest do końca wyjaśniona, przyjmuje się, że spełniają następujące funkcje:

• ogrzewają i nawilżają wdychane powietrze;

• wyrównują różnicę ciśnień podczas oddychania (lub gwałtownej zmiany jego wartości);

• chronią mózgoczaszkę przed urazami mechanicznymi;

• izolują oraz ogrzewają podstawę czaszki i oczodołu;

• zmniejszają wagę twarzoczaszki;

• chronią ucho wewnętrzne przed przewodzeniem drogą kostną własnego głosu.

1.1. Nieżyt nosa (katar)

NIEŻYT NOSA, nazywany popularnie katarem, to stan, w którym na skutek odczynu zapalnego obejmującego błonę śluzową nosa dochodzi do gromadzenia się w nim nadmiernej ilości wydzieliny upośledzającej jego drożność, powodującej kichanie, a często także prowadzącej do utraty lub osłabienia węchu i smaku. Katar jest bardzo częstym objawem współistniejącym z wirusowymi lub bakteryjnymi infekcjami górnych dróg oddechowych. Jest wręcz nieodzownym objawem przeziębienia, towarzyszy też zapaleniu zatok przynosowych.

W zależności od przyczyny wydzielina z nosa może być:

• śluzowa, bezbarwna, często wodnista, co świadczy o infekcji wirusowej górnych dróg oddechowych lub alergicznym nieżycie nosa;

• gęsta, ciemna (często zielonkawa), pojawiająca się wraz z ustępowaniem objawów przeziębienia;

• ropna, żółtawa, a nawet brunatna (w połączeniu z pogorszeniem samopoczucia oraz uczuciem „napierającego” bólu głowy w okolicy czołowej), będąca najprawdopodobniej objawem zapalenia zatok przynosowych.

Specyficzną postacią nieżytu nosa jest tzw. katar polekowy. Jego przyczyną jest nadużywanie podczas kataru leków obkurczających naczynka krwionośne w nosie, co powoduje rozregulowanie funkcji wydzielniczych błony śluzowej nosa. Początkowym efektem jest wysuszenie błony śluzowej, a następnie nadprodukcja wydzieliny po zaprzestaniu przyjmowania leków. Skłania to chorego do ponownego aplikowania leku, co zapoczątkowuje tzw. mechanizm błędnego koła. Dlatego czas stosowania takich preparatów powinien być ograniczony do niezbędnego minimum (według zaleceń producenta).

Postępowanie terapeutyczne w nieżycie nosa można podzielić na leczenie objawowe, mające za zadanie zmniejszenie nasilenia kataru i złagodzenie dolegliwości, oraz leczenie przyczynowe, zarezerwowane dla infekcji bakteryjnych lub kataru o podłożu alergicznym (zob. podrozdział 1.2).

Preparaty przeznaczone do stosowania zewnętrznego w terapii nieżytu nosa

Podstawą objawowego leczenia nieżytu nosa jest stosowanie preparatów bezpośrednio do nosa w postaci kropli, maści czy inhalacji. Znalazły tu zastosowanie dostępne bez recepty preparaty z solą (głównie morską) do nawilżania i płukania nosa. Wśród nich można wyróżnić preparaty zawierające izotoniczny lub hipertoniczny roztwór soli morskiej. Preparaty izotoniczne służą głównie do oczyszczania i nawilżania nosa, ułatwiają w ten sposób oddychanie. Preparaty hipertoniczne, w których stężenie soli przewyższa fizjologiczne, skuteczniej usuwają wydzielinę, powodując także częściowe obkurczenie błony śluzowej nosa, zmniejszenie obrzęku i przekrwienia. Mogą jednak wywoływać uczucie dość przykrego miejscowego drażnienia.

W przypadku gęstego kataru pomocna jest irygacja nosa i zatok polegająca na wprowadzaniu do przewodów nosowych roztworu soli fizjologicznej. Po przechyleniu głowy na bok odpowiednią ilość roztworu wprowadza się (przez specjalny lejek lub gruszkę) do jednego otworu nosowego, tak by wypływał drugim. Zabieg udrażnia nos i odtyka ujścia zatok przynosowych, a jednocześnie oczyszcza i nawilża błonę śluzową.

W celu zwiększenia działania nawilżającego i przeciwzapalnego można wymieszać roztwór soli fizjologicznej z naparem z kwiatów nagietka w proporcji 1 : 1. Płaską łyżkę stołową kwiatów zalać ½ szklanki wrzącej wody, utrzymywać pod przykryciem 20 minut, przecedzić.

W aptekach dostępne są gotowe preparaty ułatwiające dawkowanie i stosowanie roztworów do płukania nosa, np. Sinus Rinse (NeilMed Pharmaceutical Inc.).

Duże znaczenie w terapii kataru ma regularne wydmuchiwanie nosa w odpowiedni sposób. Przede wszystkim nie powinno się próbować opróżnić obu otworów nosowych równocześnie, istnieje bowiem ryzyko przemieszczenia się wydzieliny do ucha środkowego. Należy oczyszczać jedną dziurkę, a następnie drugą, jednak niezbyt mocno, by nie uszkodzić błony śluzowej nosa. Natomiast powstałe w wyniku oczyszczania nosa podrażnienia, mikrourazy czy suchość błony śluzowej można zmniejszyć, smarując delikatnie uszkodzone miejsca (3 razy dziennie) następującymi preparatami:

• Sinulan Rinobalsam (Walmark), w postaci maści do nosa, zawierający kompleks olejowy: słonecznikowy, kukurydziany, sezamowy, z nasion makadamii, oliwę z oliwek oraz olejek majerankowy poprawiający (przywracający) prawidłową wilgotność błony śluzowej nosa oraz wspomagający procesy jej regeneracji;

• Rinopanteina (DMG ITALIA SRL), maść zawierająca witaminę A, D-pantenol i hydrolizat białkowy z owsa zwyczajnego;

• Nozoil (Pharmacure Health Care International AB), wyrób medyczny w postaci aerozolu zawierający olej sezamowy – preparat ochrania błonę śluzową przewodów nosowych dzięki właściwościom nawilżającym i jednocześnie natłuszczającym oraz działa wspomagająco w ich udrażnianiu; stosowanie: rozpylać 1–3-krotnie do każdego otworu nosowego 3 razy dziennie; według oświadczenia producenta najlepsze rezultaty uzyskuje się przy co najmniej 10-dniowym stosowaniu;

• olej sezamowy tłoczony na zimno (Ol’Vita).

Zioła i preparaty ziołowe odgrywają znaczącą rolę w udrażnianiu nosa oraz w łagodzeniu objawów nieżytu nosa. Doskonałą metodą radzenia sobie z katarem są inhalacje z wykorzystaniem olejków eterycznych (Avicenna Oil). Do wykonania inhalacji można użyć kubka lub szklanki z bardzo ciepłą, prawie gorącą wodą (należy tylko uważać, by parowanie nie było zbyt intensywne i nie spowodowało poparzeń lub uszkodzeń błony śluzowej). Do wody należy wkroplić 3–5 kropli wybranego olejku eterycznego. Naczynie przykryć zwykłym lejkiem kuchennym, przez którego wąski otwór należy wdychać parę na przemian każdą dziurką nosa.

Inną metodą jest nalanie do małej miski 2–3 szklanek odpowiednio gorącej wody i dodanie 5–7 kropli olejku eterycznego. Następnie należy nakryć głowę ścierką lub ręcznikiem i wdychać opary mniej więcej przez 10 minut.

Na potrzeby inhalacji w nieżycie nosa można wykorzystywać olejki eteryczne otrzymane z: mięty, eukaliptusa, sosny, jodły czy majeranku. Należy pamiętać, że stosowanie poszczególnych olejków eterycznych jest obarczone działaniami niepożądanymi i przeciwwskazaniami.

Inhalol (PROFARM) to gotowy preparat stanowiący mieszaninę olejków eterycznych (sosnowego, tymiankowego, miętowego, terpentynowego) do sporządzenia inhalacji dla dorosłych i dzieci powyżej 7. roku życia. Do naczynia z gorącą wodą dodać 5–10 kropli preparatu (w zależności od wielkości naczynia) i wdychać powstające opary. Do inhalacji można wykorzystać specjalne urządzenia inhalacyjne. Inhalację można również prowadzić, dodając kilka kropli do gorącej kąpieli.

+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| UWAGA! |
| |
| Zastrzeżenia i środki ostrożności związane ze stosowaniem olejków eterycznych zostały ujęte w podrozdziale 4.3. |
+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

Osoby nadwrażliwe na olejki eteryczne powinny wykorzystać do inhalacji napary z kwiatu rumianku lub liścia szałwii. Dwie łyżki stołowe wybranego surowca zalać 2–3 szklankami gorącej wody, doprowadzić do wrzenia i przelać do miski, którą należy przykryć talerzem lub tacą, by uniknąć utraty substancji lotnych. Po pewnym czasie, gdy para nie grozi już poparzeniem, zdjąć przykrycie, nakryć głowę ścierką lub ręcznikiem i wdychać opary nosem i ustami przez 5–7 minut. U dzieci warto zastosować inhalator.

Olejki eteryczne mogą być również – z dużą ostrożnością – stosowane u dzieci, jednak ze względu na ich siłę działania inhalacje nie powinny być zbyt częste i długie. Stosowanie olejków eterycznych u dzieci najlepiej skonsultować z lekarzem. Bezpieczniejsze dla dziecka zamiast olejków eterycznych są opisane powyżej napary ziołowe (z kwiatu rumianku i liścia szałwii). Należy również pamiętać, że błona śluzowa nosa u dzieci jest bardzo delikatna, dlatego temperatura inhalacji powinna być odpowiednio niższa.

Katar u małych dzieci stanowi duży problem, ponieważ nieżyt nosa utrudnia niemowlętom ssanie. Ponadto większość stosowanych w tym przypadku preparatów posiada ograniczenia wiekowe. Trzeba tu podkreślić, że obostrzenia wiekowe powinny być bezwzględnie przestrzegane, a fakt, że wiele substancji w preparatach zalecanych w nieżycie nosa jest pochodzenia naturalnego, nie może być podstawą do lekceważenia zaleceń.

Przykładem jest nadwrażliwość niemowląt i dzieci do 3. roku życia na mentol, olejek miętowy, popularne krople miętowe, a niekiedy nawet herbatkę miętową. Istnieją udokumentowane przypadki śmierci niemowląt spowodowanej uduszeniem w wyniku obrzęku krtani po podaniu (wziewnym, przez skórę w maściach lub doustnie) środków zawierających mentol.

Małe dzieci wykazują też zwiększoną wrażliwość na inne olejki eteryczne stosowane powszechnie w nieżycie nosa: eukaliptusowy, szałwiowy, sosnowy, jodłowy, świerkowy, kamforowy (UWAGA: dawka śmiertelna kamfory dla dziecka to 1 g).

Dlatego w trosce o bezpieczeństwo dzieci podstawą leczenia nieżytu nosa jest stosowanie soli morskiej w postaci sprayu lub kropli do nosa, co nie tylko nawilża błonę śluzową noska, lecz także łagodzi podrażnienia i oczyszcza, ułatwiając oddychanie. Zamiast soli morskiej można wykorzystać odwar z korzenia imbiru. Łyżkę stołową zmielonego na proszek, suszonego korzenia imbiru (Dary Natury) zalać szklanką letniej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 2 minuty. Odstawić na ½ godziny i przecedzić. Uzupełnić ilość płynu do objętości pełnej szklanki. Za pomocą spryskiwacza (np. zwykłej butelki z atomizerem) delikatnie dawkować do noska 3–6 razy dziennie, jednorazowo po 2–3 aplikacje.

Przy nieżycie nosa u noworodków można zastosować maść majerankową (Elissa), którą bardzo delikatnie smaruje się wyłącznie przednią część jamy nosowej 2–3 razy dziennie. Nie należy wprowadzać preparatu do otworów nosowych ze względu na działanie drażniące składników olejku oraz możliwość hamowania pracy aparatu rzęskowego błony śluzowej przez podłoże maściowe. Ponadto konieczne jest systematyczne usuwanie wydzieliny za pomocą specjalnego aspiratora, co jest szczególnie ważne przed karmieniem oraz położeniem dziecka do spania.

Na rynku dostępne są gotowe preparaty ziołowe do stosowania zewnętrznego, zalecane w terapii nieżytu nosa:

• Rub-Arom (Hasco-Lek), lek roślinny w postaci maści, dostępny bez recepty, zawierający m.in. tymol (składnik olejku tymiankowego), lewomentol (mentol), kamforę (stałą frakcję olejku pozyskiwaną z cynamonowca kamforowego) – jest stosowany miejscowo do nacierania klatki piersiowej i pleców w infekcjach górnych dróg oddechowych przebiegających z katarem, ułatwia oczyszczenie otworów nosowych z zalegającej wydzieliny. Dawkowanie zalecane przez producenta: dzieci w wieku 7–12 lat – nacierać skórę pleców i klatki piersiowej ilością maści odpowiadającą 1 miarce (1,5 g) dołączonej do opakowania, dzieci od 12. roku życia i dorośli – nacierać skórę pleców i klatki piersiowej ilością maści odpowiadającą 2 miarkom (3 g).

• Febricold Aroma (Farmak JSC), krople do nosa na bazie m.in. olejku z sosny górskiej, olejku miętowego oraz olejku eukaliptusowego – nawilżają jamę nosową oraz ułatwiają swobodne oddychanie. Stosowanie: dzieci w wieku 2–12 lat – aplikować 1–2 krople do każdego otworu nosowego 3–4 razy dziennie, osoby dorosłe oraz dzieci powyżej 12. roku życia – aplikować 2–3 krople do każdego otworu nosowego 3–6 razy dziennie.

• Fitonasal 2ACT (Aboca) w postaci sprayu do nosa – udrażnia nos i chroni jego błonę śluzową. Produkt powstał na bazie kompleksów roślinnych zawierających taninę, polisacharydy, żywice i flawonoidy oraz olejki eteryczne z eukaliptusa i niaouli, wskazany jest dla dorosłych i dzieci powyżej 3. roku życia, może być stosowany przez kobiety w ciąży oraz w okresie karmienia piersią. Sposób użycia: rozpylić 1–2 razy do każdej dziurki, delikatnie wydmuchać nos, a następnie zaaplikować ponownie. Produkt jest przeznaczony do częstego stosowania, także przez dłuższy czas.

• Aromactiv (Aflofarm), sztyft do nosa z wkładem nasączonym olejkami eterycznymi (m.in. olejkiem eukaliptusowym, olejkiem miętowym, olejkiem sosnowym) – ułatwia oddychanie dzięki udrożnieniu otworów nosowych. Po zdjęciu nakrętki należy koniec sztyftu włożyć kolejno do otworów nosowych i kilkakrotnie głęboko wciągnąć powietrze. Stosuje się w miarę potrzeby.

• Pneumolan aroma (Labotach Co. LTD), plaster dla dzieci powyżej 2. roku życia do przyklejania na ubranie – zawarte w preparacie olejki eteryczne (olejek eukaliptusowy, olejek miętowy z obniżoną zawartością mentolu i olejek lawendowy) udrażniają zatkany nos. Po usunięciu warstwy zabezpieczającej plaster umieszcza się bezpośrednio na ubraniu (np. piżamie) w okolicy klatki piersiowej – działanie olejków utrzymuje się przez 6–8 godzin, dlatego zaleca się naklejenie plastra przed pójściem spać. UWAGA: plaster przykleja się na ubranie, nie wolno go stosować bezpośrednio na skórę.

Zioła i preparaty ziołowe przeznaczone do stosowania doustnego w terapii nieżytu nosa

Należy tu wymienić surowce zielarskie o działaniu sekretolitycznym, czyli stymulującym komórki błony śluzowej górnych dróg oddechowych, w tym nosa, do sekrecji (wydzielania) rzadkiej wydzieliny. Jest to konieczne do uzyskania właściwej konsystencji wydzieliny, co w efekcie umożliwia prawidłowy ruch rzęsek odpowiedzialny za jej transport (usuwanie). Do surowców sekretolitycznych należą m.in.:

• korzeń goryczki – czubatą łyżeczkę zmielonego na proszek korzenia zalać szklanką letniej wody, doprowadzić do wrzenia, gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 5 minut; odstawić na 10 minut, przecedzić; pić 2 łyżki stołowe ciepłego odwaru kilka razy dziennie; UWAGA: przedawkowany odwar może powodować nudności i wymioty, nie powinny po niego sięgać osoby cierpiące na nadkwaśność, może bowiem nasilić objawy;

• korzeń pierwiosnka – łyżkę stołową korzeni zalać szklanką zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu przez 5 minut; odstawić pod przykryciem na kwadrans, przecedzić; pić po łyżce ciepłego odwaru co 2–3 godziny; UWAGA: często pojawiają się informacje o ubocznym działaniu przetworów z pierwiosnka – rzeczywiście bardzo duże dawki odwaru (np. picie po szklance kilka razy dziennie) podrażniają błonę śluzową żołądka i jelit, wywołując nudności, wymioty oraz biegunkę, jednak w zalecanych dawkach terapeutycznych surowiec jest bezpieczny w stosowaniu;

• kwiat bzu czarnego – 2 łyżki stołowe kwiatów zalać szklanką zimnej wody, doprowadzić do wrzenia i utrzymywać na małym ogniu pod przykryciem 3 minuty; przelać do termosu na kwadrans, przecedzić; pić 2–3 razy dziennie po ½ szklanki bardzo ciepłego odwaru;

• ziele tymianku – czubatą łyżkę stołową ziela zalać w termosie 2 szklankami wrzącej wody i odstawić na 30 minut; po przecedzeniu pić po ⅓ szklanki ciepłego naparu 2–3 razy dziennie między posiłkami.

W aptekach i sklepach zielarskich dostępne są gotowe preparaty do stosowania doustnego w nieżycie nosa:

• Nasirus Forte (Phytopharm Klęka) jest lekiem (dostępnym bez recepty) zawierającym olejek eukaliptusowy, stosowanym w przeziębieniu i stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, zwiększającym wydzielanie prawidłowego śluzu i powodującym rozrzedzenie wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych, co ułatwia jej odkrztuszenie. Dawkowanie: dorośli i dzieci powyżej 12. roku życia – 1 kapsułkę 2–3 razy dziennie. Preparat należy przyjmować ½ godziny przed posiłkiem, popijając chłodnym płynem, do ustąpienia objawów (zazwyczaj przez tydzień). Kapsułkę należy połknąć, nie rozgryzając.

• Sinulan forte (Walmark) zawiera wyciągi z: kwiatu bzu czarnego, liścia brodziuszki wiechowatej (Andrographis paniculata), ziela werbeny, korzenia goryczki oraz kwiatu dziewanny. Preparat wykazuje działanie wspomagające w przywracaniu prawidłowego funkcjonowania nosa i zatok przynosowych, wspierając ich samooczyszczanie. Dawkowanie: dzieci od 6. roku życia i dorośli – 1 tabletka raz na dobę, podczas posiłku.

• Bromelan (Solinea) zawiera bromelinę, enzym pozyskiwany z ananasa o działaniu mukolitycznym (rozrzedzającym wydzielinę) oraz ekstrakt z kwiatów bzu czarnego o działaniu sekretolitycznym. Dawkowanie: dzieci od 6. roku życia – 1 tabletka 2 razy dziennie; dorośli – 2–4 tabletki dziennie. Tabletek nie należy rozgryzać. Producent zaleca przyjmowanie preparatu co najmniej 45 minut przed posiłkiem lub minimum 90 minut po posiłku.

Wpływ na gęstość wydzieliny w nosie ma również spożywanie odpowiedniej ilości płynów (należy wypijać dodatkowo 1–1½ litra płynów dziennie). Warto przygotować sobie herbatę o działaniu wzmacniającym i witaminizującym:

+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Składniki: | Sposób przygotowania: |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| • owoc róży 50 g | Zioła dokładnie wymieszać, czubatą łyżkę stołową ziół zalać 2 szklankami zimnej wody i powoli doprowadzić do wrzenia. Przelać do termosu na 15 minut, przecedzić. Wypić ciepły odwar porcjami w ciągu dnia. |
| | |
| • owoc głogu 50 g | |
| | |
| • liść pokrzywy 50 g | |
| | |
| • ziele macierzanki 50 g | |
| | |
| • owoc kopru włoskiego 50 g | |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

1.2. Alergiczny nieżyt nosa (katar sienny)

ALERGIA jest nadwrażliwością organizmu na kontakt z określonymi czynnikami środowiskowymi, czyli alergenami.

W warunkach fizjologicznych zadaniem układu odpornościowego jest podjęcie działań, które mają chronić organizm przed szkodliwymi substancjami wnikającymi do niego. Dlatego u osoby zdrowej, niemającej skłonności do uczuleń, większość z wchłanianych substancji nie wywołuje żadnej reakcji. Natomiast u alergików układ immunologiczny reaguje w sposób nadmierny (patologiczny) w stosunku do potencjalnego zagrożenia i aktywuje zbyt dużą ilość komórek odpornościowych w odpowiedzi na pojawienie się określonej substancji (właśnie alergenu) niebędącej zagrożeniem dla zdrowego człowieka, np. odchody roztocza kurzu domowego. To właśnie dlatego alergię bardzo często określa się mianem nadwrażliwości.

Skutkiem takiej reakcji organizmu jest powstanie stanów zapalnych, uszkodzenie tkanek oraz zaburzenia funkcjonowania różnych narządów.

Alergia leży u podłoża niektórych chorób układu oddechowego: alergicznego nieżytu nosa, alergicznego zapalenia zatok, astmy, alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych. Alergia jest również przyczyną atopowego zapalenia skóry czy atopowego zapalenia spojówek.

ALERGICZNY NIEŻYT NOSA dotyczy 10–30% populacji świata (tj. około 500–600 milionów osób), w tym około 25% mieszkańców Europy (szacuje się, że w 2020 roku 50% ludzi będzie chorować na alergiczny nieżyt nosa). Zachorowalność na alergiczny nieżyt nosa obserwuje się częściej w krajach rozwiniętych, na terenach uprzemysłowionych oraz u dzieci i młodzieży. Jest to proces zapalny przebiegający w obrębie błony śluzowej i warstwy podśluzowej nosa w wyniku kontaktu z alergenem. Reakcję alergiczną rozpoczyna połączenie alergenu ze swoistymi przeciwciałami (immunoglobuliną E) znajdującymi się na powierzchni m.in. komórek tucznych błony śluzowej nosa. Komórki te uwalniają histaminę, a następnie maksymalnie po 15–30 minutach od narażenia na alergen pojawiają się objawy: kichanie, świąd, wodnisty wyciek z nosa. W miejscu reakcji alergicznej po pewnym czasie tworzy się stan zapalny.

Alergicznemu nieżytowi nosa mogą towarzyszyć alergiczne zapalenie zatok, alergiczne zapalenie spojówek (objawiające się zaczerwienieniem, łzawieniem, światłowstrętem oraz świądem), bóle głowy, zaburzenia snu, a w ciągu dnia zaburzenia koncentracji, zmęczenie.

U chorych na alergiczny nieżyt nosa często diagnozuje się inne choroby alergiczne: astmę, alergię pokarmową, wyprysk atopowy, pokrzywkę.

Główne alergeny odpowiedzialne za pojawienie się alergicznego nieżytu nosa to:

• roztocze kurzu domowego;

• pyłki roślin;

• zarodniki grzybów pleśniowych;

• alergeny odzwierzęce (sierść, naskórek, pot, ślina, mocz);

• alergeny występujące w miejscu pracy (m.in. mąka, lateks).

Wyróżnia się również tzw. ALERGIĘ KRZYŻOWĄ, czyli reakcję organizmu na dwa całkowicie różne alergeny, odrębne także pod względem sposobu przedostawania się do organizmu (np. alergeny wziewne i pokarmowe). W przypadku alergii krzyżowej przeciwciała wytworzone do walki z jednym alergenem reagują również na inną substancję o podobnej budowie.

Alergia krzyżowa może wystąpić m.in. pomiędzy:

• pyłkami leszczyny a orzechami;

• pyłkami traw a melonami, arbuzami oraz pomarańczami;

• pyłkami brzozy a jabłkami, wiśniami, marchwią i selerem.

Przykładowo osoby uczulone na pyłki brzozy nie powinny w czasie pylenia tej rośliny jeść jabłek, gdyż może to spowodować nasilenie odczynu uczuleniowego. Jabłka jedzone w innym czasie na ogół nie powodują takich dolegliwości.

Należy również pamiętać, że rośliny lecznicze należące do rodziny Astrowatych/Złożonych (Asteraceae/Compositae), tj. rumianek, mniszek, krwawnik, arnika, podbiał, jeżówka, mogą u osób nadwrażliwych także powodować uczulenia. Jeżeli u danej osoby zaobserwuje się reakcję alergiczną np. na rumianek, to można się u niej spodziewać uczulenia również na inną roślinę należącą do tej samej rodziny. Objawy uczuleniowe obejmują na ogół duszność i wypryski skórne. Często dochodzi też do fotouczulenia, czyli do zwiększonej wrażliwości skóry na działanie promieniowania słonecznego po zastosowaniu preparatów otrzymanych z wymienionych roślin.

Podobnie mogą uczulać, choć rzadziej, rośliny lecznicze z rodziny Selerowatych/Baldaszkowatych (Apiaceae/Umbelliferae), np. arcydzięgiel, biedrzeniec, lubczyk, kminek, a nawet pietruszka.

Alergiczny nieżyt nosa można podzielić ze względu na czas narażenia na czynnik uczulający na:

• sezonowy, gdy chory jest narażony tylko sezonowo na działanie alergenu, np. pyłki roślin;

• całoroczny, gdy występuje stała ekspozycja na alergen, np. roztocze kurzu domowego.

O przewlekłym alergicznym nieżycie nosa mówi się, gdy podstawowe objawy utrzymują się co najmniej 4 dni w tygodniu przez co najmniej 4 kolejne tygodnie.

Choć w alergicznym nieżycie nosa objawy pojawiają się głównie ze strony nosa, schorzenie to obecnie uważane jest za chorobę ogólnoustrojową, pogarszającą jakość życia oraz zmniejszającą wydajność pracy i nauki. Nieleczony alergiczny nieżyt nosa powoduje utratę jego podstawowych funkcji: nawilżania, ogrzewania i oczyszczania wdychanego powietrza. To z kolei może prowadzić do powikłań, tj. zapalenia zatok, zapalenia ucha środkowego czy rozwoju polipów nosa.

W diagnostyce alergii ważną rolę spełnia wywiad z pacjentem stwierdzający związek między występowaniem alergenu a pojawieniem się objawów uczuleniowych. Diagnostyce alergii służą również testy alergiczne.

Podstawą leczenia alergicznego nieżytu nosa są leki znoszące stan zapalny i odczyn uczuleniowy w obrębie nosa:

• glikokortykosteroidy (np. budezonid), podawane donosowo w postaci aerozolu;

• leki przeciwhistaminowe dostępne obecnie bez recepty, podawane doustnie (cetyryzyna i loratadyna) lub donosowo (np. azelastyna);

• leki antyleukotrienowe (montelukast) w postaci tabletek, stosowane gdy alergiczny nieżyt nosa współistnieje z astmą;

• kromony (kromoglikan), podawane donosowo w postaci aerozolu, dostępne obecnie bez recepty;

• cholinolityki (ipratropium) w postaci aerozolu donosowego.

W razie uczucia obrzęku i zablokowania nosa można zastosować leki obkurczające naczynia krwionośne błony śluzowej nosa i zmniejszające wysięk (w chwili obecnej dostępne bez recepty), takie jak:

• pseudoefedryna w postaci tabletek;

• sympatykomimetyki (np. ksylometazolina, oksymetazolina) w postaci kropli czy aerozolu donosowego.

Potwierdzoną metodą, która może zapobiec pojawieniu się nadwrażliwości na kolejne alergeny oraz rozwojowi astmy, jest immunoterapia swoista, zwana popularnie odczulaniem. Metoda ta polega na systematycznym podawaniu (najczęściej podskórnie) niewielkich, ale stale wzrastających dawek zidentyfikowanego wcześniej alergenu, na który chory jest uczulony. Ma to na celu spowodowanie „przyzwyczajenia się” organizmu do alergenu i zmniejszenie nasilenia objawów alergii.

Bardzo ważne dla osób cierpiących na alergiczny nieżyt nosa jest unikanie kontaktu z alergenem, np. spacery przy pogodzie bezwietrznej lub wilgotnej czy utrzymywanie czystości w domu. Ponadto badania wykazały, że dym papierosowy nasila objawy alergii, dlatego alergicy (nie tylko borykający się z alergią wziewną) powinni bezwarunkowo zrezygnować z palenia.

Należy pamiętać o regularnym wydmuchiwaniu nosa, bowiem zalegająca wydzielina nie tylko utrudnia oddychanie, lecz także może się stać przyczyną stanu zapalnego, jest bowiem podłożem dla rozwoju drobnoustrojów.

W wyniku wydmuchiwania nosa, szczególnie u dzieci, dochodzi do powstania mikrourazów oraz podrażnienia błony śluzowej, którym można zapobiegać (lub złagodzić ich nasilenie), stosując preparat Nozoil (Pharmacure Health Care International AB) zawierający olej sezamowy. Należy go rozpylić 1–3-krotnie do każdego otworu nosowego 3 razy dziennie. Producent zaleca przynajmniej 10-dniowe stosowanie.

Ze względu na specyfikę alergii osoby na nią cierpiące powinny ostrożnie podchodzić do wszelkich kuracji (inhalacje, kąpiele) na bazie olejków eterycznych, będących mieszaniną silnie działających substancji, co zostało szczegółowo omówione w podrozdziale 4.3.

Dlatego alergicy powinni wykorzystać do inhalacji napary z kwiatu rumianku lub liścia szałwii. Dwie płaskie łyżki stołowe wybranego surowca zalać 3 szklankami gorącej wody, doprowadzić do wrzenia i przelać do niewielkiej miski, którą należy przykryć talerzem lub tacą, by uniknąć utraty substancji lotnych. Gdy para nie grozi już poparzeniem, zdjąć przykrycie, nakryć głowę ręcznikiem i wdychać opary nosem i ustami przez 5–7 minut. U dzieci najlepiej zastosować inhalator.

Ponadto u dzieci można wykorzystać odwar z suszonego korzenia imbiru (Dary Natury). Płaską łyżkę stołową zmielonego na proszek korzenia zalać szklanką letniej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 2 minuty. Odstawić na ½ godziny i przecedzić, po czym uzupełnić ilość płynu do objętości pełnej szklanki. Za pomocą butelki z atomizerem delikatnie dawkować do noska 3–6 razy dziennie, jednorazowo po 2–3 aplikacje.

Na gęstość wydzieliny w nosie, a co za tym idzie łatwość w jej usuwaniu, ma wpływ spożywanie odpowiedniej ilości płynów. Dlatego należy zadbać o wypijanie dodatkowo przynajmniej 1 litra płynów dziennie. Warto w tym celu przygotować herbatę owocową o działaniu wzmacniającym i witaminizującym:

+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Składniki: | Sposób przygotowania: |
+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| • owoc róży 100 g | Owoce dokładnie wymieszać, 3 czubate łyżki stołowe owoców zalać w termosie litrem wrzącej wody i odstawić na 30 minut, przecedzić. Wypić ciepły napar porcjami w ciągu dnia. Owoców nie należy wyrzucać, warto je zjeść po przecedzeniu lub zmielić, utrzeć z 2–3 łyżkami miodu wielokwiatowego i wykorzystać jako smarowidło na chleb. |
| | |
| • owoc głogu 50 g | |
| | |
| • owoc aronii 50 g | |
| | |
| • owoc jabłka (suszony) 50 g | |
+-----------------------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

W alergicznym nieżycie nosa znajdują również zastosowanie dostępne bez recepty preparaty z solą (głównie morską), stosowane zarówno w celu nawilżenia, jak i płukania nosa. Preparaty na bazie soli morskiej oraz inne preparaty stosowane w katarze (w tym zioła sekretolityczne) zostały szczegółowo opisane w podrozdziale 1.1. Należy jednak pamiętać, aby unikać surowców roślinnych o działaniu uczulającym.

Zioła znajdują zastosowanie w terapii pomocniczej chorób alergicznych, w tym alergicznego nieżytu nosa. Ogólnie pozytywnie na łagodzenie objawów alergicznych wpływają następujące surowce zielarskie o działaniu moczopędnym, odtruwającym, ułatwiającym wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii:

• ziele fiołka trójbarwnego – 2 łyżki stołowe ziela zalać 2 szklankami wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20 minut; pić 2–3 razy dziennie po szklance ciepłego naparu między posiłkami;

• liść brzozy – łyżkę stołową liści zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i przelać do termosu na 20 minut; pić 3–4 razy dziennie po ½ szklanki bardzo ciepłego naparu;

• ziele nawłoci – czubatą łyżkę stołową ziela zalać szklanką wrzącej wody, doprowadzić do wrzenia i odstawić pod przykryciem na 30 minut; pić 2 razy dziennie po szklance ciepłego naparu, godzinę po posiłku; UWAGA: ziela nawłoci nie powinny stosować osoby z obrzękami spowodowanymi chorobami nerek lub serca;

• ziele skrzypu – łyżkę stołową ziół zalać szklanką zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 3 minuty; odstawić pod przykryciem na kwadrans, przecedzić i pić 3 razy dziennie po szklance ciepłego odwaru; UWAGA: ziele skrzypu powinno być ostrożnie stosowane przez osoby chore na poważne schorzenia nerek i układu krążenia; stosowanie skrzypu może zubażać organizm w witaminy z grupy B, w związku z tym należy zachować ostrożność w przypadku niedoboru tych witamin, zapalenia nerwów czy półpaśca;

• ziele rdestu ptasiego – 2 czubate łyżki stołowe ziół zalać wieczorem ½ litra przegotowanej wody o temperaturze pokojowej i odstawić na noc; przecedzić i pić 2–3 razy dziennie po ½ szklanki lekko podgrzanego maceratu; UWAGA: rdest ptasi może u osób nadwrażliwych powodować fotouczulenia, uważa się również, że surowiec nie powinien być stosowany u chorych na poważne schorzenia nerek, chorobę wieńcową, stany zapalne naczyń żylnych, po zawale mięśnia sercowego; ziele rdestu może zubażać organizm w witaminy z grupy B; z powyższych względów współczesna fitoterapia dopuszcza stosowanie rdestu ptasiego tylko do użytku zewnętrznego;

• kwiat bławatka (chabra bławatka) – 2 czubate łyżki stołowe kwiatów zalać ½ litra wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 30 minut; po przecedzeniu wypić napar w ciągu dnia w 3 porcjach, na godzinę przed posiłkami;

• liść czarnej porzeczki – 2 czubate łyżki stołowe liści zalać ½ litra wrzącej wody i odstawić w termosie na 20 minut; po przecedzeniu pić 2 razy dziennie po szklance ciepłego naparu, godzinę przed posiłkiem.

W przypadku uczulenia objawiającego się dolegliwościami ze strony układu oddechowego pomocniczo znalazły zastosowanie:

• rumianek pospolity – 2 łyżki stołowe kwiatów zalać 2 szklankami wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20 minut; pić 3–4 razy dziennie po ½ szklanki ciepłego naparu między posiłkami; UWAGA: kwiat rumianku ma bardzo dobrze udowodnione działanie przeciwzapalne i przeciwuczuleniowe, jednak niektóre osoby mogą reagować nadwrażliwie na rumianek i u nich paradoksalnie może się pojawić reakcja alergiczna;

• szanta zwyczajna – płaską łyżkę stołową ziela szanty zalać 1½ szklanki wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 30 minut; przecedzić i pić ½ szklanki ciepłego naparu 3 razy dziennie, godzinę po posiłku; UWAGA: we współczesnej fitoterapii mieszanki i preparaty zielarskie zawierające ziele szanty nie są wskazane do stosowania doustnego ze względu na zbyt silne działanie żółciotwórcze i ziółciopędne.