Zło czynić, mówić prawdę - ebook

W 1981 roku Michel Foucault gościł na Katolickim Uniwersytecie w Louvain z cyklem wykładów, które zatytułował: _Zło czynić, mówić prawdę. Funkcja wyznania w sprawiedliwości_. Równolegle do nich prowadził też seminarium badawcze poświęcone genealogii koncepcji obrony społecznej. Udzielił ponadto trzech wywiadów – rozmawiali z nim: filozof André Berten, prawnik Christian Panier i filozof Pierre Watté oraz kryminolodzy Jean François i John De Wit.

Seminaria i wykłady (realizowane w ramach zajęć ustanowionych przez Fundację Francquiego) były możliwe dzięki zaproszeniu, jakie z inicjatywy Françoise Tulkens wystosowała Szkoła Kryminologii. Tulkens, która została później wiceprzewodniczącą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, była wówczas młodą profesorką na Wydziale Prawa. Wywodzi się ona z grona wyśmienitych belgijskich karnistów, których prace teoretyczne i praktyczne były ukierunkowane przez perspektywę abolicjonistyczną. W momencie zapraszania Foucaulta Tulkens bardzo krytycznym okiem przyglądała się działaniom komisji ds. przeglądu kodeksu karnego. W jej ocenie proponowane zmiany nie rozwiązywały problemów, jakie nękały belgijski system karny. Nie zrywały ani z doktryną klasyczną opartą na pojęciu winy, ani z koncepcją obrony społecznej zbudowaną wokół pojęcia zagrożenia; dokonywało się zaś w ich następstwie umocnienie legalizmu i prawa poprzez zmieszanie pierwszego z pozytywizmem, a drugiego z nauką. Wina i zagrożenie nadal mogły „dostarczać sobie wzajemnego oparcia”.

Powszechnie wiadomo, że Foucault niejednokrotnie był sojusznikiem prawników o radykalnych poglądach. Przyjął więc zaproszenie. Podobnie jak konferencja _La notion de dangerosité a-t-elle encore un sens?_ (Czy pojęcie zagrożenia wciąż ma sens?) organizowana w tym samym roku przez Jednostkę Badawczą ds. Kryminologii na Katolickim Uniwersytecie w Louvain, także wykłady i seminaria Foucaulta stanowić miały wkład w debatę nad belgijską reformą, osłabiając fundamenty doktryny obrony społecznej. Zmagania odbywały się na dwóch frontach: wykłady poświęcone zostały genealogii podmiotu, jaki zakładany był przez doktrynę, a seminaria koncentrować się miały na odnoszących się do tego podmiotu urządzeniach. Decyzja, która na pierwszy rzut oka może wydawać się paradoksalna, by prowadzić te zajęcia pod patronatem Szkoły i Jednostki badawczej ds. kryminologii, była głęboko przemyślana. Chodziło o to, by podkopać dyskurs kryminologiczny, który stał u podstaw doktryny obrony społecznej i przypisać kryminologom zadanie służenia jako „krytyczne sumienie prawa karnego”. Tyle na temat kontekstu.

Tekst publikowanych zajęć składa się z wystąpienia inauguracyjnego i sześciu wykładów. Zamysł, jaki im towarzyszył, to zarysowanie „dziejów wyznania jako formy powiązania i relacji między prawdomównością a jurysdykcją”, historii ograniczonej „do problematyki karalności”. Dwa pierwsze wykłady poświęcone są zagadnieniu greckiego praprawa: pierwszy podnosi problem pojedynku oraz relacji, jakie panują między tym, co uznawane za prawdziwe i sprawiedliwe, drugi kwestię wiedzy tyrana. Przewidywano, że dwa kolejne odnosić się będą do świata średniowiecznego i chrześcijańskiego, połączonego przez Foucaulta z „zagadnieni wyznania, spowiedzi i dochodzenia”. Natomiast dwa ostatnie miały dotyczyć nowoczesności i współczesności zestawionym z „kwesti wyznania, badania i ekspertyzy”. Towarzyszy temu perspektywa „politycznej i instytucjonalnej etnologii słowa prawdziwego”. Chodzi w niej nie tyle o badanie warunków, jakie spełnić musi twierdzenie, aby zostało uznane za prawdziwe lub fałszywe, ile o analizę stosunków pomiędzy grami prawdy i władzy, gdzie prawda widziana jest jako broń, a dyskurs jako zespół polemicznych i strategicznych faktów.

Wykłady Foucaulta były niezwykle użyteczne dla zmagań, jakie prowadziły w Belgii osoby go zapraszające, lecz ich znaczenie na tym się nie wyczerpywało. Dwa pytania rozdzielały pole przedmiotu badań: jakie są praktyki, poprzez które kształtuje się prawda odnośnie do systemu kar i przestępcy?, oraz: jak mówić prawdę o samym sobie, kiedy mamy sobie coś do zarzucenia? Obok systemu kar i przestępcy pytania te wprowadzają do gry prawdy i fałszu nowy obiekt badań – stosunek do samego siebie. Włączając w obręb władzy prawdy zagadnienie stosunku, poprzez który jednostka odnosi się do swoich błędów, wykłady te uzupełniają genealogię więzienia, rozciągającą się odtąd wzdłuż osi wyznaczonych przez władzę, wiedzę i upodmiotowienie. Wzmiankują one także zbliżającą się w dziele Francuza koncentrację na zagadnieniu podmiotowości, a w jej ramach na historyczności podmiotu, „ja” i stosunku do siebie.

Rozpatrywane w izolacji _Zło czynić, mówić prawdę_ posiada strukturę wstęgi Möbiusa. W trakcie wykładu inauguracyjnego Foucault oznajmia, że problem, który go zajmuje, ma dwa aspekty: polityczny („pojąć, jak jednostka zostaje związana z wykonywaną nad nią władzą i jak akceptuje te więzi”) i filozoficzny (wiedzieć, „jak podmioty są rzeczywiście powiązane w formach prawdomówności i poprzez formy prawdomówności, w które się wdają”). Pierwszy odsyła nieustannie do drugiego i _vice versa_. Zależnie od punktu widzenia przedstawiana przez Foucaulta historia procesów sądowych i prawdomówności zdaje się odsłaniać z jednej strony przygodność procedur prawnych służących do wytwarzania efektów prawdy oraz z drugiej – historyczność tych filozofii, które postulują prawdę jako pochodną osądu podmiotu zdolnego do odróżnienia iluzji i fałszu od tego, co rzeczywiste i prawdziwe.

Umieszczone z kolei w kontekście całego dzieła Foucaulta wykłady z Louvain zdają się na pierwszy rzut oka potwierdzać hipotezę o dokonującym się w jego późnych tekstach „przejściu z obszaru polityki do etyki”. W praktyce narzędziem tego przejścia byłoby wyznanie rozumiane jako „akt słowny, którym jego podmiot potwierdza, kim jest, wiąże się z tą prawdą, ustawia się w stosunku zależności wobec kogoś innego, a jednocześnie modyfikuje swój stosunek do samego siebie”. Ujmując zaś rzecz teoretycznie, kluczowe byłoby pojęcie obowiązku prawdy, które ma samo w sobie dwa aspekty: „po pierwsze, obowiązek, by wierzyć prawdzie, uznawać ją, domagać się jej czy to w porządku wiary religijnej, czy też w przypadku akceptacji wiedzy naukowej, po drugie, obowiązek, by znać naszą prawdę dla nas samych, ale też by ją wypowiadać, manifestować i uwiarygodniać”.

Odnośnie do tej hipotezy pojawiają się jednak zastrzeżenia. Oczywiście tak samo jak inne wykłady wygłoszone w tym samym roku – _About the Beginning of the Hermeneutics of the Self_ (O źródłach hermeneutyki siebie) w USA i _Subjectivité et verité_ (Podmiotowość i prawda) w College de France w Paryżu – _Zło czynić, mówić prawdę_ wyznacza pewne przejście. Jest to jednak – jeśli interesuje nas przede wszystkim aspekt polityczny – przejście od twardej do miękkiej wersji rządzenia w społeczeństwach zachodnich, przyjmujących postać demokracji liberalnej (można by też powiedzieć: przejście od genealogii przestępcy do genealogii człowieka pragnień). Jeśli interesuje nas aspekt filozoficzny, jest to z kolei przejście od genealogii do aleturgii. Niemniej od pierwszych do ostatnich swoich pism Foucault przeciwstawia władzy prawdy to, co nazywa „odwagą prawdy”; od początku do końca jego filozofia wiąże ze sobą politykę i etykę.

Georges Canguilhem miał rację: nie ma żadnego zerwania między Foucaultem zajmującym się z jednej strony wiedzą–władzą, a z drugiej – etyką. Podobnie widział to sam Foucault, przestrzegając w 1984 roku przed prezentowaniem jego badań „jako próby zredukowania wiedzy do władzy, uczynienia z wiedzy maski władzy, w strukturach, w których podmiot nie ma swojego miejsca i nie może być niczym więcej niż prostą i czystą karykaturą”. Żyjemy oczywiście w społeczeństwach, których rządzenie dokonuje się za pomocą represji, ale także, bardziej zwyczajnie, poprzez formację pewnych _ethoi_, w których jednostki konstytuują się jako podmioty moralne w ich sposobie prowadzenia się. Bez podmiotu nie jest możliwa ani uległość, ani dobrowolna zależność, ale także – dla Foucaulta zwłaszcza – sztuka „rozmyślnej nieuległości” i „sztuka dobrowolnej niezależności”.

Filozof nauki przedstawił to bardzo trafnie: „W obliczu normalizacji i przeciwko niej pojawiła się _Troska o siebie_”; było czymś zupełnie „normalnym, w sensie ściśle aksjologicznym, że Foucault podjął się opracowania etyki”. _Zło czynić, mówić prawdę_ wciska się pomiędzy wiedzę i władzę jak klin. Jeśli rządzenie dokonuje się poprzez formację pewnych _ethoi_, w których indywidua konstytuują się jako podmioty w ich sposobach prowadzenia się, to „rozstanie się z sobą” („uczynienie siebie na stałe zdolnym do rozstania się z sobą samym”) jest kondycją etycznej możliwości form politycznego oporu, do których zachęca filozofia Foucaulta. Niemniej te wykłady pokazują także, że pojęcie przejrzystej dla samej siebie świadomości nie jest niczym innym jak tylko pewnym sposobem istnienia podmiotu. W tym sensie rozstać się z sobą samym to także rozstać się z tym punktem zero poznania i nauczyć się widzieć w podmiocie znanym z tradycji filozoficznej i dyskursu naukowego przejaw wyobrażonych relacji bytów ludzkich wobec ich warunków egzystencji.

***

Na temat _Zło czynić, mówić prawdę. Funkcja wyznania w sprawiedliwości_ zorientowany czytelnik mógł do niedawna wiedzieć jedynie tyle, że istnieje transkrypcja pięciu wykładów. Była to wersja zdeponowana w archiwum IMEC (Institut Mémoires de l’édition contemporaine), nigdy niepoprawiana, spisana w oparciu o kasety magnetofonowe, których nie udało się później odnaleźć. Wykłady nie mogły więc być opublikowane, bo, po pierwsze, transkrypcja nie zawierała ostatniego, szóstego wykładu, a po drugie, znajdowały się w niej rażące błędy.

Gruntowne badania w Szkole Kryminologii pozwoliły odnaleźć kopię oryginalnego rękopisu wystąpienia inauguracyjnego i pierwszego wykładu, a także trzynaście kaset typu U-matic, którymi uniwersyteckie centrum multimedialne posłużyło się na prośbę Szkoły Kryminologii do audiowizualnej rejestracji wykładów. Kasety te zawierały wszystkie sześć publicznych wykładów z wyjątkiem inauguracyjnego.

W konsekwencji w celu sporządzenia tekstu książki dysponowaliśmy następującymi źródłami:

– kopią oryginalnego rękopisu i transkrypcją nagrania z zagubionych kaset w przypadku wykładu inauguracyjnego,

– kopią oryginalnego rękopisu, nagraniem audiowizualnym i transkrypcją nagrania z zagubionych kaset w przypadku wykładu pierwszego;

– nagraniem audiowizualnym i transkrypcją nagrania z zagubionych kaset w przypadku wykładów drugiego, trzeciego, czwartego i piątego;

– nagraniem audiowizualnym w przypadku wykładu szóstego.

Tekst inauguracyjnego wystąpienia został odtworzony na podstawie oryginalnego rękopisu. Aby uczynić lekturę bardziej płynną, układ tekstu (sporządzony czasem w formie punktów do rozwinięcia) został zmieniony. W redakcji sześciu następnych wykładów przyjęto za punkt odniesienia nagrania audiowizualne, które odzwierciedlają słowa wypowiedziane publicznie przez Foucaulta. Tam gdzie było to możliwe, rekonstruowaliśmy luki spowodowane zmianą kasety na podstawie istniejącej pierwotnie transkrypcji – właściwe adnotacje znajdują się u dołu poszczególnych stron.

W porozumieniu z Danielem Defertem i François Ewaldem zdecydowaliśmy postępować zgodnie z edytorskimi wytycznymi ustanowionymi dla wykładów z College de France i dostarczyć czytelnikowi zapis najbardziej dosłowny z możliwych. Oddanie w piśmie tego, co zostało wypowiedziane, wymagało jednak zastosowania pewnych zabiegów: musieliśmy wprowadzić do tekstu interpunkcję i podzielić go na akapity; gdy wydawało się to konieczne, usuwaliśmy powtórzenia, odtwarzaliśmy urwane frazy i poprawialiśmy zdania źle skonstruowane. Fragmenty nieczytelne lub niesłyszalne zostały oznaczone. Odnośnik u dołu strony wskazuje przypuszczalne uzupełnienia oraz interakcję ze słuchaczami wykładów.

Aparat krytyczny dostarcza odniesień i szczegółów bibliograficznych, wzmiankuje inne teksty Foucaulta, w których dotyka on tego samego problemu, i proponuje dodatkowe tropy badawcze. Cytaty zostały zweryfikowane i w stosownych przypadkach uzupełnione, a ich źródła odnotowane w przypisach.

Pomocne okazały się krytyczna lektura, poprawki i precyzyjne komentarze, jakich dostarczyli nam członkowie komitetu naukowego utworzonego w celu wsparcia pracy edytorskiej: Daniel Defert, François Ewald, Françoise Tulkens i Jean-Michel Chaumont. Szczerze dziękujemy im za okazaną nam pomoc i poświęcony czas.

Ta edycja wykładów z Louvain została autoryzowana przez spadkobierców Michela Foucaulta. Dołożyliśmy wszelkich starań, by sprostać zaufaniu, którym nas obdarzono.

Tłumaczył Mateusz Burzyk

Fabienne Brion jest prof. na Wydziale Prawa Katolickiego Uniwersytetu w Louvain, gdzie prowadzi m.in. zajęcia nt. Foucaulta i kryminologii. Bernard Harcourt to prof. prawa i nauk politycznych; dziekan Wydziału Nauk Politycznych na Uniwersytecie Chicagowskim. Fabienne Brion była odpowiedzialna za sporządzenie tekstu i przypisów do wykładów z 28 kwietnia oraz z 6 i 13 maja. Bernard Harcourt zajmował się z kolei wystąpieniami Foucaulta z 22 i 29 kwietnia oraz z 20 maja. Tekst i przypisy wykładu inauguracyjnego zostały przygotowane wspólnie. Całość pracy redakcyjnej stanowiła przedmiot wzajemnych lektur, poprawek i uzupełnień.

Prace zaprezentowane podczas seminarium zostały zebrane i zredagowane przez Françoise Tulkens w książce pt. _Généalogie de la défense sociale en Belgique_ (Bruxelles 1986). Françoise Tulkens przygotowała również nową edycję jednego z najważniejszych tekstów doktryny obrony społecznej – A. Prins, _La défense sociale et les transformations du droit pénal_ (Geneve 1986).

Angielskie wydanie książki zawiera wszystkie trzy wywiady, francuski oryginał dwa; ze względu na fakt, że wywiady nie łączą się bezpośrednio z problematyką wykładów, polski wydawca zdecydował, za zgodą Presses universitaires de Louvain, o pominięciu ich przekładu i druku.

Oprócz Tulkens wymienić należy Michela van de Kerchovea (por_. Le droit sans peines. Aspects de la dépénalisation en Belgique et aux États–Unis_, Bruxelles 1987) oraz Fouleka Ringeheima (por. przede wszystkim _Le souci de ne pas punie_, _Punir mon beau souci. Pour une raison pénale_, red. F. Ringeheim, Bruxelles 1984, s. 279–355). Michel van de Kerchove brał aktywny udział w prowadzonym przez Foucaulta seminarium nt. genealogii obrony społecznej. Foulek Ringelheim dwukrotnie przeprowadzał rozmowy z Foucaultem: po raz pierwszy jeszcze przed publikacją _Nadzorować i karać_ (por. _A propos de l’enfermement pénitentiaire_ , „Pro Justitia. Revue politique de droit” 1973, nr 3–4, s. 5–14, przedruk w: M. Foucault, _Dits et écrits 1954–1988_, tom II: _1970–1975_, red. D. Defert, F. Ewald, Paris 1994, s. 435–445), po raz drugi w grudniu 1983 r. (por. _Qu’appelle-t-on punir? Entretien avec Michel Foucault_, _Punir mon beau souci_, dz. cyt., s. 34–46; zapis tego wywiadu został w całości przejrzany i poprawiony przez Foucaulta 16 lutego 1984 r., cztery miesiące przed jego śmiercią).

Por. F. Tulkens, _Introduction au theme du séminaire_, _Généalogie de la défense sociale en Belgique_, red. taż, Bruxelles 1986, s. 7; taż (sprawozdawca), _Observations et commentaires de membres de la Faculté de droit et de l’École de criminologie de l’Université catholique de Louvain au sujet du Rapport sur les principales orientations de la réforme de la Commission pour la réforme du Code pénal_, Louvain-la-Neuve 1982, powielone i zsyntetyzowe w: taż, _La réforme du Code pénal en Belgique: question critique_, „Déviance et Société” 1983, nr 3, s. 197–218; taż, _La réforme du code pénal: vers quelle stratégie de changement?_, _Punir, mon beau souci_, dz. cyt., s. 380–403.

Por. Komisja rewizyjna kodeksu karnego, _Rapport sur les principales orientations de la réforme_, Bruxelles 1979.

Na ten temat por.: F. Tulkens, _Introduction au theme du séminaire_, dz. cyt., s. 7, oraz w ujęciu bardziej szczegółowym: taż, _La réforme du Code pénal en Belgique_, dz. cyt., s. 197–218. Więcej o historycznym kontekście reform prawnych podejmowanych w Belgii zob. M. Foucault, _Mal faire, dire vrai. Fonction de l’aveu en justice. Cours de Louvain, 1981_, red. F. Brion, B.E. Harcourt, Chicago–Louvain 2012, s. XI–XII (przyp. 6).

M. van de Kerchove, _Culpabilité et dangerosité. Réflexions sur la clôture des théories relatives a la criminalité_, _Dangerosité et justice pénale. Ambiguité d’une pratique. Actes du colloque du 50e anniversaire de l’École de criminologie de l’Université catholique de Louvain_, red. C. Debuyst, F. Tulkens, Geneve 1981.

Por. C. Gordon, _Introduction_, M. Foucault, _Power_, red. J.D. Faubion, tłum. R. Hurley, _The Essential Works of Foucault, 1954–1984,_ t. 3, New York 2000, s. XXX.

Por. _Dangerosité et justice pénale. Ambiguité d’une pratique. Actes du colloque du 50e anniversaire de l’École de criminologie de l’Université catholique de Louvain_, red. C. Debuyst, F. Tulkens, Geneve 1981.

Por. F. Tulkens, _Introduction au theme du séminaire_, dz. cyt., s. 5; bardziej szczegółowe informacje w: J. François, _Aveu, vérité, justice et subjectivité. Autour d’un enseignement de Michel Foucault_, „Revue interdisciplinaire d’études juridiques” 1981, nr 7, s. 163–182.

Por. F. Tulkens, _Introduction au theme du séminaire_, dz. cyt., s. 5–13.

Cytat wypowiedzi Françoise Tulkens, stanowiącej prawdopodobnie odwołanie do Manfreda Brustena, który w 1981 r. przypisał kryminologii pełnienie funkcji „krytycznego sumienia społeczeństwa” – zob. M. Brusten, _Vers une criminologie sous tutelle étatique? Problématiques en perspective et stratégies de solution sous l’angle de la recherche universitaire_, „Déviance et Société” 1981, nr 2, s. 177.

Wykład z 22 kwietnia 1981 r., s. 45 niniejszego tomu.

Tamże, s. 44.

Tamże, s. 46.

Tamże.

Tamże, s. 41.

Wykład inauguracyjny z dnia 2 kwietnia 1981 r., s. 31.

Tamże, s. 32.

M. Foucault, _Le soucie de la vérité (entretien avec F. Ewald)_, „Magazine littéraire” 1984, nr 270, przedruk w: tenże, _Dits et écrits 1954–1988,_ t. IV: _1980–1988_, red. D. Defert, F. Ewald, Paris 1994, s. 676.

Wykład inauguracyjny z dnia 2 kwietnia 1981 r., s. 29.

Zob. _Entretien de Michel Foucault avec Jean François et John De Wit (22 mai 1981)_, M. Foucault, _Mal faire, dire vrai_, dz. cyt., s. 249–250.

M. Foucault, _About the Beginning of the Hermeneutics of the Self. Lectures at Dartmouth_, 1980, tłum. G. Burchell, Chicago–London 2016.

Tenże, _Subjectivité et vérité. Cours au College de France, 1980–1981_, red. F. Ewald, A. Fontana, F. Gros, Paris 2014.

Tenże, _Historia seksualności_, tłum. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, wstępem opatrzył T. Komendant, Warszawa 1995, t. II: _Użytek z przyjemności_, s. 145–147.

G. Canguilhem, _Sur l’Histoire de la folie en tant qu’événement_, „Le Débat” 1986, nr 41, s. 37–40.

M. Foucault, _Le courage de la vérité. Le gouvernement de soi et des autres II. Cours au College de France, 1984_, Paris 2009, s. 10 (tłumaczenie polskie przygotowuje Wydawnictwo Naukowe PWN).

M. Foucault, _Qu’est-ce que la critique? Critique et Aufklärung_, „Bulletin de la société française de philosophie” 1990, nr 2 (kwiecień–czerwiec), s. 35–63.

G. Canguilhem, _Sur l’Histoire de la folie en tant qu’événement_, dz. cyt., s. 40.

M. Foucault, _Le soucie de la vérité_, dz. cyt., s. 675.