Zmiany w wizerunku męskości w Japonii w latach 1950-2021 - ebook

Rozdział 2. Ewolucja wizerunku mężczyzn w Japonii

2.1. Wzorce przedwojenne

Obecnie w Japonii istnieje wiele wzorców męskości, które zaczęły pojawiać się po okresie wielkich przemian, będących następstwem II wojny światowej; jednym z nich jest dominujący w dyskursie o japońskiej męskości salaryman. Jednakże również we wcześniejszych epokach kształtowały się pewne modele, które mogły mieć wpływ na dalszy rozwój wyobrażenia o męskości. Z tego powodu zostały one krótko przedstawione w tym miejscu.

Jak podaje Snyder (2010: 13), dla okresu Heian (VIII–XII wiek) charakterystyczne były liberalizm i wzorzec męskości androginicznej. W tym czasie mężczyźni byli zainteresowani modą i dbałością o swój wizerunek w równym stopniu, co kobiety, a odzież dla obu płci była bardzo podobna (tamże, 14). Za piękne uchodziły długie włosy, a także biały odcień skóry twarzy. Celem uzyskania tego ostatniego efektu zarówno kobiety, jak i mężczyźni używali takich specyfików, jak puder ryżowy czy płyny z nasion różnych roślin. Jako atrakcyjne postrzegano takie cechy, jak delikatność, wytworność i subtelność. Można było je wyrazić np. poprzez pisanie poezji. Mężczyźni tego okresu nosili delikatny zarost w postaci wąsów i kępki brody przy podbródku. Mimo że nie golili brwi jak kobiety, by następnie malować je sobie wyżej, to wyidealizowane wizerunki z tej epoki ukazują mężczyzn z brwiami położonymi dość wysoko na czole. Możliwość osiągnięcia ówczesnego kanonu piękna była ograniczona statusem klasowym (Vassiljeva 2016: 9–10). Dworzanin z tego okresu dążył do elegancji i subtelności (Varley 2006: 61). Zestawieniem idealnych męskich cech epoki Heian jest postać z powieści Genji monogatari autorstwa Murasaki Shikibu – książę Genji. Jest on przystojnym mężczyzną, kobieciarzem, który zna się na poezji, kaligrafii, muzyce czy tańcu. Ponadto jest przedstawiony jako wspaniały kochanek o wyrafinowanym guście (tamże, 65).

W okresie Kamakura (1185–1333) nastąpiło odejście od dominujących w okresie Heian rządów arystokracji i kultury dworskiej (Smith 2018: 173) na rzecz rządów klasy wojowników. Jest to początek kształtowania się wizerunku samuraja-wojownika. Z użyciem sił zbrojnych ustanowiono rząd, na którego czele stanął szogun ze swoją siedzibą w mieście Kamakura, który sprawował władzę nad Japonią i wojownikami rozproszonymi po całym kraju (Friday 2005: 35). Przed wprowadzeniem szogunatu samurajowie znajdujący się na prowincjach zarządzali bądź opiekowali się majątkami, które należały do arystokracji i świątyń. Z czasem wojownicy zaczęli korzystać ze swojego statusu i przekraczali swoje uprawnienia, np. zatrzymując dla siebie większą część podatków. W ten sposób powoli przejmowali realną władzę nad prowincjami (tamże, 36), co w późniejszych wiekach znalazło kulminację w epoce walczących prowincji (Sengoku, 1467–1573).

Rząd w Kamakurze został obalony w 1333 roku i trzy lata później zastąpiony przez szogunat rodu Ashikaga (okres Muromachi, 1338–1573). Członkowie tego klanu byli zaangażowani w rozwój kultury i sztuki. Ich patronat obejmował m.in. malarstwo, teatr, kaligrafię i ceremonię herbacianą. Ponadto posiadali kolekcję dzieł sztuki, które importowali z Chin (Ź20). W związku z dużą zależnością między szogunatem a samurajami, zapoczątkowaną jeszcze w okresie Kamakura, naturalne stało się silniejsze oddziaływanie między rządzącymi a wasalami. Ze względu na to wojownicy, idąc za przykładem szogunów i ich najbliższego otoczenia, również zaczęli interesować się sztuką i kulturą, co zaowocowało kształtowaniem się wizerunku samuraja intelektualisty i patrona sztuki (tamże).

Noszenie podobnych strojów codziennych u obu płci funkcjonowało jeszcze w okresie Edo (1603–1868). Na wielu rycinach z tych czasów zarówno mężczyźni, jak i kobiety ubrani są tak samo, a wyróżnikiem między postaciami jest niekiedy tylko fryzura, w postaci ogolonego czubka głowy u mężczyzn (Varley 2006: 339). Modni mieszkańcy Edo najbardziej cenili walory takie jak sui (zob. 2.4.) i tsū, co można przetłumaczyć jako „szyk” i „znajomość rzeczy” (Varley 2006: 224). Pojęcia te łączyły się z obyciem i znajomością etykiety w dzielnicy czerwonych latarni. Również w tym okresie zaczęli pojawiać się wytatuowani mężczyźni. Początkowo tatuaże służyły jako kara dla przestępców, dzięki której byli oni łatwo rozpoznawalni. Wzory, które różniły się zależności od wykroczenia, tatuowano na czole delikwenta. Właśnie w tym okresie tatuaże nabrały negatywnych konotacji (Gaël 2021), jednak praktyka ta rozprzestrzeniła się również w innych sferach społeczeństwa. Niektóre z kurtyzan wykonywały identyczny wzór na swoim ciele oraz klienta, co miało na celu podkreślenie łączącego ich związku, a tym samym pozyskanie stałego bywalca. Z czasem tatuaż miał podkreślać atrakcyjność bądź zakrywać karne tatuaże przestępców. Podejście do tej formy zdobienia ciała zmieniło się w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy to artysta Utagawa Kuniyoshi stworzył serię prac na podstawie chińskiej powieści Suikoden, opowiadającej o wytatuowanych banitach walczących ze skorumpowanymi władzami. Ludzie z klasy robotniczej uznali te wizerunki za bohaterskie oraz atrakcyjne, a wielu rzemieślników zaczęło powielać wzory w postaci wytatuowanych protagonistów powieści na własnych ciałach. Poza rzemieślnikami tatuażami ozdabiali się również m.in. cywilni strażacy, których miały one „chronić” przed płomieniami, a także ówcześni kurierzy (tamże).

Od czasów feudalnych aż do końca II wojny światowej na formowanie podstawy japońskiej męskości wpływał wizerunek samuraja. Od mężczyzn oczekiwano przywództwa, podejmowania decyzji, lojalności wobec pana i samodyscypliny. W klasie samurajów od mężczyzn wymagano nie tylko biegłości w walce, ale i literaturze czy sztuce. Lokalni władcy oczekiwali gotowości do walki zarówno od wojowników, jak i chłopów. Poza wywiązywaniem się ze służby mężczyźni mieli utrzymywać swoją rodzinę (Kincaid 2015). Wojownicy zajmowali wysoką pozycję w społeczeństwie i byli elitarną siłą bojową panów systemu feudalnego (Sussman 2012: 17). Okres rządu Tokugawów (Edo) był spokojny, co wpływało na rozwój kultury i zainteresowania rozrywkami. Jednakże dla klasy samurajów oznaczało to brak okazji do wykazania się w boju i zademonstrowania swoich umiejętności walki oraz męstwa, co jak podaje Vaporis (2020: 237), miało wpływ na nadwrażliwość w kwestii własnego honoru i powstanie zjawiska przemocy honorowej w męskiej kulturze samurajów. Jednocześnie brak konfliktów zaowocował zainteresowaniem się przez tę grupę edukacją, kulturą czy sztuką. Samurajowie ewoluowali z wojowników do urzędników, którzy byli zatrudnieni w księstwach feudalnych bądź urzędach centralnych (Kordzińska-Nawrocka 2013: 244).

Postacią wyróżniającą się w okresie Meiji (1868–1912) był dżentelmen – shinshi, określany także mianem „człowieka talentu”. Takie jednostki miały na celu modernizację Japonii i najczęściej były wykształconymi ludźmi z wyższych sfer, którzy poświęcali się służbie państwu. We wczesnym okresie Meiji charakterystycznym odzieniem typowego shinshi była biała koszula z krawatem oraz surdut, natomiast na specjalne okazje przyodziewał on frak i jedwabny kapelusz. Ten styl na modłę zachodnią miał za zadanie zmienić postrzeganie Japonii (Karlin 2002: 44) jako kraju zacofanego po ponad dwustu latach izolacji. Aby stać się stosownymi dżentelmenami, mężczyźni korzystali z książek o etykiecie oraz czerpali inspiracje podczas podróży (tamże, 44). Jednak jak podaje Karlin (2002: 46), około 1887 roku zaczęto krytykować shinshi jako ludzi zdeprawowanych. Chodziło głównie o przyzwalanie z ich strony na funkcjonowanie domów publicznych oraz patronat gejsz. W latach 80. XIX wieku w prasie ukazywały się karykatury przedstawiające owych dżentelmenów, wyśmiewano ich źle dobrane garnitury i wysokie kapelusze (tamże, 48–49). W rządzie zmaskulinizowanym odpowiednikiem shinshi byli tzw. sōshi, których większość stanowili byli samurajowie i synowie rolników, którzy wyemigrowali do stolicy. Najczęściej byli dwudziestoparolatkami, którzy interesowali się aktywizmem politycznym. Wielu z nich nie udało zrealizować się na szczeblu zawodowym czy osobistym. Tym, co ich łączyło, była niechęć do polityki okresu Meiji. Szczyt ich aktywności przypadł na około 1880 rok. Mimo powszechnej modernizacji, jaka panowała w tym okresie, sōshi nosili kimona z podwiniętymi rękawami i chodaki geta. Wielu z nich umyślnie rozrywało swoje odzienie w celu nadania mu „nieokrzesanego” wyglądu, odrzucając tym samym autorytet i powszechną modę dżentelmenów. Reprezentanci tej grupy wierzyli, że aby wprowadzić zmiany w społeczeństwie, niezbędna jest przemoc, dlatego praktykowali sztuki walki (tamże, 58–59). Można zatem uznać, że członkowie sōshi reprezentowali stereotypową męskość hegemoniczną. Zdaniem Karlin (2002: 60) zmaskulinizowana męskość sōshi kontrastowała ze sfeminizowaną męskością shishin. Ta pierwsza miała wyrażać kulturę i ducha narodu, natomiast druga miała być związana z kulturą materialną Zachodu (tamże, 77).