Zrozumieć alergię. Rozpoznaj, zdiagnozuj i odzyskaj zdrowie - ebook

ROZDZIAŁ 1
CZYM SĄ ALERGIE I DLACZEGO SĄ TAK WAŻNE?

Pod terminem „alergia” kryje się szeroka gama przypadłości. Są alergie powszechnie znane, jak katar sienny, są też takie, które występują niezmiernie rzadko, jak anafilaksja wywołana wysiłkiem fizycznym. Nieczęsto się zdarza, żeby lekarz, do którego udajemy się z daną chorobą, też na nią cierpiał – alergia jest być może jedynym takim przypadkiem.

Jednakże, mimo że alergia przynosi cierpienie milionom ludzi na świecie, nie zawsze dobrze sobie radzimy z jej leczeniem. Z mojego doświadczenia wynika, że dzieje się tak głównie z trzech powodów: po pierwsze, cierpiący myślą, że nie można im pomóc; po drugie, specjaliści nie mają odpowiedniej wiedzy; po trzecie, dostęp do specjalistycznych klinik jest utrudniony. Szacuje się, że około 90% alergików mieszkających w obrębie Unii Europejskiej jest leczonych nieodpowiednio1, o ile w ogóle. Leczenie alergii kosztuje National Health Service (NHS) , około jednego miliarda funtów rocznie2. Mimo tak wielkiej liczby cierpiących na alergię sam termin jest jednak często mylnie rozumiany, ponieważ wiele przypadłości związanych z alergią może występować również niezależnie, na przykład nieżyt nosa (zapalenie błony śluzowej nosa), egzema, astma, a nawet pokrzywka (czerwone, swędzące plamy na skórze, które mogą wyglądać jak ukąszenie owada).

Ten brak jasności wywołuje pewne skutki uboczne. Wiele osób niepotrzebnie zamartwia się, że cierpi na alergię, podczas gdy tak naprawdę jej nie ma. Tymczasem ci, którzy się z nią zmagają, skarżą się, że z powodu nadużywania słowa „alergia” nikt nie traktuje ich już poważnie.

Zanim przejdziemy do diagnozy i odpowiedniego leczenia alergii, pozwólcie, że zaprezentuję garść podstawowych informacji. Chcę ułatwić zrozumienie, czym są alergie i co dzieje się w organizmie. Z mojego doświadczenia wynika, że kiedy pacjent rozumie swoją chorobę, wówczas czuje się lepiej przygotowany, żeby sobie z nią radzić, i jest dużo szczęśliwszy.

Alergia – podstawowe informacje

Alergia pojawia się, kiedy obrońca organizmu, czyli układ odpornościowy, postrzega daną substancję jako szkodliwą i odpowiednio reaguje. W medycynie taką zazwyczaj nieszkodliwą, ale uznawaną przez organizm za agresora substancję nazywamy alergenem. Może nią być na przykład pyłek lub jedzenie. Twój układ odpornościowy to wysoce zaawansowany system i świetnie chroni ciało przed inwazją takich wrogów jak wirusy, bakterie i pasożyty. Kiedy nie cierpi na żadne schorzenia, skutecznie wykonuje swoje zadania, a ty ledwie to zauważasz. W przypadku alergii jednak układ odpornościowy popełnia błąd i przesadza. Zamiast zrozumieć, że orzechy, kurz czy mleko to substancje zupełnie nieszkodliwe i można je zignorować, traktuje je jak wroga i podejmuje odpowiednie działania. Ta reakcja układu odpornościowego może być szkodliwa.

Czym są nietolerancja i nadwrażliwość pokarmowa?

Nietolerancje spotyka się częściej niż alergie. W tym przypadku nie reakcja układu odpornościowego stanowi problem, ale trawienie. Nietolerancja cukru mlecznego, czyli laktozy, jest bardzo rozpowszechniona. Kiedy w ciele brakuje enzymu zwanego laktazą, organizm nie jest w stanie rozłożyć mleka krowiego i innych pokarmów o wysokiej zawartości laktozy, co powoduje bóle brzucha, biegunkę i wzdęcia. Jeśli cierpisz na nietolerancję laktozy, możesz jeść niektóre produkty nabiałowe, ale nie za dużo; z kolei jeśli masz alergię na mleko, nawet jedna kropelka może wywołać silną reakcję. Nietolerancje mogą być nieprzyjemne, ale nie stwarzają na ogół zagrożenia życia.

Jeśli chodzi o nadwrażliwość pokarmową, medycyna nie wypracowała precyzyjnej definicji. To raczej luźne określenie całego zestawu objawów, takich jak bóle głowy (i nie tylko), zmęczenie i „mgła mózgowa”. Tak naprawdę nie wiemy, czym dokładnie jest. Niektórzy pacjenci czują, że ich objawy występują po zjedzeniu różnych pokarmów, i chcieliby wykonać jeden test, który wykaże, czego nie jeść, aby poczuć się lepiej. Niestety taki test nie istnieje – a przynajmniej nie taki, który miałby wartość naukową, mimo że internet oferuje szeroką gamę rzekomo skutecznych badań.

Kiedy alergia przystępuje do ataku

Alergia może pojawić się w dowolnym momencie życia. Schorzenia takie, jak alergie pokarmowe, katar sienny i astma alergiczna zazwyczaj rozwijają się już w dzieciństwie, podczas gdy alergie na różnego rodzaju toksyny i leki dotykają raczej dorosłych. Wystąpienie alergii zależy od tego, kiedy spotkamy się z danym alergenem. Z jedzeniem i pyłkami mamy do czynienia od dziecka, podczas gdy z lekarstwami i jadem os czy pszczół stykamy się dużo później.

Oczywiście nie zawsze udaje się dany przypadek elegancko umieścić w konkretnej kategorii. Badanie przeprowadzone niedawno przez amerykańskich naukowców pokazuje, że zaskakująco duża liczba dorosłych zgłasza rozwój nowych alergii pokarmowych, szczególnie na owoce morza3. Zazwyczaj jednak nie zdarza się, żeby osoby w średnim wieku lub starsze nagle nabawiły się nowej alergii pokarmowej lub choćby kataru siennego. Jeśli natomiast w dzieciństwie rozwinie się u ciebie jakaś alergia, to jako osoba dorosła zapewne odkryjesz kolejną. Niektóre schorzenia występują jednocześnie, na przykład atopowe zapalenie skóry (egzema), alergia pokarmowa, astma i katar sienny. Taka uwarunkowana genetycznie skłonność do alergii nazywana jest atopią, a leczenie jednej przypadłości często wpływa na przebieg innych.

Więc co tak naprawdę dzieje się, kiedy wystąpi reakcja alergiczna? Żeby lepiej to zrozumieć, zajrzyjmy na moment do fascynującego świata układu odpornościowego.

Straż graniczna

Twoje ciało nieprzerwanie broni się przed zagrożeniami, mimo że przez większość czasu nawet sobie tego nie uświadamiasz. Czytając ten tekst, mrugasz powiekami, co pozwala rozprowadzić po oku nawilżającą warstwę łez. Mruganie chroni oczy przed kurzem i innymi drażniącymi substancjami. Łzy nie tylko nawilżają, zawierają też naturalny antybiotyk, czyli lizozym, który zabija bakterie. Potem mamy nos – najlepszy klimatyzator. Codziennie usuwa zanieczyszczenia, jak również ogrzewa i nawilża 10 tysięcy litrów powietrza. Śluz wydzielany przez komórki położone w dziurkach w nosie wyłapuje patogeny (mikroorganizmy chorobotwórcze: bakterie, wirusy i pasożyty), zanim dotrą do płuc. Z kolei skóra działa jak fizyczna zapora przeciwko bakteriom i wirusom, natomiast żołądek produkuje sok żołądkowy, który pomaga w trawieniu oraz w zabijaniu bakterii obecnych w pożywieniu.

Żadnego z powyższych działań nie wykonuje układ odpornościowy. Wkracza on do akcji dopiero wtedy, gdy patogeny przedrą się przez pierwszą linię obrony i zagrażają bezpieczeństwu organizmu. Układ odpornościowy jest jak armia, która stacjonuje cały czas na granicy. Żołnierze tej armii to krwinki białe, czyli leukocyty. To one pomagają chronić ciało przed infekcjami i chorobami. Każdy z nas ma ich około 50 miliardów. Białe krwinki podróżują po całym ciele i czujnie wypatrują zagrożeń. I tak jak w armii jest wiele oddziałów, tak i wśród leukocytów można wyróżnić różne grupy: limfocyty T, limfocyty B, komórki dendrytyczne, komórki tuczne, bazofile, neutrofile czy makrofagi – to tylko kilka z nich, a każdy odpowiada za inne zadania.

Co się dzieje, kiedy występuje reakcja alergiczna?

Weźmy za przykład alergię pokarmową. U osoby zdrowej, kiedy pokarm trafia do żołądka, natychmiast zajmują się nim różne rodzaje dobrych bakterii żyjących w naszym ciele od narodzin i pełniących wiele istotnych funkcji, takich jak na przykład wzmacnianie bariery jelitowej, uczenie układu odpornościowego rozpoznawania, czy jedzenie stanowi zagrożenie, oraz produkcja witamin. O tym, jak ważne są dla organizmu, świadczy fakt, że cukry złożone, którymi karmią się bifidobakterie – bodajże najtwardsi zawodnicy w jelitach – znajdziemy w mleku matki. Dziecko nie jest w stanie strawić tych cukrów, dostaje je tylko po to, żeby karmić bifidobakterie.

Komórki dendrytyczne także należą do leukocytowej armii: służą na stanowiskach wartowników. Stacjonują rozsiane po całym ciele. Zazwyczaj po prostu sobie siedzą i – jak degustator win – próbują płynów, które je otaczają; jeśli nic w nich nie ma ciekawego, wypluwają je. Otrzymawszy instrukcje od dobrych bakterii, nie interesują się molekułami pokarmu przenikającymi barierę jelitową. Powiadamiają też inne leukocyty, że wszystko jest w porządku. Taką sytuację nazywa się tolerancją immunologiczną.

Kiedy w jelitach brakuje dobrych bakterii, układ odpornościowy nie może przejść odpowiedniego przeszkolenia i zaczynają pojawiać się alergie, ponieważ wiele krwinek białych podejmuje działanie, chociaż wcale nie powinno. Pierwszy etap tego procesu nazywa się uczuleniem i oznacza po prostu, że wytwarzasz za dużo immunoglobulin (przeciwciał) typu E (IgE), które rozpoznają najeźdźców i pomagają ich unieszkodliwić. Na przykład orzechy czy pyłki nie powinny być neutralizowane, ale kiedy wytworzą się przeciwko nim swoiste przeciwciała IgE, u niektórych osób (nie u wszystkich) rozwinie się alergia.

Podobnie jak mózg, układ immunologiczny ma swego rodzaju pamięć. Weźmy na przykład orzechy ziemne: jeśli układ odpornościowy raz zidentyfikuje je jako zagrożenie i zacznie produkować swoiste przeciwciała, będzie to robić już ciągle, chyba że szczęśliwie uda ci się wyrosnąć z alergii. Właśnie dlatego, jeśli alergia już się rozwinęła, to zawsze, gdy zetkniesz się z alergenem, wywoła on reakcję alergiczną. I chociaż objawy za każdym razem mogą się różnić (np. jednego roku katar sienny się nasili, a innego nie), wystąpią zawsze, kiedy będziesz mieć do czynienia z odpowiednią dawką alergenu.

Bakterie rządzą światem

Przyczyny alergii pokarmowych tkwią nie tylko w DNA lub w tym, że się po prostu miało pecha. Ważne są także bakterie żyjące w twoich jelitach. W grę wchodzą ponadto skomplikowane procesy zachodzące w układzie odpornościowym. Badanie przeprowadzone w 2021 roku wykazało, że w jelitach osoby dorosłej z katarem siennym i alergicznym zapaleniem śluzówki nosa występuje mniejsza różnorodność bakterii; dominują też inne ich grupy niż u osoby zdrowej4. Alergolodzy podejrzewają, że to, czy pacjent zdoła uporać się z alergią, zależy od równowagi bakteryjnej w jelitach, ale nie mamy co do tego całkowitej pewności.

Od uczulenia do alergii na orzechy

1. Kiedy jesz orzechy ziemne, komórki dendrytyczne zamiast wypluć cząsteczki orzecha, połykają je i się aktywują. Następnie wędrują do węzłów chłonnych, gdzie często przebywają limfocyty T. Oto moment, na który twoje komórki dendrytyczne tylko czekały.

2. Dotarłszy do węzła chłonnego, komórka dendrytyczna może pokazać zdobycz tysiącom „niedoświadczonych” limfocytów T, czyli takich, które nigdy jeszcze nie ruszyły do akcji – komórka dendrytyczna w ciągu jednej godziny spotyka ich setki. Kiedy komórka natknie się na limfocyt, który można aktywować konkretnie orzechem, a obie komórki „zgodzą się”, że orzech stwarza zagrożenie, swoisty dla alergenu orzecha limfocyt T przekształci się w limfocyt Th2.

3. Limfocyt Th2 powiadamia o znalezisku pracowników fabryki w układzie odpornościowym (limfocyty B), wydzielając substancję zwaną interleukiną, potrzebną do produkcji broni przeciwko najeźdźcy. Taką bronią są przeciwciała.

4. Przeciwciało IgE specyficzne dla orzecha, wyprodukowane przez limfocyty B, przyłącza się do receptora komórek tucznych. Od tego momentu mamy uczulenie na orzechy i istnieje ryzyko, że rozwinie się alergia.

5. Reakcję alergiczną wyzwala zjedzenie orzecha.

6. Orzechowy alergen zostaje wchłonięty.

7. Następnie alergen łączy się z komórkami tucznymi, które są naszpikowane przeciwciałami. Komórki tuczne całe życie czekają na to, żeby wybuchnąć. Alergen pasuje jak ulał, więc aktywuje komórkową bombę, która „wybucha”, wydzielając histaminę i inne przygotowane zawczasu substancje zapalne.

8. W taki oto sposób mogą wystąpić objawy, które zazwyczaj kojarzymy z alergią: swędzenie, kichanie, niedrożność, świszczący oddech. Jednym z enzymów wydzielanych przez komórki tuczne jest tryptaza, której stężenie często mierzy się, żeby zdiagnozować silne reakcje alergiczne.

Alergia a uczulenie

Jak już wiemy, bez uczulenia nie może dojść do alergii. Jednakże zdarza się, że osoba wytwarzająca przeciwciała specyficzne dla danego alergenu wcale nie ma objawów, kiedy wejdzie w kontakt z tą substancją. Na przykład ktoś ma przeciwciała IgE swoiste dla alergenów kota, ale przebywanie w jego pobliżu nie wywołuje żadnych objawów. Albo wytwarza przeciwciała IgE swoiste dla alergenów trawy, ale nie ma kataru siennego. Są też tacy, którzy wyrastają z alergii, co nie oznacza, że zatrzymuje się u nich produkcja przeciw­ciał. Na przykład ktoś we wczesnym dzieciństwie miał alergię na jajka, ale już w podstawówce mógł je spokojnie jeść; mimo to wszystkie testy alergiczne na jajka dają u tej osoby wynik pozytywny. Dlaczego tak się dzieje? Tak naprawdę nie wiemy, dlaczego niektórzy są tylko uczuleni, a u innych rozwija się alergia. Nie wiemy też, dlaczego niektórym udaje się z niej wyrosnąć.

Wszystkie te informacje mają dla ciebie kluczowe znaczenie: nawet jeśli wynik testu alergicznego jest pozytywny, niekoniecznie oznacza to, że masz alergię. Na pewno wiadomo tylko tyle, że twoje ciało zetknęło się kiedyś z danym alergenem i wytworzyło przeciwciała. I właśnie dlatego, aby poprawnie zdiagnozować alergię, potrzebne są zarówno test, jak i konsultacja z lekarzem, który rozumie, jak testy działają. Pomostem łączącym wynik testu z postawieniem diagnozy o alergii jest dokładny wywiad chorobowy. Testy alergiczne nie są przeznaczone do „badania przesiewowego” pod kątem alergii i powinno się unikać wykorzystywania ich w takim celu.

Komórki tuczne – intrygantki

Komórki tuczne są wytwarzane w szpiku kostnym, a znajdują się w naszych tkankach, gdzie żyją miesiącami. W walce z patogenami zazwyczaj zajmują pozycje obronne i pomagają regulować reakcje układu odpornościowego, ale jak widzicie, również alergia może zmusić je do działania, co powoduje przeróżne problemy. Raz aktywowane, nie tylko wydzielają histaminę i inne substancje zapalne, ale mogą też tworzyć molekuły, które poinformują pozostałe krwinki białe, że trzeba dołączyć do walki. Zbyt duża ilość lub zbyt duża aktywność komórek tucznych może prowadzić do takich schorzeń, jak mastocytoza lub zespół aktywacji komórek tucznych, ale choroby te występują bardzo rzadko i nie są tematem tej książki.

Czy wszystkie reakcje alergiczne są wywoływane przez przeciw­ciała IgE?

Nie, reakcje alergiczne mogą być IgE-zależne lub IgE-niezależne. Zdecydowana większość reakcji alergicznych jest zależna od przeciwciał IgE. Zachodzą one zazwyczaj bardzo szybko i to głównie na nich się skupimy.

Dużo rzadziej zdarza się, że reakcja jest IgE-niezależna, a wywołują ją komórki układu odpornościowego. Opóźniona reakcja alergiczna na mleko krowie to dobry przykład w tej kategorii. Również wiele alergii na leki jest IgE-niezależnych, na przykład alergia na aspirynę, paracetamol i niektóre antybiotyki (zob. rozdział 11). Podejrzewamy, że również reakcje alergiczne na szczepionkę przeciwko COVID-19 należą do tej grupy (zob. rozdział 5). Alergie kontaktowe – na przykład na farbę do włosów lub nikiel – też są IgE-niezależne i wynikają z niesubordynacji naszych limfocytów T.

Takie rozróżnienie jest o tyle ważne, że jeśli organizm nie wytwarza konkretnego przeciwciała, punktowe testy skórne i tradycyjne badania krwi nie dadzą żadnych efektów. Jedynym sposobem na wykluczenie lub potwierdzenie występowania u danego pacjenta IgE-niezależnej alergii na leki jest… ponowne zażycie leku. Nazywamy to próbą prowokacyjną; ja sama prowadzę badania, w których pod uważnym nadzorem specjalistów pacjentom ponownie podaje się leki podejrzane o wywoływanie u nich reakcji alergicznej. W przypadku IgE-niezależnej alergii na jedzenie (zob. rozdział 8) podejścia bywają różne, ale punktowe testy skórne zazwyczaj nie są pomocne, natomiast do wykrycia alergii kontaktowych używa się testów płatkowych. Polegają one na przyklejeniu do skóry pleców (za pomocą taśmy) malutkich ilości alergenów. Po 48 godzinach plastry się zdejmuje i sprawdza, czy na skórze wystąpiły objawy reakcji alergicznej. Reakcję mogą wywołać tysiące różnych czynników, jednak najpopularniejsze są substancje chemiczne używane do produkcji gumy, konserwanty, metale, perfumy, kosmetyki i rośliny. Ten rodzaj testów sam w sobie stanowi przedmiot zainteresowania osobnej dziedziny naukowej, a w Wielkiej Brytanii kilka klinik prowadzą eksperci specjalizujący się wyłącznie w badaniu reakcji skórnych. To fascynujący temat, ale dalsza dyskusja wykracza poza zakres tej książki.

Skoro masz już podstawową wiedzę na temat źródeł alergii, przejdźmy do intrygującego świata tej choroby.PRZYPISY

Wstęp

1 Foods Matter (2010), _Mintel’s Allergy and Allergy Remedies UK_, www.foodsmatter.com/allergy_intolerance/miscellaneous/articles/mintel_ allergy_report_2010.html.

2 Manifest poparcia EAACI w formie pliku pdf, wersja z czerwca 2015 roku.

3 R.S. Gupta et al., _The public health impact of parent-reported childhood food allergies in the United States_, „Pediatrics” 2018, nr 142(6), e20181235, https://doi.org/10.1542/peds.2018-3835.

4 P.J. Turner et al., _Global trends in anaphylaxis epidemiology and clinical implications_, „The Journal of Allergy and Clinical Immunology: In Practice” 2020, nr 8(4), s. 1169–1176.

Rozdział 1. Czym są alergie i dlaczego są tak ważne?

1 T. Zuberbier et al., _Economic burden of inadequate management of allergic diseases in the European Union: A GA(2) LEN review_, „Allergy” 2014, nr 69(10), s. 1275–1279.

2 R. Gupta et al., _Burden of allergic disease in the UK: Secondary analyses of national databases_, „Clinical and Experimental Allergy: Journal of the British Society for Allergy and Clinical Immunology” 2004, nr 34(4), s. 520–26, https://doi.org/10.1111/j.1365–2222.2004.1935.x.

3 R.S. Gupta et al., _Prevalence and severity of food allergies among US adults_, „Journal of the American Medical Association Network Open” 2019, nr 2(1), e185630, https://doi.org/10.1001/jamanetworkopen.2018.5630.

4 A.M. Watts et al., _The gut microbiome of adults with allergic rhinitis is characterised by reduced diversity and an altered abundance of key microbial taxa compared to controls_, „Inter­na­tional Archives of Allergy and Immunology” 2021, nr 182(2), s. 94–105.