Zmierzch świata rycerzy - ebook

.

W po­cząt­kach XVII wieku Mi­guel de Ce­rvan­tes uczy­nił swo­jego bo­ha­tera za­kład­ni­kiem ro­man­sów ry­cer­skich. Don Ki­chot tak się w nich roz­sma­ko­wał, że dnie i noce tra­wił na lek­tu­rze, na­peł­nia­jąc swój umysł cza­rami, uro­kami, za­bi­ja­ty­kami, po­tycz­kami, ra­nami, mi­ło­ściami, ser­co­wymi ża­ło­ściami, za­pa­łami, udrę­cze­niami, sro­go­ściami i tym po­dob­nymi nie­do­rzecz­no­ściami. Z ich po­wodu za­nie­chał tro­ski o go­spo­dar­stwo i my­śliw­skich roz­ry­wek, a na­wet sprze­dał sporą część ma­jęt­no­ści, by do­ku­pić ko­lej­nych ry­cer­skich ksią­żek. Pod zgub­nym wpły­wem lek­tur ży­cie splo­tło mu się z fik­cją tak cia­sno, że po­czuł się błęd­nym ry­ce­rzem i wy­ru­szył na po­szu­ki­wa­nie przy­gód, z opła­ka­nym, jak wia­domo, skut­kiem.

– Nic in­nego, tylko te z pie­kła ro­dem książ­czy­ska wa­riac­kie, do któ­rych go raz w raz sza­tan ku­sił, mu­siały mu w gło­wie po­psuć – la­men­to­wała wierna słu­żąca Don Ki­chota.

– Wu­ja­szek czę­sto po dwa dni i dwie noce ka­mie­niem sie­dział nad tymi prze­klę­tymi księ­gami – ubo­le­wała jego sio­strze­nica.

Prze­bie­głe nie­wia­sty, po­cho­dzące z kraju, gdzie ka­ce­rze na­der czę­sto od­cho­dzili ku wiecz­no­ści po­przez ogień, po­sta­no­wiły uczy­nić nad zgubną li­te­ra­turą sąd, zwień­czony, po­dob­nie jak pro­cesy he­re­ty­ków, oka­za­łym sto­sem. A że w bi­blio­tece Don Ki­chota znaj­do­wało się po­nad sto fo­lia­łów oraz nie­prze­brane mnó­stwo mniej­szych to­mów ry­cer­skiej kon­tra­bandy, ko­biety z bez­li­to­sną pa­sją wrzu­cały w pło­mie­nie dzieło za dzie­łem, bez­pow­rot­nie nisz­cząc przy­gody Ama­disa z Wa­lii, Or­landa, ry­ce­rzy Ka­rola Wiel­kiego i wielu, wielu in­nych.

Ten ogień, roz­pa­lony przez dwie ko­biety nie­wąt­pli­wie pełne do­brych in­ten­cji, trzeźwe i nie­podatne na uroki fan­ta­zji, wciąż pło­nie. Epoka no­wo­żytna obe­szła się bo­wiem bar­dzo su­rowo za­równo z bo­ha­te­rami ry­cer­skich ro­man­sów, jak i ich czy­tel­ni­kami. Po­tom­ko­wie sio­strze­nicy i go­spo­dyni Don Ki­chota nie roz­sma­ko­wali się w opo­wie­ściach o pa­la­dy­nach Ka­rola Wiel­kiego i nie szu­kali w nich in­spi­ra­cji dla wła­snych ży­cio­wych de­cy­zji, uwię­ziw­szy ich wraz z Ry­ce­rzami Okrą­głego Stołu w ja­ło­wej kra­inie szkol­nych lek­tur. W sa­mym Don Ki­cho­cie, za­pa­mię­ta­łym mi­ło­śniku ry­cer­skiej przy­gody, wi­dziano ana­chro­nicz­nego dzi­waka lub zwy­czaj­nego obłą­kańca, nie­zdol­nego od­dzie­lić fik­cji od praw­dzi­wego ży­cia, w któ­rym trzeba iść z po­stę­pem i gro­ma­dzić grosz, by za­ła­tać dziu­rawy dach i przy­odziać grzbiet.

Jed­nakże wielcy mo­nar­cho­wie póź­nego śre­dnio­wie­cza, za­równo ci po­cho­dzący z uzna­nych ro­dów, jak i am­bitni par­we­niu­sze, żyli jesz­cze w świe­cie, gdzie li­te­racka fik­cja nie­ustan­nie mie­szała się z rze­czy­wi­sto­ścią, sta­no­wiąc źró­dło pre­stiżu, in­spi­ra­cji oraz ge­ne­alo­gii. Gdyby bo­ha­te­ro­wie Iliady lub Ene­idy ock­nęli się znie­nacka w XV-wiecz­nej Eu­ro­pie, ze zdu­mie­niem od­kry­liby, że mo­nar­sze dwory oraz ary­sto­kra­tyczne zamki za­lud­nia nie­prze­brane mro­wie ich po­tom­ków, na do­da­tek po­cho­dzą­cych od in­dy­wi­duów nie­od­no­to­wa­nych w li­te­ra­tu­rze kla­sycz­nej lub po­czę­tych w prze­dziw­nych li­te­rac­kich oko­licz­no­ściach. Nie jest bo­wiem prawdą, że wieki śred­nie nie znały li­te­ra­tury kla­sycz­nej. Prze­ciw­nie. Śre­dnio­wie­cze ko­chało an­tycz­nych bo­ha­te­rów. Po pro­stu wy­obra­żało ich so­bie jako ry­ce­rzy, naj­wspa­nial­szych na świe­cie, oraz – oczy­wi­ście – jako wła­snych pro­to­pla­stów.

Lecz fa­buły i li­te­rac­kie mo­dele ście­rały się ze sobą. Cza­sami rów­nie za­ja­dle jak bo­ha­te­ro­wie ry­cer­skich epo­sów.

Jak wia­domo, re­ne­sans za­czął się od ksią­żek, od wiel­kiego po­lo­wa­nia na sta­ro­żytne ma­nu­skrypty, wy­szu­ki­wane za­chłan­nie w bi­blio­te­kach od­le­głych klasz­to­rów, tłu­ma­czone z grec­kich czy arab­skich źró­deł. Jed­nakże hu­ma­ni­styczni eru­dyci, pa­try­cju­sze z miej­skich re­pu­blik wy­da­jący ma­ją­tek na kla­syczne księ­go­zbiory czy se­kre­ta­rze z ku­rii pa­pie­skiej z pa­sją wer­tu­jący grec­kie i he­braj­skie tek­sty wy­obra­żali so­bie prze­szłość zu­peł­nie ina­czej niż ry­ce­rze na­pę­dzani śre­dnio­wieczną tra­dy­cją. Ich wiel­kim pa­tro­nem stał się Pe­trarka, który w zbio­rze li­stów O spra­wach bli­skich z bez­li­to­sną su­ro­wo­ścią oce­nił epokę, jaka trwała od przy­ję­cia przez Rzym chrze­ści­jań­stwa aż do cza­sów mu współ­cze­snych, czyli wieku XIV, i po­gar­dli­wie na­zwał ją ciemną.

Dla Pe­trarki oraz dla jego uczniów, mi­ło­śni­ków i na­stęp­ców od­kry­wana na nowo kul­tura kla­syczna i piękna li­te­racka ła­cina stały się świa­tłem wy­do­by­wa­ją­cym świat ze stu­leci bar­ba­rzyń­skiego mroku. Choć tak wielu hu­ma­ni­stów było słu­gami Ko­ścioła, prze­mil­czali ze wzgardą, że na­wet ta klu­czowa me­ta­fora mrocz­nego śre­dnio­wie­cza zo­stała przez ich mi­strza skra­dziona in­nym daw­nym mi­strzom i ob­ró­cona prze­ciwko wła­snej prze­szło­ści. Bo prze­cież wieki śred­nie rów­nież prze­sy­cało świa­tło, choć in­nego ro­dzaju. Wraz z na­ro­dzi­nami w Be­tle­jem roz­bły­sło po wie­kach po­gań­skiej ciem­no­ści. Tyle że jego źró­dło biło w Ewan­ge­lii, nie zaś w pi­smach Pla­tona i Ary­sto­te­lesa.

Pe­trarka, a wraz z nim wielcy hu­ma­ni­ści wi­dzieli w swo­jej epoce mo­ment prze­łomu i ze­rwa­nia ze śre­dnio­wie­czem, które z ko­lei wy­parło się kla­sycz­nych idei, za­sad i in­sty­tu­cji. Jed­nakże nie do­strze­gli bądź nie chcieli zo­ba­czyć, że kla­syczne dzie­dzic­two ni­gdy nie zo­stało za­po­mniane. Po­cząw­szy bo­wiem od św. Pawła, wielcy my­śli­ciele chrze­ści­jań­stwa po­dej­mo­wali próby – mniej lub bar­dziej udane, ocho­cze i in­te­lek­tu­al­nie uczciwe – po­jed­na­nia an­tyku z nową re­li­gią i no­wymi cza­sami. Kla­syczne dzie­dzic­two prze­trwało w ję­zyku i li­tur­gii Ko­ścioła, w pra­wie i in­sty­tu­cjach, księ­gach i bu­dow­lach, we wspo­mnie­niach o chwale ce­sar­stwa rzym­skiego i opo­wie­ściach o pod­bo­jach Alek­san­dra Wiel­kiego. Po­nie­waż jed­nak spu­ści­zna an­tyku po­zo­sta­wała żywa, pod­le­gała nie­ustan­nej zmia­nie i cią­głym re­in­ter­pre­ta­cjom, od­da­la­jąc się nie­uchron­nie od pier­wo­wzoru, bo tylko prze­szłość jest nie­zmienna, pod­czas gdy pa­mięć o niej utrwa­lana jako hi­sto­ria ni­gdy nie za­styga na do­bre.

Nie ist­niała więc jedna opo­wieść o an­tyku. Nie po­wstała też jedna opo­wieść o re­ne­san­sie.

Hu­ma­ni­ści mieli po­czu­cie do­nio­sło­ści swo­ich od­kryć i swo­jej wi­zji świata, obej­mu­ją­cej nową na­ukę i nową sztukę. Prze­świad­cze­nie o po­czątku no­wej epoki było w XV-wiecz­nych Wło­szech po­wszechne. Wy­brzmie­wało w nie­zli­czo­nych tek­stach, po­cząw­szy od dzieł pierw­szego wiel­kiego re­ne­san­so­wego hi­sto­ryka Fla­via Bionda z Forlì – który pa­trio­tyzm łą­czył z przy­wią­za­niem do kla­sycz­nych ko­rzeni wło­skiej kul­tury i który upo­wszech­nił okre­śle­nie wie­ków śred­nich jako epoki trwa­ją­cej od upadku Rzymu do jego współ­cze­sno­ści – aż po prze­kazy flo­renc­kich pa­try­cju­szy, zgod­nie z ów­cze­snym zwy­cza­jem spi­su­ją­cych pry­watne dzien­niki. Qu­at­tro­cento, jak na­zywa się XV stu­le­cie we wło­skiej kul­tu­rze, ufało w moc ludz­kiego du­cha. Wie­rzyło, że dzięki nie­stru­dzo­nym wy­sił­kom my­śli­cieli i ar­ty­stów zdoła przy­wró­cić utra­cony Złoty Wiek.

Nowe, re­ne­san­sowe książ­czy­ska z pie­kła ro­dem po­woli zmie­niały śre­dnio­wieczną Eu­ropę, ale też utrwa­lały jej prze­fil­tro­wany przez ma­rze­nia i mnie­ma­nia hu­ma­ni­stów ob­raz dla przy­szłych po­ko­leń.

Re­ne­sans, jaki zna więk­szość z nas, zro­dził się bo­wiem za przy­czyną książki – mo­nu­men­tal­nego dzieła Gior­gia Va­sa­riego, opu­bli­ko­wa­nego po raz pierw­szy w 1550 roku, a na­stęp­nie w po­pra­wio­nej i roz­sze­rzo­nej wer­sji w roku 1568. Va­sari, na­dworny ar­ty­sta Co­sima, pierw­szego księ­cia To­ska­nii z rodu Me­dy­ce­uszy, stwo­rzył re­ne­sans ta­kim, ja­kim po­znaje go więk­szość z nas, bez­względ­nie wy­wyż­sza­jąc wło­ską, przede wszyst­kim to­skań­ską, tra­dy­cję kul­tu­ralną i ar­ty­styczną. Nie­za­chwia­nie wie­rzył w po­stęp – pod tym wzglę­dem rów­nież był he­rol­dem ro­dzą­cej się wła­śnie no­wo­żyt­no­ści – a jako oj­ców no­wej sztuki na­ma­ścił ma­la­rza Cen­niego di Pepo, zwa­nego Ci­ma­bue, i jego ucznia Giotta di Bon­done, któ­rzy po wie­kach go­tyc­kiej ka­ta­strofy od­no­wili ma­lar­stwo i przy­wró­cili mu dawną świet­ność. Pod pió­rem Va­sa­riego sztuka stała się lep­sza dzięki ze­rwa­niu ze śre­dnio­wie­czem, z go­ty­kiem, po­gar­dza­nym jako ob­mier­zła ma­niera te­de­sca, którą za­stą­piła war­to­ściow­sza hu­ma­ni­styczna bu­ona ma­niera. Na kar­tach jego Ży­wo­tów naj­sław­niej­szych ma­la­rzy, rzeź­bia­rzy i ar­chi­tek­tów ko­lejni wy­bitni ar­ty­ści udo­sko­na­lali tę nową sztukę, aż po Mi­chała Anioła, nie­do­ści­gnio­nego i wszech­stron­nego ge­niu­sza, który zda­niem Va­sa­riego prze­wyż­szył sta­ro­żyt­nych. W li­te­ra­tu­rze w po­dobny spo­sób mi­strzem no­wej sztuki ogło­szono Dan­tego Ali­ghieri, który – jak pi­sał w 1363 roku Gio­vanni Boc­cac­cio – po­now­nie za­pro­sił do Ita­lii muzy i od­no­wił mar­twą sztukę po­ezji.

Nowa sztuka szybko zy­ski­wała no­wych pa­tro­nów, uwal­nia­jąc się spod ku­ra­teli Ko­ścioła oraz feu­dal­nych elit. Ban­kie­rzy, kupcy i rze­mieśl­nicy ze Sieny, z Flo­ren­cji, Ge­nui czy Pizy utoż­sa­miali swoje mia­sta z an­tycz­nymi re­pu­bli­kami i opi­sy­wali je ję­zy­kiem za­czerp­nię­tym z an­tycz­nych źró­deł, utwier­dza­jąc się w lo­kal­nej du­mie, oby­wa­tel­skim du­chu i prze­ko­na­niu o wyż­szo­ści swo­jego stylu ży­cia nad resztą świata.

– Tylko zwie­rzęta żyją na wsi – za­uwa­żył z po­gardą pi­sarz i han­dlarz zbo­żem Pa­olo da Cer­taldo, syn flo­renc­kiego no­ta­riu­sza.

Dla jego są­sia­dów to wła­śnie mia­sta, z ich an­ty­feu­dalną ide­olo­gią, oso­bi­stą wol­no­ścią, po­li­tyczną ak­tyw­no­ścią i nie­ustanną kon­ku­ren­cją, da­wały szansę na ży­cie naj­lep­sze z moż­li­wych i pie­lę­gno­wa­nie cnoty. Wła­śnie tam, w al­che­micz­nym miej­skim ty­glu, lu­dzie, sta­jąc się oby­wa­te­lami, w nie­do­rów­nany spo­sób do­sko­na­lili się i na­bie­rali ogłady, w prze­ci­wień­stwie do wie­śnia­ków, trwa­ją­cych upar­cie w sta­nie na poły zwie­rzę­cej dzi­ko­ści, oraz ar­cha­icz­nego i nie­oględ­nego ry­cer­stwa. Mia­sta ko­lo­ni­zo­wały za­równo prze­strzeń, jak i wy­obraź­nię. Kiedy bo­gaci pa­try­cju­sze za­czy­nali re­zy­do­wać w pod­miej­skich wil­lach i do­ce­niać siel­skie roz­ko­sze w sta­ran­nie za­aran­żo­wa­nej sce­ne­rii win­nic i oliw­nych ga­jów, nie przej­mo­wali wiej­skich upodo­bań, tylko za­własz­czali wieś i prze­szcze­piali tam wła­sne wzorce.

Bu­dząca się wła­śnie epoka no­wo­żytna pra­gnęła jed­nak słu­chać Fran­ce­sca Pe­trarki i jego na­stęp­ców, któ­rzy mieli po­czu­cie wy­jąt­ko­wo­ści i do­nio­sło­ści swych cza­sów i któ­rzy z ca­łego serca pra­gnęli je od­dzie­lić od po­nu­rej, jak wie­rzyli, prze­szło­ści, za­po­mi­na­jąc, jak głę­boko byli w niej za­nu­rzeni i za­dłu­żeni. Dla­tego w ko­lej­nych stu­le­ciach opo­wieść o re­ne­san­sie jako prze­ło­mo­wym mo­men­cie, kiedy wło­scy ge­niu­sze dzięki an­tycz­nemu dzie­dzic­twu na nowo od­kryli ro­zum, na­ukę i po­tęgę czło­wieka, roz­wi­jano i wzbo­ga­cano o nowe ele­menty. Dla wiel­kich my­śli­cieli oświe­ce­nia, przy­wią­za­nych do wi­zji hi­sto­rii jako roz­woju i po­stępu, Wło­chy stały się ko­lebką no­wo­cze­snego świata, wy­zwo­lo­nego z jarzma śre­dnio­wiecz­nych prze­są­dów re­li­gij­nych. Dla ro­man­ty­ków – trium­fem in­dy­wi­du­ali­zmu i ludz­kiego du­cha, uosa­bia­nego przez wło­skich mi­strzów, któ­rzy naj­pierw po­pchnęli ku zwy­cię­skiej przy­szło­ści swo­ich ro­da­ków, po­tem zaś resztę świata. Dzie­więt­na­sto­wieczni hi­sto­rycy wy­chwa­lali du­cha przed­się­bior­czo­ści, jaki po­wo­do­wał wło­skimi kup­cami, ban­kie­rami i rze­mieśl­ni­kami, a także miej­ski styl ży­cia, jaki przed­kła­dali nad dawne feu­dalne eks­cesy. Czy­nili ich tym sa­mym pro­to­pla­stami ka­pi­ta­li­stycz­nego miesz­czań­stwa i wcie­le­niem in­dy­wi­du­ali­zmu, we Flo­ren­cji na­to­miast wi­dzieli źró­dło no­wo­cze­snego re­pu­bli­ka­ni­zmu i de­mo­kra­cji li­be­ral­nej.

W ten spo­sób re­ne­sans wło­skich miast od­dzie­lił się nie­po­strze­że­nie od feu­dal­nego śre­dnio­wie­cza. Pe­rio­dy­za­cja na­rzuca jed­nak wy­obraźni oczy­wi­ste ogra­ni­cze­nia. Uwy­pu­kla róż­nice i od­wraca uwagę od cią­gło­ści – od idei, mo­ty­wów i es­te­tyk, które na­kła­dały się na sie­bie, hy­bry­dy­zo­wały i prze­obra­żały pod wza­jem­nymi wpły­wami. W rze­czy­wi­sto­ści miesz­kańcy re­ne­san­so­wych Włoch czę­ściej się­gali po ry­cer­skie ro­manse niż po trak­taty Ary­sto­te­lesa. Pierw­szy wło­ski ry­cer­ski po­emat epicki z końca XV wieku, Or­lando in­na­mo­rato (Ro­land za­ko­chany) pióra Mat­tea Ma­rii Bo­iarda, dwo­rza­nina z Fer­rary, był tak po­pu­larny, że w ciągu pięt­na­stu lat do­cze­kał się czter­na­stu wy­dań, by po tej krót­kiej chwili chwały ulec kom­plet­nemu za­po­mnie­niu. Jed­nakże jesz­cze w cza­sach naj­więk­szej po­pu­lar­no­ści po­ematu jego au­to­rowi za­rzu­cano, że nie trak­tuje ma­te­rii kla­sycz­nej z od­po­wied­nią pie­czo­ło­wi­to­ścią.

– Nie dość, że prze­kształca i wzbo­gaca o nowe wątki an­tyczne opo­wie­ści, to na do­da­tek osa­dza je w dzi­wacz­nej kra­inie śre­dnio­wiecz­nego ro­mansu ry­cer­skiego – gde­rali pu­ry­ści, gdyż słu­żąca i sio­strze­nica Don Ki­chota miały wielu god­nych pro­to­pla­stów, któ­rzy może nie ośmie­lali się pu­blicz­nie pa­lić ry­cer­skich ma­nu­skryp­tów, ale bez skru­pu­łów oka­zy­wali im po­gardę.

Po raz ostatni po­emat Or­lando in­na­mo­rato wy­dano dru­kiem w 1544 roku, po czym po­padł w za­po­mnie­nie i trwał je­dy­nie w wid­mo­wej bi­blio­tece Don Ki­chota. Za­ćmiła go, wraz z jego świa­tem dwor­nej mi­ło­ści i ry­cer­skiej przy­gody, inna wi­zja re­ne­sansu. Nowi mi­strzo­wie z pa­sją kwe­stio­no­wali tra­dy­cyjną dwor­ską kul­turę. Zmie­niały się gu­sty i upodo­ba­nia. W pa­ła­co­wych kom­na­tach za­ma­lo­wy­wano stare fre­ski z wy­obra­że­niami po­lo­wań i dam przy­pa­tru­ją­cych się zma­ga­niom ry­ce­rzy w szran­kach. Wy­mie­niano me­ble, prze­ra­biano klej­noty i suk­nie. Przede wszyst­kim zaś jedna po dru­giej od­cho­dziły w nie­pa­mięć dy­na­stie, które hoł­do­wały ry­cer­skim tra­dy­cjom i na­gra­dzały ich piew­ców oraz kro­ni­ka­rzy rzeką złota.

– To Ho­mer uczy­nił Aga­mem­nona zwy­cięzcą, a Tro­jan zwy­czaj­nymi tchó­rzami i zmie­nił Pe­ne­lopę w wierną mał­żonkę, ofiarę ty­siąca krzywd za­lot­ni­ków – na­pi­sał cy­nicz­nie Lu­do­vico Ario­sto, ko­lejny wielki wło­ski re­ne­san­sowy twórca z Fer­rary, który za­in­spi­ro­wany dzie­łem Bo­iarda kon­ty­nu­ował opo­wieść o lo­sach Ro­landa w swoim wspa­nia­łym po­ema­cie Or­lando fu­rioso (Ro­land sza­lony).

Bur­gundzcy Wa­le­zju­sze, Yor­ko­wie, Bor­gio­wie, Sfo­rzo­wie z Me­dio­lanu czy Es­to­wie z Fer­rary nie do­cze­kali się swo­jego Ho­mera. Lecz ich matki, żony i córki do­brze znały los Pe­ne­lopy, usi­łu­ją­cej prze­trwać i za­cho­wać ro­dzinne dzie­dzic­two, pod­czas gdy męż­czyźni, któ­rych wy­obraź­nię ukształ­to­wały po­dróże Ody­se­usza, prze­wagi Hek­tora oraz przy­gody Lan­ce­lota, Par­si­fala i Ga­la­hada, wy­ru­szali na swoje wojny i kru­cjaty. Za­pewne wiele z nich roz­pa­czało nad po­kło­siem tych z pie­kła ro­dem książ­czysk wa­riac­kich, jak je z po­gardą na­zwała słu­żąca Don Ki­chota, kiedy po­słańcy przy­no­sili z pól bi­tew tra­giczne wie­ści. Jed­nakże te ko­biety, roz­bit­ki­nie po wi­dzia­dło­wych dy­na­stiach, oka­zy­wały się mi­strzy­niami prze­trwa­nia i nie­stru­dzo­nymi straż­nicz­kami pa­mięci. Dla­tego wła­śnie one są w tej książce prze­wod­nicz­kami po kra­inie re­ne­sansu, który na­le­żał za­równo do ry­ce­rzy, jak i do skry­bów, do­póki nie roz­pa­liła się nowa epoka, po­chła­nia­jąc ry­cer­skie czyny i ry­cer­skie książki.

Nie po­chło­nęła ich wszak do­szczęt­nie.

***

Kilka wie­ków póź­niej pewna dziew­czynka, choć za­pewne nie ona jedna, do­ra­stała w domu przy­po­mi­na­ją­cym bi­blio­tekę. Jej ro­dzinny księ­go­zbiór nie do­rów­ny­wał oczy­wi­ście ksią­żę­cej bi­blio­tece Es­tów i nie był wy­po­sa­żony tak bo­gato jak bi­blio­teka Don Ki­chota, ale ukształ­to­wał jej wy­obraź­nię opi­sami po­dróży Ody­se­usza, prze­wag Hek­tora, tę­sk­not Tri­stana, przy­gód Lan­ce­lota, Par­si­fala i Ga­la­hada. Pew­nego razu, wę­dru­jąc swo­bod­nie w gąsz­czu pó­łek i to­mów, się­gnęła po Je­ro­zo­limę wy­zwo­loną To­rqu­ata Tassa, by z za­sko­cze­niem spo­strzec, że coś go łą­czy ze śle­pym grec­kim pie­śnia­rzem, ale i z au­to­rami ro­man­sów ry­cer­skich. Z tam­tego dzie­cię­cego zdu­mie­nia i za­chwytu po­wstała dzi­siaj ta książka. Za przy­czyną daw­nych opo­wie­ści, które prze­po­czwa­rzają się i zmie­niają w cza­sie, a je­śli słabną, to po­tem od­zy­skują siły i po­ra­stają no­wymi sło­wami, jak rów­nież z po­wodu prze­szło­ści, jaka się w tych opo­wie­ściach prze­gląda i się za nimi ukrywa.

Wła­śnie te opo­wie­ści ukształ­to­wały Eu­ropę.

Dla­tego, co tu kryć, jest to także książka o bar­dzo sta­rej mi­ło­ści.Chwila grozy

La­tem 1492 roku dni In­no­cen­tego VIII były po­li­czone. W Rzy­mie, cier­pią­cym z po­wodu upału oraz wy­zie­wów Ty­bru, który zwy­kle o tej po­rze roku wy­rzu­cał z sie­bie fale mo­ro­wego po­wie­trza, wrzało, a mię­dzy do­mami uno­siła się woń śmierci. Kró­lo­wie, jak wia­domo, ni­gdy nie umie­rają, a ry­tuał po­grze­bowy i ko­ro­na­cyjny pod­kre­śla cią­głość mo­nar­chii oraz ist­nie­nie po­li­tycz­nego ciała króla: ide­al­nego i od­ręb­nego od ułom­nego, śmier­tel­nego ciała, które za­sia­dało na tro­nie. W prze­ci­wień­stwie do świec­kich wład­ców pa­pieże za­wsze umie­rali na do­bre. Po­mię­dzy ich śmier­cią a wy­bo­rem na­stęp­ców na­sta­wał prze­dziwny czas sede va­cante, czyli czas pu­stego tronu, kiedy dwór pa­pie­ski za­mie­rał i całe Wieczne Mia­sto za­nu­rzało się w pu­stce.

Nie sta­no­wiono prawa, nie wy­da­wano wy­ro­ków ani nie spra­wo­wano wła­dzy. Na ulice, nie­bez­pieczne na­wet w zwy­czajny czas, wy­le­wała się spie­niona fala prze­stęp­czo­ści. Nie­je­den spo­kojny do­tych­czas prze­ku­pień się­gał po nóż, żeby ure­gu­lo­wać z nie­lu­bia­nym są­sia­dem spór o drzewo oliwne czy nie­czy­sto­ści wy­le­wane przed skle­pem. Mę­żo­wie pod­rzy­nali gar­dła nie­wier­nym – albo i wier­nym – żo­nom, a ciała zrzu­cali do wy­schnię­tych studni bądź to­pili w Ty­brze. Maj­stro­wie gru­cho­tali ko­ści py­ska­tym cze­lad­ni­kom i z mściwą sa­tys­fak­cją plą­dro­wali składy cu­dzo­ziem­ców, któ­rym zbyt do­brze po­wo­dziło się w in­te­re­sach. Ko­cha­jące sio­stry kłó­ciły się na wa­rzyw­nym targu i oskar­żały na­wza­jem o he­re­zję, a ubo­gie, bo­go­bojne sta­ruszki w prze­bły­sku sza­leń­stwa lub dla kilku drob­nych mo­net mor­do­wały pąt­ni­ków śpią­cych w pod­cie­niach rzym­skich ko­ścio­łów.

– Je­ste­śmy na swo­jej wła­snej ziemi, u sie­bie! Je­ste­śmy rzy­mia­nami! W cza­sie sede va­cante to my je­ste­śmy pa­nami i to lud jest władcą! – wy­krzy­ki­wał w XVI wieku pe­wien za­pal­czywy rzym­ski ary­sto­krata, Pa­olo de Grassi, wy­kła­da­jąc do­sad­nie po­gląd ca­łej rzym­skiej spo­łecz­no­ści. – Lu­dzie gu­ber­na­tora gwałcą na­sze żony i sio­stry, więc nie­zbędne jest, że­by­śmy my, rzy­mia­nie, zjed­no­czyli się i spa­lili jego pa­łac!

Piotr Da­miani w XI wieku na­zwał sede va­cante „chwilą grozy”, w któ­rej Ko­ściół jest bez­bronny i po­zba­wiony głowy. Jed­nakże lud­ność Rzymu, za­miast mo­dlić się i roz­my­ślać nad ulot­no­ścią ży­cia, po­strze­gała ją jako cenną oka­zję, by swo­bod­nie wy­ar­ty­ku­ło­wać pre­ten­sje pod ad­re­sem moż­nych tego świata. Nie­jed­no­krot­nie fu­ria mo­tło­chu nie oszczę­dzała na­wet mar­twego ciała pa­pieża. Pa­pie­ski mistrz ce­re­mo­nii Jo­han­nes Burc­khardt opi­sał w swoim dzien­niku, że w 1484 roku urzęd­nicy przy­łą­czyli się do gra­bieży i wy­nie­śli z pa­łacu pa­pie­skiego wszystko, tak że po­mimo ca­łej swej gor­li­wo­ści nie mógł zna­leźć ani ręcz­nika, ani lnia­nego płótna, ani na­czy­nia, żeby na­peł­nić je wi­nem, wodą i won­nymi zio­łami po­trzeb­nymi do ob­my­cia ciała, ani też maj­tek czy czy­stej ko­szuli, żeby je przy­odziać.

Na­tu­ral­nie wy­buch lu­do­wej prze­mocy – za­mieszki, mordy, plą­dro­wa­nie ko­ścio­łów i pa­ła­ców – dzia­łał mo­ty­wu­jąco na elek­to­rów, któ­rzy wie­dząc, że także ich mie­nie jest wy­sta­wione na ła­skę roz­hu­la­nego plebsu, sta­rali się bez zbęd­nej zwłoki uka­zać mia­stu no­wego pa­pieża. W XV wieku czas jego wy­boru mie­rzono za­tem w dniach, nie zaś mie­sią­cach czy la­tach. Nie za­wsze jed­nak tak było; in­sty­tu­cja kon­klawe wy­kluła się wła­śnie pod­czas jed­nego z ta­kich pa­skud­nych im­pa­sów, gdy pur­pu­raci nie po­tra­fili dojść do po­ro­zu­mie­nia w spra­wie na­stępcy św. Pio­tra.

Można rzec, że kon­klawe wy­na­leźli w roku 1271 miesz­kańcy Vi­terbo, sta­ro­żyt­nego mia­steczka w re­gio­nie La­cjum. Po trzech la­tach prze­dłu­ża­ją­cych się ob­rad po śmierci Kle­mensa IV za­cni oby­wa­tele Vi­terbo, zdru­zgo­tani nie­od­po­wie­dzial­no­ścią kar­dy­na­łów, któ­rzy nie umieli dojść do po­ro­zu­mie­nia, oraz kosz­tami ich po­bytu, za­mknęli pur­pu­ra­tów na klucz w pa­łacu bi­sku­pim; wła­śnie od zwrotu „na klucz”, czyli cum clave, po­cho­dzi na­zwa kon­klawe. Na­stęp­nie, żeby wzmoc­nić mo­ty­wa­cję ob­ra­du­ją­cych, zdjęli część da­chu, za­mu­ro­wali okna i bramy i za­częli skąpo wy­dzie­lać je­dze­nie oraz na­pi­tek.

– My bez mszy prze­ży­jemy, wy bez je­dze­nia nie! – oznaj­mili twardo przed­sta­wi­ciele ma­gi­stratu, co na­tych­miast przy­spie­szyło pro­cesy de­cy­zyjne wśród ksią­żąt Ko­ścioła.

W ten spo­sób w ty­sięcz­nym szó­stym dniu in­ter­re­gnum wy­brano no­wego pa­pieża, Teo­balda Vi­scon­tiego, który przy­jął imię Grze­go­rza X. W trzy lata póź­niej tenże Grze­gorz X, świa­dom per­tur­ba­cji, ja­kie po­prze­dziły jego pon­ty­fi­kat, ogło­sił na so­bo­rze w Lyonie kon­sty­tu­cję Ubi pe­ri­cu­lum, re­gu­lu­jącą za­sady kon­klawe. Od­tąd kar­dy­na­ło­wie mieli ko­le­gial­nie wy­bie­rać na­stępcę św. Pio­tra od­izo­lo­wani od ze­wnętrz­nego świata, za­mknięci na klucz w jed­nej kom­na­cie, a sa­mot­no­ści do­świad­czać je­dy­nie w to­a­le­cie. Po trzech dniach ja­ło­wych ob­rad ich po­siłki ogra­ni­czano do trzech po­traw, wy­da­wa­nych rano, w po­łu­dnie i wie­czo­rem, zaś po ósmym dniu – do chleba i wody.

Kon­sty­tu­cja Grze­go­rza X na­tu­ral­nie obu­rzyła pur­pu­ra­tów i jako zbyt su­rowa zo­stała od­wo­łana już przez na­stęp­nego pa­pieża, lecz jej za­sady przy­wró­cono w XIV wieku. Szy­ku­jąc się w 1492 roku do od­osob­nie­nia i ma­jąc w pa­mięci wy­padki z ostat­nich kon­klawe – na przy­kład kiedy po śmierci Syk­stusa IV plebs spu­sto­szył pa­łac jego sio­strzeńca Gi­ro­lama, tak że zo­stały je­dy­nie pu­ste ściany i po­wy­ry­wano na­wet krzewy w ogro­dzie, a co gor­sza splą­dro­wano spi­chle­rze z ziar­nem i dwa statki za­ła­do­wane wi­nem oraz zde­wa­sto­wano szpi­tal – ko­le­gium kar­dy­nal­skie za­wczasu pod­jęło środki, by ogra­ni­czyć za­męt i znisz­cze­nia. Kar­dy­nał Giu­liano della Ro­vere, ucho­dzący za naj­pew­niej­szego kan­dy­data do pa­pie­skiej tiary, zdo­łał prze­ko­nać wiel­kie rzym­skie rody, które zbro­iły się w ocze­ki­wa­niu na ko­niec pon­ty­fi­katu In­no­cen­tego VIII, do ro­zejmu. Kar­dy­na­ło­wie wy­na­jęli setkę kusz­ni­ków i ośmiu­set do­dat­ko­wych zbroj­nych, żeby do­pil­no­wać po­rządku w pa­łacu wa­ty­kań­skim i na głów­nych pla­cach mia­sta. Pa­try­cju­sze zaś, cze­ka­jąc na roz­wój wy­pad­ków, za­po­bie­gli­wie zmie­niali swoje pa­łace w for­tece.

Krą­żyły naj­dziw­niej­sze plotki.

– Pa­pież jest tak wy­cień­czony – szep­tali do­brze po­in­for­mo­wani kle­rycy – że ni­kogo nie wi­duje. Ode­słał na­wet swo­jego syna.

– Nie może już utrzy­mać w żo­łądku żad­nego po­karmu. Jak nie­mowlę, pije je­dy­nie z piersi ma­mek – uża­lały się tkli­wie la­dacz­nice.

Ko­biece mleko ucho­dziło wów­czas za cu­downe re­me­dium na roz­ma­ite przy­pa­dło­ści, łącz­nie ze śle­potą. Tym ra­zem jed­nak nie po­mo­gło. Pięt­na­stego lipca In­no­centy wy­spo­wia­dał się i przy­jął ko­mu­nię świętą po raz ostatni. Miał z czego się spo­wia­dać, bo jako pierw­szy wpro­wa­dził na dwór pa­pie­ski swe le­gi­ty­mi­zo­wane po­tom­stwo, a na­stęp­nie wbrew wszel­kiej przy­zwo­ito­ści ce­le­bro­wał tam za­ślu­biny swo­jego roz­pa­sku­dzo­nego syna, Fran­ce­schetta, z Mad­da­leną de Me­dici, córką Waw­rzyńca Wspa­nia­łego.

Pa­pież był otyły, od lat cier­piał na fe­brę i na­wroty go­rączki, praw­do­po­dob­nie prze­żył udar; dwa lata wcze­śniej po­seł księ­cia Fer­rary na­wet ogło­sił go mar­twym. Za każ­dym ra­zem jed­nak uda­wało mu się pod­nieść z cho­roby. I cho­ciaż jego śmierć wy­da­wała się bli­ska i pewna, także tym ra­zem li­czono na cud.

Znany plot­karz, kro­ni­karz Ste­fano In­fes­sura, za­pi­sał, że za radą ży­dow­skiego me­dyka usi­ło­wano ra­to­wać In­no­cen­tego trans­fu­zją krwi od trzech dzie­się­cio­let­nich chłop­ców. Każ­demu obie­cano zło­tego du­kata.

– I wszy­scy umarli z mo­ne­tami w za­ci­śnię­tych pię­ściach, a za­raz po nich pa­pież, któ­remu wle­wano w gar­dło ich krew – opo­wia­dały so­bie ze zgrozą rzym­skie mieszczki.

Wśród tych ma­ka­brycz­nych opo­wie­ści pon­ty­fi­kat In­no­cen­tego VIII nie­po­strze­że­nie do­biegł końca.Nie­cne fał­szer­stwo

Rzym­ski lud ra­czej nie ho­łu­bił pa­mięci o za­mierz­chłych cza­sach sprzed re­formy gre­go­riań­skiej, kiedy świeccy mieli swój udział w wy­bo­rze na­stępcy św. Pio­tra – od po­ko­leń ten za­szczyt na­le­żał bo­wiem do kar­dy­na­łów. Zgod­nie z tra­dy­cją kon­klawe po­winno się roz­po­cząć w dzie­sięć dni po śmierci pa­pieża. La­tem 1492 roku nie­znacz­nie opóź­niło je ocze­ki­wa­nie na Maf­fea Ghe­rar­diego, pa­triar­chę We­ne­cji, któ­remu sę­dziwy wiek – li­czył wów­czas 86 lat – unie­moż­li­wiał szyb­szą po­dróż. Nikt nie chciał ob­ra­zić Kró­lo­wej Mórz, więc osta­tecz­nie do­piero po jego przy­by­ciu, ran­kiem 6 sierp­nia, kar­dy­na­ło­wie wy­słu­chali wspól­nie mszy świę­tej do Du­cha Świę­tego, mo­dląc się o wy­bór no­wego pon­ti­feksa.

Czte­rech pur­pu­ra­tów – dwóch Fran­cu­zów i dwóch Hisz­pa­nów – nie przy­było i nie spo­dzie­wano się ich przy­jazdu. Po­mimo ich nie­obec­no­ści po raz pierw­szy od cza­sów wiel­kiej schi­zmy kar­dy­na­ło­wie sta­wili się tak kar­nie i licz­nie. Elek­to­rów było dwu­dzie­stu trzech, w tym ośmiu ne­po­tów po­przed­nich pa­pieży i dwóch naj­po­waż­niej­szych kan­dy­da­tów: Giu­liano della Ro­vere oraz Asca­nio Sfo­rza. Po mszy udali się ra­zem do ka­plicy Syk­styń­skiej, wznie­sio­nej do­piero co na miej­scu śre­dnio­wiecz­nej Cap­pella Ma­gna przez pa­pieża Syk­stusa IV. Wła­śnie wów­czas, w 1492 roku, po raz pierw­szy użyto jej na po­trzeby kon­klawe. Wcze­śniej kar­dy­na­ło­wie zbie­rali się w ko­ściele Santa Ma­ria so­pra Mi­ne­rva lub w wy­dzie­lo­nych kom­na­tach pa­łacu wa­ty­kań­skiego.

Bu­dowa Syk­styny za­koń­czyła się za­le­d­wie dzie­więć lat wcze­śniej i nie zdo­biły jej jesz­cze mo­nu­men­talne fre­ski Mi­chała Anioła, tylko prace Pe­ru­gina, Ros­sel­lego, Bot­ti­cel­lego i Ghir­lan­daia, przed­sta­wia­jące sceny z ży­cia Moj­że­sza i Chry­stusa. Wpa­tru­jąc się w ma­lo­wi­dła, kar­dy­na­ło­wie mieli pa­mię­tać, że pa­pieże są spad­ko­bier­cami Sta­rego i No­wego Przy­mie­rza – i z na­tchnie­nia Du­cha Świę­tego wy­brać spo­śród sie­bie naj­god­niej­szego. W tam­tych cza­sach krą­żyła po Rzy­mie apo­kry­ficzna opo­wieść wy­ja­śnia­jąca po­cho­dze­nie ko­le­gium kar­dy­na­łów oraz jego rolę w wy­bo­rze na­stępcy Ry­baka. We­dle tej le­gendy św. Piotr za­pra­gnął za­ło­żyć w Rzy­mie wspól­notę po­dobną do tej, jaką two­rzyli w Ziemi Świę­tej apo­sto­ło­wie, za­nim roz­pro­szyli się, żeby nieść Do­brą No­winę w różne krańce świata. Po­wo­łał więc ko­le­gium skła­da­jące się z dwu­dzie­stu czte­rech sta­ran­nie wy­bra­nych księży i dia­ko­nów; ich liczba na­wią­zy­wała do liczby star­ców z Księgi Apo­ka­lipsy. Z cza­sem za­częto na­zy­wać ich kar­dy­na­łami. Święty Piotr za­się­gał ich rady w naj­istot­niej­szych spra­wach Ko­ścioła, także w kwe­stii wy­boru swo­jego na­stępcy. Pier­wot­nie na­zna­czył nim bo­wiem Kle­mensa, lecz kiedy człon­ko­wie ko­le­gium przed­ło­żyli nad niego Li­nusa, przy­stał na ich wy­bór.

– Wy­bór głowy ca­łego Ko­ścioła po­wi­nien na­le­żeć do wielu – tłu­ma­czyli sens tej opo­wie­ści ju­ry­ści – bo osąd jed­nego czło­wieka, choćby naj­święt­szego, ła­twiej pod­lega błę­dom.

W rze­czy­wi­sto­ści jed­nak XV-wieczne pa­pie­stwo co naj­mniej od pon­ty­fi­katu Mi­ko­łaja V zmie­rzało w prze­ciw­nym kie­runku i co­raz mniej przy­po­mi­nało res pu­blica du­chow­nych, o któ­rej ma­rzyli na­bożni starcy w cza­sach św. Pio­tra. Prze­trwaw­szy nie­wolę awi­nioń­ską oraz wielką schi­zmę, Ko­ściół pod wła­dzą re­ne­san­so­wych pa­pieży upo­dab­niał się do scen­tra­li­zo­wa­nej, biu­ro­kra­tycz­nej mo­nar­chii i sta­rał się od­zy­skać po­zy­cję w środ­ko­wych i pół­noc­nych Wło­szech. Te­reny te wy­mknęły się wpraw­dzie z rąk pa­pie­stwa pod­czas po­przed­niego, nie­spo­koj­nego stu­le­cia, lecz na­stępcy św. Pio­tra uzna­wali je za swoje dzie­dzic­two zgod­nie ze sta­ro­żyt­nym de­kre­tem Kon­stan­tyna. Do­ku­ment ten krą­żył w roz­ma­itych wer­sjach i od­pi­sach od po­łowy IX wieku i z da­wien dawna słu­żył pa­pie­żom za uza­sad­nie­nie wyż­szo­ści wła­dzy du­cho­wej nad świecką, mimo że już w XII wieku pe­wien nie­miecki uczony imie­niem We­zel do­no­sił ce­sa­rzowi Fry­de­ry­kowi Bar­ba­ros­sie, że jest to kłam­liwa i he­re­tycka bajka.

– Rzy­mia­nie po­wszech­nie wie­dzą, że to fał­szer­stwo – pe­ro­ro­wał. – Nikt na­prawdę nie wie­rzy, ja­koby Kon­stan­tyn miał nadać pa­pie­żowi Syl­we­strowi wła­dzę ce­sar­ską. Na­wet prze­kup­nie i la­dacz­nice po­uczają w tej mie­rze uczo­nych.

Kłam­liwy czy nie, tekst zwany Do­na­cją Kon­stan­tyna oka­zał się dla ku­rii nie­zmier­nie uży­teczny, zwłasz­cza od­kąd uznano go za do­ku­ment ka­no­niczny i sta­no­wiący pod­stawę do roz­strzy­gnięć praw­nych. Opi­sy­wał, jak to pa­pież Syl­we­ster na­uczał ce­sa­rza Kon­stan­tyna, na­wró­cił go na praw­dziwą wiarę oraz ule­czył z trądu, sym­bo­li­zu­ją­cego grze­chy po­gań­stwa. Ce­sarz od­wdzię­czył się, na­da­jąc bi­sku­powi Rzymu zwierzch­ność nad in­nymi po­tęż­nymi i sta­ro­żyt­nymi ośrod­kami chrze­ści­jań­stwa – bi­skup­stwami Alek­san­drii, An­tio­chii, Kon­stan­ty­no­pola oraz Je­ro­zo­limy – czy­niąc go zwierzch­ni­kiem ca­łej chrze­ści­jań­skiej eku­meny, za naj­waż­niej­szą świą­ty­nię chrze­ści­jań­stwa uznał zaś Ba­zy­likę Świę­tego Jana na La­te­ra­nie. Przy­znał rów­nież pa­pie­żowi prawo do no­sze­nia ko­rony ce­sar­skiej, czym Syl­we­ster skrom­nie wzgar­dził na rzecz bia­łej czapki oraz pur­pu­ro­wego płasz­cza i tu­niki. Przede wszyst­kim jed­nak dał mu wła­dzę nad Rzy­mem oraz mia­stami i pro­win­cjami Ita­lii oraz ca­łego Za­chodu.

– Od­tąd nad Za­cho­dem miał pa­no­wać pa­pież – cheł­pili się rzy­mia­nie – a ce­sarz miał usu­nąć się w cień i wy­bu­do­wać so­bie nową sto­licę na Wscho­dzie.

Nic dziw­nego, że Do­na­cja Kon­stan­tyna była przez wieki po wie­lo­kroć pod­wa­żana i kon­te­sto­wana przez ce­sa­rzy oraz kró­lów, jak rów­nież bi­sku­pów, któ­rzy na so­bo­rach for­so­wali inną, ko­le­gialną i du­chową, wi­zję Ko­ścioła. Wśród jej kry­ty­ków byli tacy my­śli­ciele, jak Wil­helm Ockham, Dante czy Mi­ko­łaj z Kuzy, który na so­bo­rze w Ba­zy­lei do­wo­dził, że de­kret jest apo­kry­fem. Naj­gwał­tow­niej­szy atak przy­pu­ścił na do­ku­ment wło­ski hu­ma­ni­sta Lo­renzo Valla, do­wo­dząc z za­pa­łem w 1440 roku, że Do­na­cja Kon­stan­tyna jest nie­cnym fał­szer­stwem i spro­wa­dza je­dy­nie chaos i wojny na roz­drob­nioną Ita­lię.

– O, gdy­bym mógł do­cze­kać cza­sów, kiedy pa­pież bę­dzie je­dy­nie na­miest­ni­kiem Chry­stusa, a nie także ce­za­rem! – la­men­to­wał.

Valla z bru­talną za­ja­dło­ścią wy­rzu­cał pa­pie­żom, że wy­dają wojny spo­koj­nym lu­dom i sieją nie­zgodę po­mię­dzy na­ro­dami i ksią­żę­tami, że pra­gną bo­gac­twa in­nych, trwo­niąc przy tym wła­sne, a jako źró­dło za­robku wy­ko­rzy­stują nie tylko swoje pań­stwo, lecz na­wet Ko­ściół i Du­cha Świę­tego. Nie ośmie­lił się jed­nak ogło­sić swego dzieła dru­kiem. Spod pras wy­szło ono kilka de­kad póź­niej, w 1506 roku w Stras­burgu, ki­pią­cym już od re­li­gij­nej go­rączki, z któ­rej nie­ba­wem miał się wy­ło­nić pro­te­stan­tyzm.

Co za­bawne, w prze­ci­wień­stwie do nie­miec­kich ewan­ge­li­ków, któ­rzy mieli z roz­ko­szą cy­to­wać jego je­re­miady, Valla nie był wcale prze­ciw­ni­kiem rzym­skiego Ko­ścioła. Na­le­żał po pro­stu do tłumu wy­głod­nia­łych hu­ma­ni­stów do wy­na­ję­cia, szu­ka­ją­cych szczę­ścia na kró­lew­skich dwo­rach i ubie­ra­ją­cych w gład­kie frazy no­wej ła­ciny po­trzeby swo­ich mo­co­daw­ców. De­ma­ska­tor­ski trak­tat na­pi­sał na za­mó­wie­nie króla Al­fonsa V Ara­goń­skiego, który, wzo­rem wielu wcze­śniej­szych mo­nar­chów, pró­bo­wał pod­wa­żyć dok­trynę zwierzch­no­ści pa­pieża nad ziem­skimi wład­cami w chwili, gdy pa­pież po­pie­rał jego ry­wala do tronu. Nie­mniej Valla nie gar­dził ku­rią ani tym bar­dziej do­cze­snymi do­brami, które ku­ria miała do za­ofe­ro­wa­nia. Za­nim roz­po­czął ka­rierę na ne­apo­li­tań­skim dwo­rze króla Al­fonsa, sta­rał się – na próżno – o po­sadę pa­pie­skiego se­kre­ta­rza. Do­piero w osiem lat po opu­bli­ko­wa­niu Do­na­cji Kon­stan­tyna i po se­rii upo­ka­rza­ją­cych za­bie­gów u kar­dy­na­łów zdo­łał wresz­cie uzy­skać upra­gniony urząd. Zo­stał na­wet ka­no­ni­kiem Ba­zy­liki Świę­tego Jana na La­te­ra­nie.

– A jesz­cze nie­dawno de­nun­cjo­wał w tym swoim pasz­kwilu Ba­zy­likę La­te­rań­ską jako „serce fał­szy­wej do­na­cji” – kpili za jego ple­cami kon­ku­renci do pa­pie­skich sy­ne­kur.

Ży­cie bywa prze­wrotne. Prze­dziwny ka­prys losu spra­wił, że osta­tecz­nie Valla zo­stał po­cho­wany w świą­tyni, któ­rej por­tyk zdo­biły od XII wieku po­staci pa­pieża i ce­sa­rza, wspól­nie uno­szą­cych rze­komy de­kret.

W 1492 roku zgro­ma­dzeni w ka­plicy Syk­styń­skiej kar­dy­na­ło­wie nie roz­my­ślali jed­nak nad dziw­nymi ko­le­jami losu Lo­renza Valli, tylko pod fre­skiem Pie­tra Pe­ru­gina, przed­sta­wia­ją­cym św. Pio­tra otrzy­mu­ją­cego od Chry­stusa klu­cze do kró­le­stwa, mo­zo­lili się nad wy­bo­rem, komu te klu­cze te­raz prze­ka­zać. Wielu są­dziło, że wy­ło­nie­nie no­wego Wi­ka­riu­sza Chry­stusa jest sprawą zbyt po­ważną, by po­wie­rzać ją wy­łącz­nie Du­chowi Świę­temu.

– Nie bę­dziesz przyj­mo­wał po­dar­ków, po­nie­waż po­darki za­śle­piają do­brze wi­dzą­cych – prze­strze­gali ka­zno­dzieje.

Na próżno. Pod­czas kon­klawe uli­cami Wiecz­nego Mia­sta za­zwy­czaj drep­tały muły ob­ju­czone sre­brem i zło­tem, a w kan­to­rach ban­ko­wych li­czono go­to­wi­znę zde­po­no­waną na po­trzeby nie­zbęd­nych ła­pó­wek. Ku­po­wano głosy i przy­sługi, roz­da­wano złoto, za­szczyty i obiet­nice. Mo­nety prze­cho­dziły z rąk do rąk, a po­nad nimi nie­po­strze­że­nie kry­sta­li­zo­wało się imię przy­szłego naj­wyż­szego ka­płana oraz kształt pa­pie­skiego dworu, je­śli nie ca­łego chrze­ści­jań­stwa.

– Wszystko jest na sprze­daż, na­wet na­tchnie­nie Du­cha Świę­tego – kwi­to­wała rzym­ska ulica.

W 1492 roku naj­lep­szym kup­cem oka­zał się, cał­kiem nie­ocze­ki­wa­nie, kar­dy­nał Ro­drigo Bor­gia.

BOR­GIO­WIE na­le­żeli do drob­nego ry­cer­stwa i nie szczy­cili się żad­nymi wy­jąt­ko­wymi pa­ran­te­lami. Po pro­stu wy­jąt­kowo do­brze wy­ko­rzy­sty­wali oka­zje.

Jego ro­dzina wy­wo­dziła się z Hisz­pa­nii, z mia­sta Yátiva nie­opo­dal Wa­len­cji, i od dawna słu­żyła kró­lom Ara­go­nii. Żeby do­dać so­bie god­no­ści, Bor­gio­wie, wzo­rem wiel­kich ro­dów epoki, sfa­bry­ko­wali ro­do­wód się­ga­jący Ju­liu­sza Ce­zara, który przed wie­kami peł­nił urząd kwe­stora Hisz­pa­nii. Ale po­kre­wień­stwo z naj­więk­szym z rzym­skich wład­ców nie za­spo­ko­iło ich am­bi­cji. W przy­szło­ści pe­wien po­my­słowy do­mi­ni­ka­nin, An­nius z Vi­terbo, miał na­pi­sać dla Ro­driga nową ge­ne­alo­gię, wy­wo­dząc go od egip­skiego boga Ozy­rysa, co wy­daje się prze­sa­dzo­nym kom­ple­men­tem na­wet w ustach ów­cze­snych dwor­skich apo­lo­ge­tów. W rze­czy­wi­sto­ści Bor­gio­wie na­le­żeli do drob­nego ry­cer­stwa i nie szczy­cili się żad­nymi wy­jąt­ko­wymi pa­ran­te­lami. Po pro­stu wy­jąt­kowo do­brze wy­ko­rzy­sty­wali oka­zje.

Ro­drigo zro­bił bły­ska­wiczną ka­rierę w Ko­ściele dzięki pro­tek­cji wuja, Alonsa Bor­gii, który jako pa­pież Ka­likst III sze­roko otwo­rzył bramy Rzymu dla swych krew­nych, przy­ja­ciół oraz ro­da­ków. Ogrom­nie obu­rzył tym ro­do­wi­tych rzy­mian. Po praw­dzie elity Wiecz­nego Mia­sta zdą­żyły przy­wyk­nąć do roz­licz­nych pa­pie­skich po­ciot­ków czer­pią­cych obu­rącz ze zło­to­no­śnych za­so­bów ku­rii, ale gor­szyło je, kiedy po bo­gac­twa pa­pie­stwa się­gali cu­dzo­ziemcy.

– Po cóż mają się bo­ga­cić obcy, skoro mogą się bo­ga­cić swoi – po­wta­rzali od­wieczną mą­drość że­bracy, z dziada pra­dziada prze­sia­du­jący pod por­ty­kami rzym­skich ko­ścio­łów i z jed­naką ła­two­ścią osku­bu­jący pąt­ni­ków, co i pod­bie­ra­jący datki sprzed oł­ta­rzy, bo mieli szczere prawo, by trak­to­wać Sto­licę Pio­trową jak jedną wielką sa­kiewkę i się­gać do niej we­dle woli. – Cu­dzo­ziemcy po­winni przy­no­sić do mia­sta bo­gac­twa, a nie wy­wo­zić je precz.

– Bor­gio­wie tylko udają Ka­ta­loń­czy­ków – po­sy­ki­wali za­zdro­śni ku­ria­li­ści, gdyż w tam­tych cza­sach w Rzy­mie po­wszech­nie na­zy­wano Hisz­pa­nów Ka­ta­loń­czy­kami – ale w rze­czy­wi­sto­ści to par­szywi ży­dzi, mor­dercy na­szego Pana.

– Nie­któ­rym – mam­ro­tały rzym­skie prze­kupki – na przy­kład tym pa­skud­nym ka­ta­loń­skim prze­chrztom, po­winno się pod­grzać za­dki do­brze roz­nie­co­nym sto­sem.

Jed­nakże w so­botni po­ra­nek 11 sierp­nia 1492 roku szczę­ście uśmiech­nęło się do Ro­driga Bor­gii. Wy­bór kar­dy­na­łów przy­jął z wro­dzo­nym wdzię­kiem, o któ­rym wspo­mi­nało zresztą póź­niej wielu jego współ­cze­snych. Na­wet udał za­wsty­dze­nie i zdzi­wie­nie, choć w rze­czy­wi­sto­ści bar­dzo ciężko za­pra­co­wał na de­cy­zję kon­klawe.

– Bor­gia zdo­był pa­pie­stwo dzięki wy­ła­do­wa­nym sre­brem mu­łom, które ka­zał wy­pra­wić do pa­łacu kar­dy­nała Asca­nia Sfo­rzy – plot­ko­wała rzym­ska ulica. – Sfo­rza, jak drugi Ju­dasz, sprze­dał pa­pie­stwo za garść srebr­ni­ków.

Ale mó­wiło się rów­nież, że król Fran­cji Ka­rol VIII Wa­le­zjusz prze­zna­czył 200 ty­sięcy du­ka­tów na ła­pówki dla lu­dzi go­to­wych po­przeć jego kan­dy­data, Giu­liana della Ro­ve­rego. Fran­cu­skie du­katy, je­żeli rze­czy­wi­ście zmie­niały wła­ści­cieli, oka­zały się jed­nak mniej sku­teczne niż sre­bro Bor­giów.

– Sfo­rzo­wie to sprze­dajni zdrajcy. – Rzym­scy pa­try­cju­sze z po­gardą wy­dy­mali wargi. – Stary Sfo­rza sprze­da­wał swój miecz każ­demu, kto do­brze za­pła­cił, jego syn sprze­da­wał swo­ich przy­ja­ciół, a kar­dy­nał Asca­nio sprze­dał się za cenę urzędu wi­ce­kanc­le­rza.

Inni pur­pu­raci skłonni po­przeć Bor­gię także nie mieli po­wo­dów do na­rze­kań.

– Za­raz po wy­bo­rze pa­pież roz­dzie­lił swój ma­ją­tek po­mię­dzy bied­nych – skwi­to­wał zło­śli­wie je­den ze współ­cze­snych.

Ale zło­śli­wo­ści nie­wiele mo­gły zmie­nić. Kon­klawe zbyt czę­sto oka­zy­wało się po­datne na ziem­skie wpływy, by do­świad­czeni ku­ria­li­ści na­prawdę gor­szyli się za­cho­wa­niem Bor­gii. Re­ago­wało za­równo na wrza­ski rzym­skiego plebsu, jak i na żą­da­nia ościen­nych kró­lów, któ­rzy po­przez re­pre­zen­tan­tów swo­ich na­cji usi­ło­wali for­so­wać wła­sne in­te­resy bądź kształ­to­wać pa­pie­stwo we­dług wła­snych wy­obra­żeń. Na­wet Giu­liano della Ro­vere, wielki prze­grany kon­klawe i za­ja­dły wróg Bor­gii, przy­łą­czył się do naj­sil­niej­szej par­tii.

Kiedy Bor­gia ogło­sił, że przyj­muje wy­bór i obiera imię Alek­san­dra VI, dziar­ski kar­dy­nał Fe­de­rico di San­se­ve­rino po­chwy­cił go w ra­miona i za­niósł przed oł­tarz. No­wego na­stępcę św. Pio­tra ro­ze­brano z kar­dy­nal­skich szat, które zgod­nie ze zwy­cza­jem roz­dzie­lono po­mię­dzy uczest­ni­ków kon­klawe, po czym prze­ka­zano mu pier­ścień Ry­baka. Na­stęp­nie każdy z elek­to­rów pod­cho­dził do Alek­san­dra VI i ca­ło­wał go trzy­krot­nie: w stopy, ręce oraz oczy.

Pa­pieża ob­rano jed­no­gło­śnie. Kar­dy­na­ło­wie wo­leli za­gło­so­wać na ry­wala, niż do­znać po­rażki.

Fe­de­rico di San­se­ve­rino nie był zaś od­osob­niony w swoim en­tu­zja­zmie. We­dle współ­cze­snych re­la­cji wy­bór Bor­gii wy­wo­łał wielką ra­dość. Rzy­mia­nie i ku­ria­li­ści zdą­żyli wy­ro­bić so­bie o nim zda­nie, bo no­sił kar­dy­nal­ski ka­pe­lusz od paru de­kad i dał się po­znać jako zręczny za­rządca oraz uta­len­to­wany dy­plo­mata. Poza tym miał tylko nieco po­nad sześć­dzie­siąt lat.

– Cie­szy się do­brym zdro­wiem – roz­no­sili plotki mnisi z że­bra­czych za­ko­nów – i ma znacz­nie wię­cej ener­gii niż jego po­przed­nik, który od dawna nie­do­ma­gał. Może też jego sy­no­wie są mniej roz­pa­sku­dzeni niż ten nie­cnota Fran­ce­schetto, syn In­no­cen­tego.

Człon­ko­wie ku­rii mieli na­dzieję, że Ro­drigo, jako cu­dzo­zie­miec po­zba­wiony na ziemi wło­skiej zo­bo­wią­zań, in­te­re­sów oraz gro­mady krew­nych i po­wi­no­wa­tych, sta­nie się ar­bi­trem w do­raź­nych po­li­tycz­nych kon­flik­tach i nie bę­dzie usi­ło­wał stwo­rzyć wła­snego pań­stwa z pa­pie­skich po­sia­dło­ści. Pod­nio­sły się oczy­wi­ście głosy, że Bor­gia za­wdzię­cza swój wy­bór nie­pra­wo­ści oraz prze­kup­stwu, ale rzy­mia­nie do­brze ro­zu­mieli, że wię­cej się osią­gnie mio­dem niźli octem i nie dzi­wili się prze­sad­nie ła­pow­nic­twu. Kró­lowa Iza­bela Ka­sty­lij­ska była po­noć bar­dziej pryn­cy­pialna i wy­ra­żała nie­za­do­wo­le­nie z po­wodu nie­mo­ral­no­ści elekta, lecz pa­pie­ski le­gat, opo­wie­dziaw­szy jej o wy­stęp­kach in­nych kan­dy­da­tów, szybko po­ko­nał jej opór.

Rzym miał więc no­wego pa­pieża, a ko­le­gium kar­dy­nal­skie oka­zy­wało swoją jed­ność oraz ra­dość z pod­ję­tego wy­boru, choć nie­któ­rzy za­pewne ro­bili to z za­ci­śnię­tymi zę­bami.

Rzecz ja­sna wszy­scy wie­dzieli, że nowy pon­ti­feks ma gro­madkę nie­ślub­nych dzieci. Osta­tecz­nie cho­wały się w cie­niu pa­łacu wa­ty­kań­skiego, a Rzym po­zo­sta­wał w tam­tych cza­sach nie­wielką mie­ściną i trudno w nim było za­cho­wać taką rzecz w se­kre­cie.

– Lecz który ich nie ma? – śmiały się do­bro­dusz­nie prze­kupki i żony maj­strów ka­mie­niar­skich, bo pod ko­niec XV wieku nie­ślubne po­tom­stwo nie było w ko­le­gium kar­dy­nal­skim ni­czym nad­zwy­czaj­nym.