Zjawiska niepowodzeń szkolnych uczniów zdolnych - ebook

Wstęp

Wiele danych wskazuje, iż wiek XXI będzie wiekiem kompetencji.

W związku z tym wzrośnie zapotrzebowanie na ludzi o wysokich i równocześnie wielorakich kwalifikacjach. Aby ich wykształcić, trzeba zmienić nie tylko dotychczasową politykę oświatową z adaptacyjnej na generatywną, lecz również znacznie podnieść poziom edukacji szkolnej. Bez zasadniczego ograniczenia obecnego zakresu niepowodzeń szkolnych tych celów osiągnąć się nie da.

(Kupisiewicz, 1995, s. 9)

Od wieków troską pedagogów jest zapewnienie idealnych warunków kształcenia wszystkim uczniom. Naturalnym problemem szkoły jest jednak to, że nie wszyscy uczniowie odnoszą sukcesy szkolne. Wielu z nich doświadcza różnego rodzaju porażek, problemów czy niepowodzeń szkolnych. Przeważnie wysiłki pedagogów skupiają się na uczniach mających różnego rodzaju trudności z nauką, które wynikają ze specyficznych nieprawidłowości w ich funkcjonowaniu: zaniżonych możliwości intelektualnych, dysfunkcji rozwojowych czy poważnych chorób. Nauczyciele dostrzegają specjalne potrzeby edukacyjne uczniów niepełnosprawnych, upośledzonych, dysfunkcyjnych, trudnych.

Dzieci zdolne już od wczesnego dzieciństwa przejawiają dodatkowe predyspozycje intelektualne i specjalne, które można dostrzec w ich różnorodnych zainteresowaniach, aktywności i szybkości uczenia się. W potocznym rozumieniu nie potrzebują one specjalnej pomocy i wsparcia. W powszechnym przekonaniu uczniowie o ponadprzeciętnych możliwościach postrzegani są często jako osoby wytrwałe, ambitne i samodzielne, które w naturalny sposób rozwiną swój potencjał oraz poradzą sobie ze szkolnymi obowiązkami bez konieczności pomocy ze strony dorosłych. Takie podejście powoduje, że w tradycyjnej szkole dzieci zdolne zazwyczaj są pozostawione same sobie, nie dostrzega się potrzeby stosowania wobec nich specjalnych strategii edukacyjnych. Wielu nauczycieli i pedagogów, świadomych tego, że wzrasta liczba dzieci, które w porę nie zostały właściwie zdiagnozowane i które po prostu marnują swoje talenty, wie jednak, jak ważna jest praca z uczniami zdolnymi.

Są to dzieci, które w przyszłości powinny zostać liderami — naukowcami, specjalistami od ekonomii, ludźmi kultury — i do których powinno należeć kształtowanie świata XXI wieku (Bates, Munday, 2005, s. 7-8).

Nie jest też prawdą, że dzieci zdolne są skazane na sukces. Wielu rodziców i nauczycieli coraz częściej dostrzega problem uczniów, którzy mają niezadowalające wyniki w nauce i uczą się gorzej niż pozwalają na to ich możliwości. Uczniowie zdolni mają prawo do edukacji dostosowanej do ich indywidualnych potrzeb. Mogą naturalnie rozwijać swoje zdolności w szkole, w której nauczyciele są świadomi specyfiki pracy z nimi, potrafią adekwatnie diagnozować ich różnorodne predyspozycje oraz umiejętnie stosować metody i środki motywujące dziecko zdolne do skutecznej nauki. Wiele badań prowadzonych w państwach, które silnie podkreślają potrzebę właściwego kształcenia uczniów zdolnych, wskazuje, że w szkołach stosujących specjalnie dla nich przygotowane programy edukacyjne, korzyści odnoszą zarówno dzieci zdolne, jak i przeciętni uczniowie, którym stwarza się szersze możliwości w rozpoznaniu własnych mocnych stron.

Celem tej publikacji jest uwrażliwienie wszystkich zainteresowanych osób (rodziców, nauczycieli, pedagogów i psychologów) na specjalne potrzeby edukacyjne uczniów zdolnych, wskazanie sposobów identyfikowania talentów i możliwości dzieci, zwrócenie uwagi na rozpoznawanie i zapobieganie negatywnym zjawiskom związanym z ich szkolnym funkcjonowaniem. Pogłębiona diagnoza psychopedagogiczna takich uczniów i ich postępów w nauce wykazuje bowiem znaczne rozbieżności między wynikami uzyskiwanymi przez nich w testach badających zdolności intelektualne, specjalne czy twórcze a słabymi rezultatami testów osiągnięć szkolnych, sprawdzianów i ocenami. Często pojawia się także problem niewłaściwego zdiagnozowania potencjału dzieci zdolnych, które z racji niskich osiągnięć lub ich braku są postrzegane jako uczniowie trudni czy wręcz niezdolni, mający kłopoty z nauką. Przykładem jest Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych – niekorzystna sytuacja, polegająca na tym, że uczniowie zdolni mają kłopoty z wykorzystaniem swojego potencjału i możliwości. Najnowsze badania wskazują, że problem ten dotyka już około 50% populacji uzdolnionych (Limont, 2005, s. 128). Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych jest specyficzną kategorią niepowodzeń w szkole. Nieadekwatne osiągnięcia oznaczają, że pomimo zdiagnozowanych i wykazywanych zdolności intelektualnych, kreatywnych czy kierunkowych dzieci otrzymują słabe oceny i nie radzą sobie z obowiązkami szkolnymi. Takich uczniów możemy spotkać w prawie każdej klasie. Ich wspólne cechy to: niechęć do wypełniania obowiązków szkolnych, tendencje do manipulowania rodzicami i nauczycielami, często zaniżone poczucie własnej wartości i brak wiary w możliwości osiągania sukcesów.

Każdy dobry nauczyciel w codziennej pracy zadaje sobie pytania dotyczące właściwego poznania uczniów i wyboru odpowiedniej strategii pedagogicznego działania, którego celem byłoby stworzenie najlepszych warunków do nauki. Niniejsza publikacja ma pomóc praktykom, a także rodzicom uczniów zdolnych w odnajdowaniu właściwych odpowiedzi na te pytania. Każdy nauczyciel powinien być przygotowany do wczesnego identyfikowania, stymulowania i rozwijania zdolności uczniów. Można zatem mówić o nowym wymiarze kompetencji współczesnego nauczyciela – o kompetencjach do pracy z uczniami zdolnymi. Składają się na nie wiedza z zakresu psychologii różnic indywidualnych oraz praktyczne umiejętności diagnozowania i rozwijania zdolności uczniów.

Zapobieganie niepowodzeniom szkolnym uczniów zdolnych powinno być jednym z najważniejszych zadań współczesnej szkoły; ma to znaczenie nie tylko dla pomyślnej przyszłości takiego dziecka, ale przede wszystkim wywołuje skutki społeczne. Doznawanie niepowodzeń szkolnych przez jednostki zdolne nie tylko powoduje negatywne następstwa w ich sferze psychicznej, jest źródłem wielu przykrych doznań, zakłóca harmonijny rozwój, ale także uniemożliwia zdobycie wysokiego poziomu wykształcenia.

Autorka żywi nadzieję, że książka, którą Czytelnik ma w rękach, pozwoli na rozpoznanie przyczyn niepowodzeń szkolnych uczniów zdolnych, postawienie właściwej diagnozy oraz ustalenie metod pracy korekcyjno-wyrównawczej, potrzebnej do zniwelowania tego problemu. Znajomość uwarunkowań, podstawowych symptomów zjawisk określanych jako niepowodzenia szkolne uczniów zdolnych umożliwi każdemu pedagogowi całościowe podejście do zagadnień profilaktyki, diagnozy i terapii pedagogicznej.

Rozdział 1 Uczeń zdolny i jego rozpoznawanie

Funkcjonowanie osób z ponadprzeciętnym poziomem zdolności stanowi przedmiot zainteresowań nie tylko przedstawicieli takich dyscyplin naukowych, jak pedagogika i psychologia, ale także praktyków – specjalistów w zakresie pracy ze zdolnymi, nauczycieli i samych rodziców. Kształcenie jednostek zdolnych jest także uwarunkowane potrzebami społecznymi, gdyż to właśnie te osoby są motorem wszelkich przemian cywilizacyjnych i niejednokrotnie przyczyniają się do rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturalnego danej społeczności.

W naszym kraju nie obowiązuje jedna przyjęta definicja ucznia zdolnego. W potocznym rozumieniu uczeń zdolny to ten, który osiąga lub może osiągać dużo lepsze wyniki w nauce w porównaniu ze swoimi rówieśnikami, a jego zachowanie wykracza poza przeciętny poziom. Myśląc o uczniach zdolnych, wyobrażamy sobie także dzieci, które odnoszą spektakularne sukcesy w jakiejś konkretnej dyscyplinie naukowej lub mają zadatki wszechstronnych, wysokich osiągnięć w wielu dziedzinach. Brak jednoznacznej definicji powoduje problemy nie tylko w praktyce kształcenia takich uczniów, ale także w badaniach naukowych.

W ostatnich latach obserwuje się coraz większe zainteresowanie problematyką zdolności nie tylko w sensie naukowym, ale przede wszystkim w praktyce pedagogicznej. Z jednej strony, coraz wyraźniej podkreśla się potrzebę prowadzenia systematycznej opieki psychologiczno-pedagogicznej nad dziećmi zdolnymi. Z drugiej strony, w szkołach wciąż zauważa się dysproporcję w realizacji programów dydaktyczno-wychowawczych dla uczniów zdolnych oraz osób z różnymi problemami rozwojowymi, na korzyść tych drugich. Zaniedbania w sferze specjalnej opieki i wsparcia dla uzdolnionych powodują sytuacje, w których dzieci zdolne przejawiają negatywny stosunek do szkoły i doznają niepowodzeń szkolnych.

1.1. Sylwetka ucznia zdolnego

Problematyka inteligencji i zdolności człowieka interesowała myślicieli i filozofów już od starożytności. Wraz z rozwojem pedagogiki i psychologii pojawiały się różne pomysły wspierania i rozwoju zdolności, które były ściśle związane ze współczesną koncepcją natury i struktury inteligencji. Charakteryzując sylwetkę uczniów zdolnych, należy odwołać się do nowoczesnych koncepcji zdolności, które szczególnie intensywnie rozwijają się od lat 70. XX wieku. Cechą charakterystyczną współczesnych tendencji w psychologii różnic indywidualnych jest uwzględnianie wielu czynników składających się na ogólne modele i strukturę wybitnych zdolności. Uwzględnianie różnorodnych czynników jest widoczne nie tylko w analizach teoretycznych, ale ma także swoje odniesienie do praktycznej działalności związanej z identyfikacją i wspomaganiem rozwoju uczniów zdolnych w warunkach szkolnych. We wszystkich współczesnych koncepcjach wybitnych zdolności oraz w definicjach inteligencji uwzględnia się rolę osobowości i środowiska (Sękowski, 2004). Na podstawie najnowszych poglądów dotyczących inteligencji można rozróżnić: inteligencję wieloraką, inteligencję emocjonalną, inteligencję społeczną, inteligencję sprzyjającą powodzeniu.

Za sprawą nowego spojrzenia na inteligencję, począwszy od modelu zdolności J. Renzulliego, podkreśla się wyraźne dążenia praktyczne nowoczesnych koncepcji zdolności, dzięki którym możliwe jest opisanie dziecka zdolnego bardziej wielowymiarowo. Model Renzulliego, cytowany i stosowany najczęściej, opisuje zdolności jako interakcję trzech komponentów: zdolności ponadprzeciętnych (inteligencja i uzdolnienie specjalne), zdolności twórczych (płynność, giętkość i oryginalność myślenia, generatywność) oraz zaangażowania w pracę (motywacja wewnętrzna, uporczywość). Model ten został następnie rozwinięty przez F. Mönksa, który obok motywacji, wybitnych zdolności intelektualnych i twórczych wymienia uwarunkowania środowiskowe. Według niego, największe znaczenie mają takie czynniki, jak: rodzina, szkoła i rówieśnicy. Dzięki nowym poglądom dotyczącym zdolności człowieka dostrzega się rolę środowiska i motywacji w osiągnięciach dzieci zdolnych.

Wybitne zdolności często nie są realizowane, nawet gdy są odkryte, czasami zanikają. Aby temu zapobiec, należy je pielęgnować od wczesnego dzieciństwa.

Diagnozując ucznia zdolnego, wyróżnia się dwa kryteria: psychologiczne i pedagogiczne. Pierwsze kryterium odnosi się do rozpoznania właściwości uczniów zdolnych, opartego na specjalistycznych testach psychologicznych i pedagogicznych, które badają poziom intelektualny, uzdolnienia specjalne (np. twórcze), zdolności matematyczne, werbalne, osobowość i są przeprowadzane przez specjalistów w poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Narzędzia te dają nam rzetelną i trafną diagnozę obszarów zdolności ucznia; nie powinny być jednak stosowane w izolacji, lecz stanowić element złożonej procedury poznawania dziecka, na którą składają się także wyniki obserwacji i opinie jego rodziców, opiekunów, wychowawców, nauczycieli, którzy potrafią trafnie określić specyficzne cechy uczniów uzdolnionych oraz mają możliwość systematycznej oceny ich różnego rodzaju wytworów i prac. Obserwacje wiąże się też z drugim kryterium – pedagogicznym, dotyczącym oceny osiągnięć ucznia w szkole. W diagnozie ucznia zdolnego dostrzega się potrzebę podejścia kompleksowego. Postulat ten jest szczególnie ważny, gdyż wielu nauczycieli zwraca uwagę na problem niskiej adekwatności oceny zdolności dziecka opartego wyłącznie na wynikach testów. Dostrzegają inne czynniki różnicujące postępy dziecka w rozwoju i nauce.

W diagnozowaniu jednostek zdolnych wyróżnia się również dwa podejścia: elitarne i egalitarne. W podejściu elitarnym podkreśla się potrzebę wyodrębniania ze społeczeństwa osób wybitnie zdolnych i specjalnego, uprzywilejowanego ich traktowania, w egalitarnym natomiast zakłada się, że każdy człowiek posiada jakiś potencjał zdolności i wszyscy powinni mieć takie same warunki rozwoju. W praktyce edukacyjnej coraz częściej dostrzega się potrzeby uczniów zdolnych, którzy z powodu braku wsparcia ze strony szkoły i nauczycieli marnują swoje talenty. Na poniższym schemacie przedstawiono najczęściej stosowane metody oceny i identyfikacji zdolności uczniów w szkole.

Schemat 1. Metody identyfikacji zdolności uczniów w szkole

Źródło: opracowanie B. Dyrda.

Sposoby rozpoznawania zdolności uczniów różnią się stopniem obiektywizmu i trafnością. Nominacje nauczycieli i rodziców z pewnością nie są całkiem obiektywne. Doświadczenia, wiedza o naturze zdolności, kwalifikacje oraz subiektywne postrzeganie dziecka dostarczają niejednokrotnie mylnych informacji na temat jego zachowań. Z pewnością odgrywają jednak istotną rolę w procesie początkowego rozpoznawania jego zdolności i znacząco wpływają na ich rozwój. Nominacje przyznawane przez rówieśników także nie są pozbawione subiektywizmu, często są obarczone błędem wynikającym z nieprawidłowych relacji interpersonalnych w grupie, zazdrości rówieśników o popularność czy nieśmiałości dziecka zdolnego. Nominacja związana z udziałem w konkursach i olimpiadach jest bardziej wymiernym sposobem oceniania zdolności ucznia, ale należy być świadomym wpływu na nią takich czynników, jak: zróżnicowany poziom wielu konkursów, brak wystandaryzowanych kryteriów oceny, ujednoliconych warunków uczestnictwa, kwalifikacje kadry oceniającej. Bez względu na słabości niektórych wspomnianych sposobów oceny zdolności ucznia, podejście oparte na wielopłaszczyznowej ocenie jego możliwości, odwoływanie się do wielu zróżnicowanych sposobów wyławiania zdolnych uczniów z populacji powinno być podstawową zasadą profesjonalnej diagnozy ucznia zdolnego.

Literatura psychologiczno-pedagogiczna dostarcza wielu definicji i charakterystyk sylwetki ucznia zdolnego. Słynny raport S. P. Marlanda (1980, za: Szumski, 1995), który w USA stał się źródłem postulatów i zmian w zakresie identyfikacji i kształcenia uczniów zdolnych, wskazywał, że dzieci utalentowane demonstrują wysokie osiągnięcia lub posiadają potencjał do takich osiągnięć w co najmniej jednym z poniższych obszarów:

– ogólne zdolności intelektualne,

– specyficzne uzdolnienia akademickie (szkolne),

– myślenie twórcze,

– uzdolnienia przywódcze,

– uzdolnienia artystyczne,

– uzdolnienia psychomotoryczne.

Większość autorów zajmujących się problematyką jednostek zdolnych zauważa, że ujawnienie się zdolności gwarantuje rozwój w czterech obszarach. Są to: ogólne zdolności poznawcze, specjalne talenty w określonej dziedzinie, aktywność twórcza i zdolności emocjonalno-społeczne (Nęcka, 2003).

Wśród cech wyróżniających szczególnie zdolne dzieci można wymienić specyficzne właściwości umysłowe oraz osobowościowe (Gondzik, 1973; Borzym, 1979; Lewis, 1988; 1998; Tyszkowa, 1990; Bates, Munday, 2005):

– dobrą pamięć oraz szybkie i sprawne stosowanie zróżnicowanych strategii pamięciowych,

– bogatą i twórczą wyobraźnię,

– zdolności analizy i syntezy,

– szeroki zakres wiedzy ogólnej,

– predyspozycje werbalne i językowe,

– bogaty zasób słownictwa,

– zdolność logicznego rozumowania,

– zamiłowania czytelnicze,

– łatwość uczenia się,

– uzdolnienia matematyczne,

– ciekawość oraz głębsze i rozleglejsze dążenia poznawcze,

– pomysłowość,

– wielość zainteresowań,

– uzdolnienia muzyczne, plastyczne,

– sprawność fizyczną,

– niezwykłe poczucie humoru,