Zrozumieć Pakistan - ebook

Rozdział II Pakistan dziś: problemy i zagrożenia

W połowie drugiej dekady XXI wieku stabilność wewnętrzna Pakistanu została poważnie zachwiana za sprawą licznych problemów, przed którymi stoją jego władze i społeczeństwo. Powszechny jest na Zachodzie wizerunek tego państwa jako „upadłego” bądź „upadającego” oraz stanowiącego poważne zagrożenie dla regionu ze względu na niekontrolowaną działalność ugrupowań ekstremistycznych, które chcą, by restrykcyjne prawo szariatu stało się jedynym obowiązującym i walczą o to, stosując terror. Trudne do rozwiązania problemy istnieją właściwie w każdej dziedzinie – politycznej, gospodarczej, społecznej, w kwestiach bezpieczeństwa i relacji z innymi państwami regionu. W warunkach postępującej radykalizacji życia politycznego w Pakistanie coraz trudniejsza jest sytuacja mniejszości religijnych, mimo że w tworzonym przez Jinnaha państwie przedstawiciele mniejszości mieli mieć zapewnione bezpieczeństwo i możliwość wyznawania swojej religii. Warto podkreślić, że na zaprojektowanej przez Quaid-e-Azama fladze biały pas z lewej strony oznacza właśnie mniejszości religijne (zieleń zaś to kolor islamu).

W Pakistanie toczy się nieustanna walka między radykałami a modernistami, między sunnitami a szyitami oraz innymi mniejszościami religijnymi i etnicznymi, między centrum a prowincjami, wreszcie między skrajnymi islamskimi ekstremistami a umiarkowaną resztą społeczeństwa. Quasi-feudalny system, w którym czołową rolę odgrywają zamindarowie (wielcy posiadacze ziemscy), pełniący często istotne funkcje polityczne w życiu lokalnej wiejskiej społeczności, a także będąca objawem nepotyzmu sprzyjająca korupcji i nadużyciom klanizacja polityki utrzymują poczucie bezkarności wśród elit i pogłębiają nieprawidłowości, intensyfikując istniejące podziały społeczne. Elity, do których oprócz posiadaczy ziemskich zaliczają się także klany przemysłowców oraz wojsko i wywiad, prowadzą uprzywilejowane życie w oderwaniu od problemów zwykłego mieszkańca Pakistanu. Obecnie najbogatsze elity żyją w materialnym i mentalnym odosobnieniu od reszty społeczeństwa, przymykają oko bądź świadomie lekceważą pogłębiające się problemy, wiedząc, że w razie większego zagrożenia mogą po prostu uciec z kraju do swoich zagranicznych posiadłości, by tam przetrwać ewentualny kryzys. Spośród tych grup wywodzą się politycy, których priorytetem jest przede wszystkim zachowanie korzystnego dla nich status quo. Tragedią Pakistanu od samego początku jego istnienia jest to, że rywalizacja z jednej strony między cywilnymi politykami a wojskowymi dyktatorami, a z drugiej między modernistami a religijnymi ortodoksami nie jest w istocie walką o lepszą przyszłość państwa czy rozwój cywilizacyjny grup społecznych żyjących w ubóstwie i pozbawionych szans na dostęp do edukacji, służby zdrowia itp. Stanowi ona przede wszystkim element dążenia do utrzymania lub zwiększenia władzy oraz wzmocnienia kontroli nad państwem i społeczeństwem. Sytuacja geopolityczna okazała się niezwykle korzystna dla militarno-wywiadowczego establishmentu, de facto sprawującego władzę w Pakistanie. Konsekwentnie pielęgnowany mit o zagrożeniu ze strony Indii potrzebny jest do podtrzymania dominującej i uprzywilejowanej pozycji armii. Opieranie procesów państwotwórczych na zasadach islamu sprzyja nietolerancji wobec innych grup wyznaniowych i podsyca wewnętrzne konflikty o podłożu religijnym.

Od kilku dekad pogłębia się także wymykający się dziś w bezprecedensowym stopniu spod kontroli problem rosnących w siłę grup skrajnych islamistów działających na terytorium państwa i mających coraz większy wpływ na sytuację wewnętrzną. Strategia pakistańskich talibów nie jest już odpowiedzią na sytuację w Afganistanie, lecz koncentruje się na wojnie wymierzonej przeciwko państwowym instytucjom cywilnym i militarnym, które oskarża się o służalczość wobec Amerykanów i brak poszanowania dla zasad islamu – obydwa argumenty łatwo trafiają do słabo wykształconej części społeczeństwa. Mają one służyć jako usprawiedliwienie walki z „niewiernymi” w ramach dżihadu, przy czym celem walki mogą być także muzułmanie, który „zaprzedali się” Zachodowi. Narastający terroryzm destabilizuje państwo, a częste zamachy w miejscach dużych skupisk ludzkich, na przykład w miastach przy świątyniach czy na bazarach, w których giną przypadkowe osoby, potęgują brak poczucia bezpieczeństwa i bezsilność.

W dzisiejszym Pakistanie zachodzą równolegle dwa przeciwstawne procesy, które także w najbliższych latach będą kształtować przemiany społeczne. Z jednej strony jest to postępująca sekularyzacja i liberalizacja światopoglądowa części elit, przedstawicieli zamożniejszej klasy średniej, którzy w coraz większym stopniu kopiują zachodni model życia, żyjąc w bogatym świecie strzeżonych przez armię cantonmentów, stanowiących część wielkich aglomeracji. Z drugiej strony zaś – bardzo niebezpieczny proces ekstremizacji dużej części niewykształconych mas, a także, co zaskakujące, swoista „moda” na skrajny islam także wśród osób wykształconych i dość zamożnych – tej grupie służy jednak ona zapewne do obnoszenia się ze swoją religijnością w celu uzyskania jakichś konkretnych profitów. Poszerzanie poparcia dla radykalnego islamu jest głównym celem talibów, który próbują osiągnąć także poprzez przymus, na przykład terroryzując lokalne społeczności, by wysyłały dzieci do szkół koranicznych, a nie państwowych.

Ekstremizacja jest też elementem ubocznym „wojny z terroryzmem” prowadzonej w Afganistanie i polityki USA wobec regionu: nalotów dronów, które uderzają przede wszystkim w ludność cywilną na terenach plemiennych i wzmagają dodatkowo podsycaną przez talibów nienawiść do Zachodu. Doskonałym i godnym uwagi przykładem jest tu kwestia szczepień przeciwko polio, zakaźnej chorobie dotykającej głównie dzieci, która dzięki doustnym szczepionkom została na świecie praktycznie zlikwidowana. Pakistan tymczasem pozostaje największym ogniskiem tej choroby (pozostałe to Afganistan i Nigeria). Dotyczy to zwłaszcza prowincji Chajber Pakhtunkwa i innych terenów graniczących z Afganistanem; w stolicy KPK, Peszawarze, notuje się najwięcej na świecie zachorowań na polio. Sprzeciwiający się „zachodnim” szczepionkom talibowie przeprowadzają coraz częstsze ataki na pracowników medycznych, którzy przy pomocy rządu i organizacji pozarządowych próbują szczepić dzieci. Sytuacja zaostrzyła się po zabiciu Osamy bin Ladena w maju 2011 roku. Akcja nie powiodłaby się, gdyby nie pomoc Shakila Afridiego, lekarza, który podczas szczepień pobrał próbki DNA od dzieci z domu pod Abbottabadem, w którym, jak podejrzewano, ukrywał się poszukiwany bin Laden. Skuteczne zlikwidowanie najbardziej poszukiwanego przez Amerykanów terrorysty poprawiło notowania prezydenta USA, ale miało fatalne skutki dla kampanii przeciwko polio w Pakistanie. Od tej pory dla talibów każdy lekarz stał się amerykańskim szpiegiem, a zastraszeni przez ekstremistów pasztuńscy chłopi, na przykład w Waziristanie, przestali wpuszczać lekarzy do swoich domów, co w konsekwencji przyczyniło się do wzrostu zachorowań na polio. Cierpi na tym także wizerunek Pakistanu na arenie międzynarodowej: postrzegany jest on jako kraj zacofany, gdzie występuje jeszcze choroba, którą cywilizowany świat opanował właśnie dzięki szczepionkom. Ryzyko przeniesienia się wirusa do innych regionów wpływa na politykę państw wobec Pakistanu – na przykład do Indii można wjechać tylko po okazaniu dowodu szczepień; podobne restrykcje ma także wprowadzić Arabia Saudyjska – częsty cel pakistańskiej emigracji zarobkowej. W samym Pakistanie problem pozostaje, choć toczy się regularna walka o zaszczepienie jak największej liczby dzieci, zanim ekstremiści dowiedzą się o zamiarze przeprowadzania akcji (na przykład na lotniskach małe dzieci szczepione są z zaskoczenia, by konserwatywnie nastawieni rodzice nie mogli zareagować; podobne operacje przeprowadza się w miastach).

Warto zwrócić uwagę na to, jak prezentuje się poziom partycypacji w życiu publicznym w odniesieniu do zakresu swobód obywatelskich przysługujących teoretycznie wszystkim mieszkańcom Pakistanu i porównać tę sytuację z pozostałymi państwami Azji Południowej. Wykres 1 przedstawia wolności i prawa w poszczególnych państwach Azji Południowej, biorąc pod uwagę stopień uczestnictwa obywateli w procedurze wybierania nowego rządu, poziom wolności słowa, prawo do zakładania stowarzyszeń, wolność mediów. Raport opublikowany w 2014 roku przez Transparency International porównuje sytuację z roku 2012 z rokiem 1996. Pakistan wypada nie tylko najgorzej ze wszystkich państw – w omawianym okresie sytuacja uległa także największemu pogorszeniu i w skali od 1 do 100 wynosi około 24. Powszechne są ataki na obrońców praw człowieka, dziennikarzy, groźby, zastraszanie, oskarżenia o propagowanie „zachodnich reguł”.

Wykres 1. Poziom wolności i praw obywatelskich w Azji Południowej

Źródło: Fighting Corruption In South Asia: Building Accountability, „Transparency International”, 2014, s. 7, raport dostępny na stronie: http://www.transparency.org/whatwedo/pub/fighting_corruption_in_south_asia_building_accountability (26.05. 2014).

W tym rozdziale omówione zostaną najważniejsze problemy wewnętrzne o charakterze politycznym i społecznym, kwestie wpływające na bezpieczeństwo państwa, układ sił w dzisiejszym Pakistanie, sytuacja mniejszości religijnych i etnicznych oraz grupy ekstremistyczne.1. Kto rządzi w Pakistanie?

Odpowiedź na to pytanie wymaga odniesienia się do uwarunkowań historycznych, zwłaszcza z okresu brytyjskiego kolonializmu na terenie dzisiejszego Pakistanu. Na ukształtowanie systemu władzy w Pakistanie w kontekście relacji między uprzywilejowanymi elitami a resztą społeczeństwa bez wątpienia wpłynęły rządy Brytyjczyków na subkontynencie. Potrzeba utrzymania zgodnej ze strategią kolonizatorów „stabilności” politycznej i duży zasięg terytorialny Indii skłoniły władze brytyjskie do zastosowania skomplikowanego systemu pośredniego zarządzania z wykorzystaniem wcześniej funkcjonujących wiejskich struktur politycznych. System ten pozwolił na pozyskiwanie funduszy od lojalnych przywódców, dzięki którym finansowano rządy kolonialne, ale także pogłębił istniejące wcześniej podziały społeczne, wzmacniając pozycję „elit” kosztem całej reszty społeczeństwa. To właśnie owe elity były filarem brytyjskich rządów. Na szczycie drabiny władzy znajdowali się indyjscy książęta, którzy rządzili ludnością pod czujnym okiem brytyjskich władz. Jako przykład posłużyć może hinduska dynastia Dogrów, która w 1846 roku za lojalność wobec Brytyjczyków w wojnie z sikhami została nagrodzona możliwością kupna Kaszmiru. W ten oto sposób nad złożonym z różnorodnych pod względem etnicznym regionów księstwem, w którym większość stanowili muzułmanie, władzę sprawował hinduski maharadża. System ten wpisywał się w zasadę „dziel i rządź”, przez dziesięciolecia z powodzeniem stosowaną przez władze kolonialne.

Na obszarach późniejszego Pakistanu miejscowe elity tworzyli często plemienni wodzowie i zamindarowie, pobierający podatki od wieśniaków mieszkających i pracujących na ich ziemi, z których część płacili następnie Brytyjczykom, uzyskując w ten sposób przychylność i zgodę na sprawowanie władzy za cenę lojalności. Warto podkreślić, że taki system władzy nie był na tych terenach czymś zupełnie nowym – funkcjonował jeszcze w czasach przedbrytyjskich, za panowania dynastii Wielkich Mogołów.

Szczególną uwagę, jeśli chodzi o utrzymanie „porządku” w ramach takiego systemu, niemającego nic wspólnego z demokracją przedstawicielską, Brytyjczycy przykładali do zamieszkanych przez muzułmańską większość północno-zachodnich części Indii. Terytorium przyszłego Pakistanu było bowiem ważnym wyzwaniem dla ich strategii bezpieczeństwa nie tylko ze względu na specyfikę istniejącej tam plemiennej struktury społecznej, potencjalnie groźną z perspektywy interesów Korony Brytyjskiej waleczność Pasztunów i ich skuteczność w walce z obcą dominacją, ale przede wszystkim z przyczyn geopolitycznych. Poza kwestiami ekonomicznymi, które w znacznym stopniu przyświecały siłowemu narzucaniu władzy nad resztą Indii, tutaj szczególne znaczenie miały zagadnienia bezpieczeństwa i ochrony posiadłości kolonialnych przed wpływami z zewnątrz. Brytyjczycy brali pod uwagę zagrożenie rosyjską ekspansją od strony Azji Środkowej i Afganistanu, postrzegali też muzułmańską społeczność jako trudną do kontrolowania i skłonną do prowadzenia świętych wojen, co wzmagało inklinacje do utrzymania „porządku” poprzez wspieranie i pogłębianie autokratycznych, feudalno-plemiennych systemów społecznych na obszarze przyszłego Pakistanu. Przełożyło się to na znaczne umocnienie pozycji zarówno przywódców plemion, jak i zamindarów. Posiadacze ziemscy utrzymali w dużym stopniu nabytą jeszcze w czasach przedbrytyjskich całkowitą bezkarność i nieograniczoną władzę nad uzależnionymi od nich ekonomicznie chłopami, na przykład w Pendżabie i w Sindzie. Skutkowało to licznymi przypadkami łamania praw człowieka i braku odpowiedzialności karnej mających coraz większe wpływy polityczne zamindarów. Lojalność wobec kolonialistów ze strony miejscowych feudałów, zwanych sardarami w Beludżystanie, khanami w NWFP (dzisiejsza Chajber Pakhtunkwa) i zamindarami w Pendżabie i Sindzie (zwanych tam też lokalnie waderami), dawała im liczne przywileje nie tylko w postaci majątków ziemskich, kluczowych stanowisk w lokalnej administracji czy sądownictwie, ale także na przykład honorowych stanowisk w armii. Takie umocnienie ich władzy i uprawnień wzmagało podział na elity i masy, pogłębiało nierówności społeczne i praktycznie wyrzucało najbiedniejszych poza margines systemu sprawiedliwości, uniemożliwiając im dochodzenie swoich praw.

Kolejną ważną grupą cieszącą się estymą wśród ludności wiejskiej (stanowiącej znaczną większość mieszkańców Pakistanu) są pirowie – przywódcy religijni, suficcy nauczyciele islamu, uznawani za potomków wczesnoislamskich świętych mędrców i mistyków. Pirowie nie tylko zajmują się sufickimi świątyniami (świątyń tych – określanych mianem mazar – jest w Pakistanie około 10 000), ale też uważani są za swego rodzaju łączników z Bogiem, mających nadprzyrodzone zdolności, na przykład przepowiadania przyszłości, leczenia chorób, przywracania płodności kobietom, nagradzania pomyślnością swych wiernych. To popularny w Pakistanie element wiejskiego, synkretycznego islamu, ukształtowany tradycją wywodzącą się jeszcze z okresu narodzin i rozprzestrzeniania się tej religii z Persji i Azji Środkowej na subkontynent indyjski.

Groby i świątynie pirów przyciągają co roku dziesiątki tysięcy wiernych, świętujących rocznicę ich śmierci (na przykład świątynia w Golra Sharif pod Islamabadem z mauzoleum pira Mehera Alego Shaha co roku przyciąga około miliona pielgrzymów). Cieszący się wówczas królewskim patronatem pirowie stopniowo budowali swoją polityczną pozycję w Indiach, którą utrzymali pod brytyjskimi rządami, w zamian za lojalność uzyskując posiadłości ziemskie i stając się feudałami. Niektórzy jednak przeciwstawiali się rządom Brytyjczyków. Na przykład suficki klan Hurów z Sindhu zorganizował antybrytyjskie powstanie pod dowództwem Pira Pagaro (dziedziczny tytuł ich przywódcy). Został on ukarany przez kolonialistów śmiercią przez powieszenie w 1943 roku. Kolejni Pirowie Pagaro zawsze pełnili ważne funkcje polityczne, a Hurowie byli elementem wewnątrzpaństwowej walki o władzę (zwalczani przez Zulfikara Alego Bhutto, wspierani politycznie przez ul-Haqa). Ruchy antybrytyjskie, którymi dowodzili pirowie, pojawiały się także na terytoriach plemiennych.

Warto podkreślić, że zamieszkujący prowincje przyszłego Pakistanu wiejscy przywódcy religijni i feudałowie nie od razu wsparli batalię Ligi Muzułmańskiej o utworzenie odrębnego państwa dla muzułmanów. Dopiero zapewnienie Jinnaha o zabezpieczeniu ich interesów zagwarantowało poparcie Lidze, która jednak nie zdołała efektywnie dotrzeć do szerszych mas społeczności wiejskiej.

W niepodległym Pakistanie partie polityczne od początku rywalizowały i do dziś rywalizują o uzyskanie poparcia pirów, gdyż dzięki „duchowemu” wpływowi na ludność wiejską mogą oni zapewnić tym ugrupowaniom poszerzenie elektoratu. Częstokroć sami stają się politykami, w parlamencie dbając przede wszystkim o zabezpieczenie własnych interesów, podobnie zresztą jak przedstawiciele pozostałych grup władzy.

W epoce kolonialnej pirowie, zamindarowie i plemienni wodzowie, realizując własne interesy, stanowili swego rodzaju triumwirat władzy, filar, na którym opierały się rządy brytyjskie. Kluczowym elementem lokalnej metody umacniania brytyjskiej władzy był swego rodzaju „kolonializm umysłów” adresowany do elit intelektualnych – lekarzy, prawników, nauczycieli, księgowych, kształconych w systemie edukacji wzorowanym na brytyjskim. Biegli w języku angielskim, kopiujący brytyjski sposób myślenia i funkcjonowania w życiu zawodowym oraz prywatnym, kultywujący zachodnie obyczaje, ludzie ci dołączali do grona urzędników państwowych zarówno na szczeblu lokalnym, jak i ogólnokrajowym. Owa „brytyjskość” czy „zachodniość” widoczne są wśród pakistańskich elit intelektualnych, urzędników itp. do dzisiaj. Opisany system władzy, oparty na bezwarunkowych przywilejach dla rządzących, nadawaniu feudałom i lokalnym przywódcom religijnym funkcji politycznych, przenikaniu świata biznesu do polityki, utrwalił specyficzną mentalność społeczną, w ramach której ugruntowali oni swoją supremację i tendencję do postrzegania pozostałych grup społecznych jako gorszych. Ten postkolonialny sposób myślenia przywódców, którzy przejęli schedę po Brytyjczykach, przyczynił się do konstruowania określonego porządku politycznego, relacji centrum – prowincje oraz systemu zarządzania poszczególnymi prowincjami i jednostkami administracyjnymi Pakistanu (Kaszmir, Gilgit Baltistan). Przyczynił się też do rozpadu Pakistanu w 1971 roku. Do dziś odciska piętno na relacjach między elitami (politycznymi, militarnymi, feudalnymi, przemysłowymi) a masami społecznymi, z tą różnicą, że podział między poszczególnymi grupami elit został w znacznej mierze zatarty. Posiadacze ziemscy, przedstawiciele bogatych klanów przemysłowych, liderzy religijni na stałe zdominowali świat polityki, a członkowie establishmentu militarno-wywiadowczego (na przykład emerytowani generałowie), nagradzani posiadłościami ziemskimi, stali się zamindarami. Grupy te zaczęły dominować w poszczególnych pakistańskich parlamentach, a ich głównym celem było zabezpieczenie swoich interesów i przywilejów, a nie wdrażanie zakrojonych na lata reform, na przykład w dziedzinie gospodarki, edukacji, służby zdrowia, poprawy warunków życia dla najuboższych.

System polityczno-społeczny w Pakistanie uwzględnia w pierwszym rzędzie interesy środowisk, w rękach których znajduje się władza i wpływy. W całej historii kraju zaobserwować można stopniowe umacnianie przywilejów rządzących kosztem reszty społeczeństwa. Takiemu stanowi rzeczy sprzyjają liczne uwarunkowania, które sprawiają, że określone, współpracujące ze sobą grupy interesów dbają o to, by system, w ramach którego kontrolują państwo, pozostał niezmienny. Na czoło wysuwa się tu dominująca rola armii, która de facto kształtuje politykę zagraniczną państwa. Drugim czynnikiem są głęboko zakorzenione w pakistańskiej specyfice patronackie powiązania między politykami, siłami mundurowymi, wpływowymi przemysłowcami i potężnymi posiadaczami ziemskimi. System oparty na feudalnym wyzysku pogłębia poczucie bezkarności zamindarów, którzy sprawują nieograniczoną władzę nad podległymi im i ekonomicznie uzależnionymi chłopami. Ludzie pracujący na roli i ich rodziny traktowani są jak niewolnicy, którzy spłacają niekończący się dług. Coraz częściej zdarzają się drastyczne przypadki naruszania praw człowieka, za które feudałowie nie ponoszą żadnych konsekwencji, gdyż organy ścigania nie chcą rejestrować spraw przeciwko wpływowym ludziom, którzy niejednokrotnie zasiadają jednocześnie we władzach lokalnych, a nawet państwowych. Dochodzi wręcz do zabójstw. Kolejną grupą mającą bezpośredni wpływ na system władzy są islamscy duchowni, czyli ulemowie. W społeczeństwie pakistańskim religia odgrywa istotną rolę w życiu znacznej większości obywateli, przywódcy religijni mają zatem praktycznie nieograniczone możliwości kreowania postaw społecznych, zwłaszcza wśród ludzi pozbawionych dostępu do edukacji. Najbardziej ortodoksyjni ulemowie wykorzystują te wpływy i ponoszą współodpowiedzialność za eskalowanie przemocy o podłożu religijnym wobec mniejszości wyznaniowych. Szczegółowa analiza skomplikowanych powiązań na szczytach władzy jest niezbędna do zrozumienia, jak funkcjonuje Pakistan, i jednocześnie stanowi odpowiedź na pytanie o przyczyny niemożności skutecznego wprowadzenia w państwie reform, które utorowałyby drogę do utworzenia nowoczesnego systemu politycznego, opartego na zasadach demokracji i sprawiedliwości społecznej.

Pakistańska historia przypomina sinusoidę, jeśli chodzi o przejmowanie władzy przez rządy cywilne i wojskowe. W sumie w trwającej niecałe siedem dziesięcioleci historii państwa przez ponad trzy dekady władzę sprawowali wojskowi dyktatorzy. Dominujący wpływ militarno-wywiadowczego establishmentu na politykę wewnętrzną i zewnętrzną państwa jest niekwestionowany, także w czasach rządów cywilnych. Za sprawą aliansu strategicznego z Pakistanem uprzywilejowaną pozycję armii wzmacniali Amerykanie, realizujący swoje interesy m.in. w Azji Południowej, przyczyniając się do militaryzacji Pakistanu i budowania specyficznych relacji patronackich między strukturami władzy państwowej. Współpraca z pakistańskimi dyktatorami umożliwiała Waszyngtonowi realizację założeń własnej polityki regionalnej, hamując jednocześnie procesy demokratyzacji państwa. Trudno wnioskować, w jakim momencie rozwoju znajdowałby się dziś Pakistan, gdyby nie dominująca rola armii, na ile skuteczny okazałby się eksperyment z demokracją, wdrażaną przez cywilne rządy, gdyby zdołały one kontrolować armię. W realiach zimnowojennych taki scenariusz był praktycznie niemożliwy do zrealizowania. Sytuacja geopolityczna, w tym konflikt z Indiami, dodatkowo umacniały pozycję establishmentu militarno-wywiadowczego, który stał się głównym eskalującym czynnikiem narastającej destabilizacji w regionie. Dla zobrazowania, jak destrukcyjne dla polityki regionalnej Pakistanu okazały się militarne dyktatury otrzymujące pomoc ekonomiczno-militarną od Waszyngtonu, warto dokonać zestawienia dowodzącego, że to armia – popierająca z zasady rozwiązania siłowe – przyczyniała się podczas swoich bezpośrednich rządów do eskalacji konfliktów w regionie, których źródłem był Pakistan.

Tabela 2. Wojskowe dyktatury w Pakistanie i ich wpływ na eskalację konfliktów

+--------------------------+-----------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Dyktator | Lata rządów | Wydarzenia |
+--------------------------+-----------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| generał Ayub Khan | 1958–1969 | 1965 – wojna z Indiami zainicjowana przez pakistański aparat militarno-wywiadowczy; „Operacja Gibraltar” w indyjskim Kaszmirze (nieudana) |
+--------------------------+-----------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| generał Yahia Khan | 1969–1971 | 1971 – wojna domowa w Bengalu Wschodnim, wojna z Indiami; porażki Pakistanu, dyktator odchodzi w niesławie; rozpad Pakistanu; grudzień 1971 – czarny miesiąc w historii Pakistanu |
+--------------------------+-----------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| generał Zia ul-Haq | 1977–1988 | od 1979: realizacja strategicznych celów w Afganistanie, zaangażowanie w wojnę przeciw ZSRR w porozumieniu z USA, planowane, zorganizowane i przeprowadzone przez pakistański wywiad i armię w ścisłej współpracy z CIA; finansowanie i szkolenie wybranych ugrupowań ekstremistów, od drugiej połowy lat 80. wspieranie separatystów kaszmirskich, eskalacja powstania w Dźammu i Kaszmirze |
+--------------------------+-----------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| generał Pervez Musharraf | 1999–2008 | od 2001: zaangażowanie establishmentu militarno-wywiadowczego w „wojnę z terroryzmem” w Afganistanie; dalsze umocnienie pozycji armii w państwie; działalność wspieranych przez ISI grup terrorystycznych (np. Lashkar-e-Taiba, Jaish-e-Mohammad), przeprowadzających ataki terrorystyczne w Indiach (np. 2001, 2008). |
| | | |
| | | 2002 – eskalacja konfliktu z Indiami („niedokończona wojna”); „Operacja Parakram” największa od lat 70. kilkumiesięczna mobilizacja wojsk indyjskich przy granicy z Pakistanem, w następstwie przeprowadzonego przez działające w Pakistanie grupy terrorystyczne zamachu na indyjski parlament w grudniu 2001 |
+--------------------------+-----------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

Opracowanie własne

Praktycznie wszystkie konflikty były inicjowane i wspierane przez pakistańską armię, w tym także pierwsza wojna o Kaszmir tuż po podziale subkontynentu, kiedy plemiona pasztuńskie wkraczające do Kaszmiru miały wsparcie wojska. Trwają spekulacje na temat wojny w Kargilu, która została zainicjowana wprawdzie podczas cywilnych rządów Nawaza Sharifa, jednak premier twierdził, że nie był poinformowany przez dowodzącego armią generała Perveza Musharrafa o planowanej akcji. Notabene, pośrednim następstwem wojny w Kargilu był zamach stanu i dyktatura Musharrafa. Kryzys polityczny, w którym pogrążył się Pakistan w drugiej połowie 2014 roku za sprawą „marszów wolności” organizowanych z okazji dnia niepodległości przez zwolenników Imrana Khana i mułły Tahir-ul-Qadriego, prawdopodobnie został wywołany przy zaangażowaniu establishmentu militarno-wywiadowczego. Starcia przeciwników rządu Nawaza Sharifa z policją oraz wielotygodniowe blokowanie Islamabadu i innych miast wprowadziły chaos, przyniosły poważne straty finansowe oraz przyczyniły się do dalszej destabilizacji gospodarczej i spadku zaufania inwestorów. Także na arenie międzynarodowej Pakistan był coraz bardziej izolowany; nawet chiński prezydent Xi Jinping odwołał wizytę w „bratnim” Pakistanie we wrześniu 2014 roku. W Indiach głośno krytykowano kryzys, Pakistańczykom zaczęto odmawiać wydawania wiz, powołując się na „względy bezpieczeństwa”. Powódź, która zalała Kaszmir, część prowincji Pendżab i Sindh we wrześniu 2014 roku, dodatkowo pogłębiła wewnętrzny kryzys.

Biorąc pod uwagę przeszłe i obecne polityczne kryzysy w Pakistanie, ich źródło i przebieg, słuszna wydaje się konkluzja, że w interesie armii jest utrzymywanie Pakistanu w stanie permanentnego, nierozwiązanego konfliktu i regionalnej rywalizacji. Podatny na eskalację konflikt i poczucie zagrożenia daje armii poważny argument służący usprawiedliwianiu alokacji znaczących sum na cele militarne, pozwala także utrzymać wojskowym i ich rodzinom uprzywilejowaną pozycję w państwie i wysoki poziom życia (elity chętnie kultywują „zachodni” styl życia, który zapewnia im dostęp do wszelkich dóbr, łącznie z oficjalnie zakazanymi). Normalizacja stosunków z Indiami, rozwiązanie konfliktu kaszmirskiego czy faktyczne utworzenie systemu kooperatywnego bezpieczeństwa w regionie zminimalizowałyby znaczenie armii jako „głównego gwaranta bezpieczeństwa”, co przełożyłoby się na osłabienie jej dominującej pozycji w państwie, którą armia utrzymuje nawet w okresie rządów cywilnych. Taki stan rzeczy utrwala powszechną opinię, że armia stanowi najsprawniej funkcjonującą instytucję w Pakistanie. Mamy tu do czynienia ze swoistym paradoksem. Polityczny chaos, znikoma skuteczność rządów cywilnych, brak szans na umocnienie i usprawnienie niezależnych od armii instytucji demokratycznych oraz oddania kontroli nad armią władzom cywilnym (tak jak dzieje się w państwach demokratycznych, w tym w Indiach) – co spowodowane jest właśnie dominującą rolą armii – przyczynia się do budowy wizerunku wojska jako jedynego gwaranta stabilności. Tak było w przypadku kryzysu z sierpnia–września 2014 roku, kiedy z perspektywy przeciętnego obywatela konflikt między „rewolucjonistami” a rządem powinien skończyć się wkroczeniem armii, która tradycyjnie „zrobi porządek”. Rosnące poczucie zagrożenia, którego źródłem są grupy ekstremistyczne, dostarcza argumentów ludziom twierdzącym, że jedynym rozwiązaniem problemu w obliczu z góry skazanych na niepowodzenie negocjacji rządu z talibami może być skuteczna operacja militarna przeciwko ekstremistom. A przecież to właśnie establishment militarno-wywiadowczy przyczynił się do powstania i rozwoju działalności tych grup bojowych!

Rozwój demokracji był skutecznie blokowany w dużej części w wyniku przejmowania steru rządów przez dyktatorów wojskowych, którzy zawieszali konstytucję bądź dokonywali w niej zmian służących umocnieniu swojej władzy. Warto przyjrzeć się, w jaki sposób funkcjonowały i były modyfikowane kolejne ustawy zasadnicze od początku istnienia Pakistanu, co pogłębiało niestabilność systemu konstytucyjnego, który stał się elementem rywalizacji między rządami wojskowymi a cywilnymi. Ponadto manipulacje przy ustawie zasadniczej były narzędziem służącym umocnieniu władzy, a nie demokratyzacji.

Poprawka z 2010 roku może zostać uznana za przełomowy krok na drodze do demokratyzacji państwa. Formalnie Pakistan jest federalną republiką parlamentarną, w której władzę sprawuje rząd wybrany w demokratycznych wyborach. Pod koniec 2014 roku minęło sześć lat od chwili, gdy władza przeszła w ręce rządu cywilnego, choć większość ekspertów i obserwatorów pakistańskiej sceny politycznej nie bez racji uważa, że armia rządzi „z tylnego siedzenia”, mogąc w każdej chwili, wedle swego uznania, przejąć władzę. Nie ma wątpliwości, że to za przyzwoleniem aparatu militarno-wywiadowczego w maju 2013 roku doszło do wyborów, w których następstwie władzę objął kolejny rząd cywilny. Sytuację w Pakistanie świetnie odzwierciedla fakt, że jako wydarzenie bezprecedensowe w historii uznaje się demokratyczne przejęcie władzy przez nowy rząd, gdy poprzedni ukończył pełną kadencję.

Tabela 3. Zmiany konstytucyjne w Pakistanie

----------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Lata Kolejne ustawy i dokonane zmiany
1947–1956 Ustawa o Rządzie Indii z 1935 roku (Government of India Act); dokument, który służył jako pierwsza konstytucja Pakistanu przez niemal 10 lat od utworzenia państwa; polityczna niestabilność wydłuża prace nad ustawą zasadniczą
1956–1958 pierwsza konstytucja Pakistanu po uzyskaniu niepodległości
1958–1962 stan wojenny, przejęcie władzy przez pierwszego dyktatora, gen. Ayuba Khana, pod jego wpływem uchylenie konstytucji przez prezydenta Iskandera Mirzę
1962–1969 druga konstytucja (przygotowana i uchwalona pod auspicjami Ayuba Khana)
1969–1973 stan wojenny, uchylenie konstytucji z 1962 r. przez Yahię Khana; grudzień 1971– przejęcie władzy przez Z.A. Bhutto, prace nad nową konstytucją
1973–1977 trzecia konstytucja, opracowana za rządów Pakistańskiej Partii Ludowej premiera Z.A. Bhutto; modyfikowana później na mocy poprawek
1977–1978 stan wojenny, zawieszenie konstytucji z 1973 r. (gen. Zia ul-Haq)
1978–1997 konstytucja zmieniona na mocy rozkazów w ramach stanu wojennego przez Zię ul-Haqa, umacniająca władzę dyktatorską i wprowadzająca prezydencki system rządów; poprawki zaakceptowane w 1985 r. przez rząd premiera Muhammada Khana Junejo. Na ich mocy prezydent zyskał prawo do rozwiązywania parlamentu i pozbawiania funkcji premiera oraz rządu (8. Poprawka)
1988 nieudana próba wycofania poprawek ul-Haqa przez rząd Benazir Bhutto
1997 13. Poprawka podczas kadencji Pakistańskiej Ligi Muzułmańskiej Nawaza Sharifa: zniesienie uprawnień prezydenta do rozwiązywania Zgromadzenia Narodowego; poprawka poparta przez rząd i opozycję, przeszła jednogłośnie
1999 stan wojenny (Pervez Musharraf), konstytucja „w zawieszeniu”, ale nie uchylona; wprowadzona prezydencka forma rządów
8 kwietnia 2010 przełomowa 18. Poprawka do konstytucji, znosząca prawo prezydenta do jednostronnego rozwiązania parlamentu; odejście od systemu półprezydenckiego na rzecz republiki parlamentarnej; odejście od naruszeń konstytucji narzucanych przez przywódców wojskowych; prezydent Asif Ali Zardari dobrowolnie zrzeka się swoich prerogatyw na rzecz parlamentu i premiera (po raz pierwszy w historii)
do 2015 wprowadzono w sumie 20 poprawek do konstytucji
----------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Opracowanie własne

Na pakistańskiej scenie politycznej dominują dwie partie, które wymieniają się władzą w okresie rządów polityków cywilnych: Pakistańska Liga Muzułmańska Nawaza Sharifa (Pakistan Muslim League Nawaz – PMLN) oraz Pakistańska Partia Ludowa (Pakistan People’s Party – PPP). Pakistańska Liga Muzułmańska jest zarządzana przez klan Sharifów, zamożnych przedsiębiorców mających swoją siedzibę rodową w Raiwind koło Lahaur; Nawaz Sharif jest właścicielem stalowni. PMLN sprawuje władzę od maja 2013 roku, a premier Nawaz Sharif pełni tę funkcję po raz trzeci. Prominentną osobą w świecie zarówno biznesu, jak i polityki jest też brat premiera – Shahbaz Sharif, pełniący funkcję premiera Pendżabu, najbogatszej prowincji Pakistanu i głównego ośrodka władzy w państwie. Oskarżenia o sfałszowanie wyborów stały się jedną z podstaw do zainicjowanych w sierpniu 2014 roku antyrządowych wystąpień w Pakistanie, którym przewodzili Imran Khan, lider partii Tehrik-e-Insaf, oraz mułła Tahir-ul Qadri, samozwańczy lider rewolucji.

Pakistańska Partia Ludowa została założona przez Zulfikara Alego Bhutto w listopadzie 1967 roku jako ugrupowanie o orientacji centrolewicowej. Od początku była zarządzana przez waderów z prowincji Sindh, szyicki klan Bhutto (obecnie Bhutto–Zardari) Szybko urosła do rangi drugiej siły politycznej Pakistanu. W 1971 roku Bhutto objął stanowisko prezydenta Pakistanu, w latach 1973–1977 był premierem. Po przejęciu władzy przez reżim Zii ul-Haqa Bhutto został skazany na śmierć i w 1979 roku powieszony. W 1982 roku przewodnictwo partii objęła jego córka, Benazir Bhutto, która dwukrotnie sprawowała urząd premiera – w latach 1988–1990 i 1993–1996. Oskarżona o korupcję i zdymisjonowana, wyjechała do Dubaju. Oczyszczona z zarzutów, wróciła do Pakistanu, by wziąć udział w wyborach po odejściu generała Musharrafa, ale 27 grudnia 2007 roku zginęła w zamachu w Rawalpindi. Oskarżenia o korupcję sprawiły, że Asif Ali Zardari, mąż Benazir Bhutto, otrzymał od niechętnych mu mediów przydomek „Pan 10%”. Mimo to w latach 2008–2013 pełnił funkcję prezydenta Pakistanu. Korupcja i pranie brudnych pieniędzy przyniosły klanowi Bhuttów liczne profity, na przykład wart miliony majątek w brytyjskim hrabstwie Surrey. Rzekome nadużycia popełniane przez Benazir Bhutto podczas sprawowania przez nią urzędu premiera stały się jedną z podstaw dymisjonowania kolejnych jej rządów w latach 90. Skorumpowane elity polityczne są niezwykle wygodne dla armii, która, mając gotowe zarzuty wobec polityków, aktywnie uczestniczy w korzystnych dla siebie roszadach w rządzie. Bezprawne działania nie pozbawiły jednak rodziny Bhutto wpływu na pakistańską politykę, choć obecnie pozostaje ona w opozycji.

Istotną rolę odgrywają partie religijne, stanowiące część sceny politycznej Pakistanu i biorące udział w wyborach. Poza JUI nie uzyskują one dużego poparcia społecznego, ale próbują mobilizować swoich zwolenników wokół zagadnienia konieczności „obrony” islamu przed niewiernymi. Głównymi celami są dżihad w Afganistanie i w Kaszmirze. Najważniejsze z nich to Jamaat Ulema-e-Islam (JUI), Jamaat-e-Islami (JI), Jamaat Ulema-e-Pakistan (JUP), Markazi Jamaat Ahl-e-Hadith (MJAH) oraz Tehrik-e-Islami (TI). Ogólnie mówiąc, ich wspólnym celem jest „wdrożenie prawa boskiego” do pakistańskiej polityki oraz islamizacja państwa i społeczeństwa. Talibowie dość niechętnie współpracują z partiami politycznymi, choć znane są ich koneksje na przykład z JUI, której w latach 90. udało się pozyskać poparcie wśród znaczącego plemienia Durrani zamieszkującego prowincje KPK i Beludżystan. Warto dodać, że Maulana Fazal-ur Rahman, lider partii, Pasztun, pełnił funkcję przewodniczącego Parlamentarnej Komisji do Spraw Zagranicznych i współpracował z Benazir Bhutto. Z kolei Maulana Sami ul-Haq, lider odłamu JUI, powstałego w 1986 roku, dzięki szkoleniom w prowadzonej przez siebie madrasie zapewniał setki bojowników dla afgańskiego dżihadu.

Priorytety poszczególnych partii zostały przedstawione w tabeli 4.

W wyborach w 2002 roku koalicja partii islamskich odniosła pierwszy w historii Pakistanu znaczący sukces, zwyciężając w prowincji NWFP (Chajber Pakhtunkwa), a także stała się ważną siłą opozycyjną w parlamencie. Koalicja utworzona przez sunnitów i szyitów pod nazwą MMA (Muttahida Ajilis-e-Amal) składała się z sześciu partii przedstawionych w tabeli 4. (dwie frakcje JUI liczone osobno).