Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła - ebook

Przedmowa

Celem niniejszej pracy jest próba wyjaśnienia genezy i przyczyn obecności antysemityzmu w Polsce. Skąd czerpano wzorce i jakie były drogi ich rozpowszechniania. Jakie formy przybierały i czy były to formy swoiste, powstałe na naszych ziemiach, czy może zapożyczane albo zapożyczane i następnie przekształcane, przystosowane do warunków lokalnych. Staram się prześledzić zmiany w propagandzie antysemickiej, kolejność powstawania i popularyzacji poszczególnych wątków, ich nośność społeczną, mając nadzieję, że w ten sposób można poznać funkcje, jakie pełniły – i nadal pełnią – przyczyniając się do trwałości zjawiska w naszym kraju. Jedną z tez jest założenie, że antysemityzm jest patologią społeczną, szkodzącą nie tylko Żydom, ale także samym wyznawcom takiego poglądu na świat, zatem może przynosić jedynie pozorne korzyści zwolennikom, działaczom partii politycznych lub tym, którzy im zawierzają. Publikacja w dużym stopniu opiera się na moich dawniejszych badaniach, od wielu lat bowiem interesowałam się polsko-żydowskimi odniesieniami w XIX i XX w., w tym zjawiskiem antysemityzmu oraz jego trwałością w Polsce współczesnej – chociaż nie było to dotąd główne pole moich zainteresowań. To opracowanie jest zatem zamknięciem ważnego etapu dociekań i próbą podsumowania zdobytej wcześniej wiedzy. Korzystam także z obfitego dorobku naukowców polskich oraz zagranicznych.

Pragnę zastrzec, że najważniejszym przedmiotem pracy nie jest ruch antysemicki, ale idee, które do jego powstania się przyczyniły i które stanowiły intelektualną podstawę jego programu. Szkicowo zatem poruszam dzieje ruchów i partii antysemickich, problem polityki państwowej wobec Żydów, programy różnych partii politycznych w tzw. kwestii żydowskiej, choć nie można było od tych zagadnień całkiem abstrahować. Zwracam uwagę raczej na genezę wyobrażeń i przesądów antysemickich, stereotypu i wizerunku Żyda, przemiany ich treści, pochodzenie poszczególnych wątków, wzajemne zapożyczenia, techniki propagandy oraz mechanizmy oddziaływania społecznego. W tym celu zmuszona byłam cofnąć się w czasie, przedstawiając formowanie się obrazu Żyda od zarania chrześcijaństwa, powstanie antyjudaizmu, dyskusje na temat miejsca judaizmu i jego wyznawców w nowożytnej Europie, a wreszcie powstanie antysemityzmu i nowoczesnych ruchów, które nim się posługiwały w krajach zachodnich. Rozdziały poświęcone tym tematom stanowią niezbędny wstęp do zasadniczego wywodu. W najważniejszej części, dotyczącej Polski, analogiczne problemy odnoszą się, co zrozumiałe, głównie do obozu narodowego oraz Kościoła katolickiego, dwóch środowisk, które najsilniej wpłynęły na uformowanie i rozpowszechnienie antysemityzmu. Nie da się oczywiście całkowicie pominąć historii politycznej omawianego okresu ani analizy ówczesnych postaw społecznych – są one jednak jedynie marginesem zasadniczych zainteresowań badawczych. Tłem dla zjawisk zachodzących na ziemiach Polski, gdzie antysemityzm był w dużej mierze fenomenem wtórnym, jest szeroka panorama dziejów stosunków chrześcijańsko-żydowskich w Europie.

Zakres chronologiczny i geograficzny wstępnej części pracy jest bardzo szeroki: od bliskowschodniej starożytności, przez europejskie średniowiecze i nowożytność, aż po wiek XX. Nie byłoby możliwe – i nie wydaje się konieczne – by tę panoramę dziejów przedstawiać w pogłębiony sposób. Wszak sposoby myślenia, wierzenia i wyobrażenia, kalki ideologiczne i stereotypy są bardzo trwałymi tworami ludzkiego umysłu, toteż można w tym wypadku analizować ich zmiany, operując niejako skondensowanymi obrazami, wybierając z szerokiego tła historycznego te wydarzenia lub procesy społeczne, które na trwałość lub zmiany światopoglądów miały największy wpływ. Ów galop przez historię ułatwia obszerna literatura naukowa, głównie anglojęzyczna, poświęcona genezie antyjudaizmu u schyłku starożytności, zmian położenia Żydów w Europie średniowiecznej i nowożytnej oraz politycznego antysemityzmu w Europie Zachodniej, omawiająca życiorysy jego twórców, dzieje ruchu i związanych z nim koncepcji politycznych, a także usiłująca wyjaśnić przyczyny oraz wskazać skutki. Można zatem odwoływać się do niej, polecając odpowiednie lektury bardziej zainteresowanym czytelnikom. Ramy chronologiczne, obejmujące te same zagadnienia w Polsce, otwiera szkicowo przedstawiony stosunek do Żydów w tradycji staropolskiej (z podkreśleniem różnic wynikających z innego niż na Zachodzie ich położenia społecznego) oraz przemiany, jakie pod tym względem zaszły w epoce oświecenia i w XIX w., aż do ostatniej ćwierci tego stulecia, gdy na nasz kraj oddziaływała antyżydowska polityka carskiej Rosji z jednej strony, a z drugiej – zaczynały promieniować nowinki polityczne z Zachodu, zderzając się z procesami rozbudzenia narodowego. Dużo miejsca poświęciłam okresowi międzywojnia, który był pod wieloma względami bardzo intensywny i bogaty w wydarzenia znaczące dla poruszanej tematyki. Ramy chronologiczne zamyka współczesność, tzn. prezentacja antysemickiej propagandy w PRL oraz obserwacja tego zjawiska w ostatnich latach, aż po 2010 r.

Badacze polskiej odmiany antysemityzmu znajdują się w znacznie mniej dogodnej sytuacji niż ich koledzy analizujący ten fenomen w Europie Zachodniej. Ani początki, ani dzieje ruchu narodowego oraz jego ideologii nie są u nas – jak dotąd – przebadane do końca. To samo można powiedzieć o historii Żydów w Polsce, szczególnie zaś o stosunkach polsko-żydowskich lub, szerzej, chrześcijańsko-żydowskich. Opisy okresu międzywojennego wciąż zawierają białe plamy, nie znamy np. dokładnej liczby antyżydowskich incydentów i wystąpień zbiorowych w latach 1918–1920 i 1935–1938, nie mówiąc już o ich okolicznościach. Tutaj polegać musiałam na własnych badaniach, choć oczywiście korzystałam również z dorobku licznych naukowców, których prace wymienione zostały w bibliografii, a ważniejsze z nich omówione w pierwszym rozdziale.

W badaniach posłużyłam się metodologiami kilku dziedzin humanistycznych: historii, socjologii, literaturoznawstwa, wreszcie antropologii kulturowej i etnologii. Interdyscyplinarność umożliwiła – jak sądzę – ogląd zjawisk i problemów z różnych punktów widzenia, co wymagało sięgania do kilku baz źródłowych. Posiłkowałam się opracowaniami historyków, socjologów, psychologów i filozofów, wykorzystałam terenowe badania etnograficzne i ankiety socjologiczne, źródła archiwalne, prasę, literaturę piękną, druki ulotne i strony internetowe. Przebadałam część prasy katolickiej oraz narodowej (głównie tę ukazującą się w stolicy), począwszy od pierwszego antysemickiego, choć jeszcze nie narodowego, tygodnika „Rola” (1883–1913) aż po współczesne periodyki tego rodzaju. Z powodu obfitości tytułów oraz długiego czasu, w jakim niektóre pisma się ukazywały, nie sposób było przestudiować całość. Ze względu na liczne wzajemne zapożyczenia oraz kalki publicystyczne nie wydawało się to zresztą konieczne, wystarczyły wybrane z poszczególnych okresów próbki narracji, co pozwoliło na obserwację zmian tonu oraz treści, a także wyłowienie nowych wątków. Analiza współczesnej prasy codziennej wydawanej w Warszawie oraz (wybiórczo) w kilku regionach Polski dostarczyła wielu informacji o antysemickich incydentach w latach 1989–2010. Niezmiernie przydatne były opracowania naukowe, dotyczące stosunku endecji i Kościoła katolickiego do Żydów, oparte na analizie prasy. Wybiórczo studiowałam książkowe publikacje i prasową publicystykę działaczy i ideologów antysemickich, m.in. T. Merunowicza, J. Jeleńskiego, T. Jeske-Choińskiego, K. Wzdulskiego, R. Dmowskiego, A. Doboszyńskiego, J. Giertycha, S. Grabskiego, F. Konecznego, J. Kruszyńskiego, A. Nowaczyńskiego i S. Trzeciaka, a także ich współczesnych naśladowców. Uzupełnieniem jest obszerna kolekcja antysemickich druków ulotnych z lat 1968–2005 pozostająca w zbiorach autorki oraz przegląd stron internetowych, na których pojawiają się treści antysemickie. Nie starczyło czasu, by zajrzeć do pozostających w rękopisie wspomnień aktywnych politycznie antysemitów, ale obszerne cytaty z nich znaleźć można w kilku pracach omawiających program endecji. Prasa żydowska, przede wszystkim wydawana w języku polskim, także była ważnym materiałem źródłowym, bowiem na jej łamach polemizowano z antysemickimi publicystami, opisywano antyżydowską przemoc, protestowano przeciwko dyskryminacji oraz próbowano znaleźć środki zaradcze przed skutkami krzywdzących i poniżających godność działań antysemitów.

Kwerenda archiwalna została przeprowadzona przede wszystkim w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH) i w Archiwum Akt Nowych (AAN). W tym pierwszym badałam materiały dotyczące Polski powojennej, a więc dokumentację Centralnego Komitetu Żydów Polskich (1944–1951), Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce (1952–1962), a także żydowskich partii politycznych działających po wojnie, do 1950 r. Odnotowano w nich skrytobójcze morderstwa na Żydach w drugiej połowie lat 40. oraz antyżydowskie incydenty w latach 50., szczególnie nasilone w latach 1956–1957. Ważne dla tematu były doniesienia Żydowskiej Agencji Prasowej, w których odbijało się codzienne życie ludności żydowskiej w latach 1944–1949. W Archiwum Akt Nowych znajdują się rządowe raporty na temat położenia ludności żydowskiej oraz aktów przemocy wobec niej w pierwszym powojennym dziesięcioleciu. W kolekcji Komitetu Narodowego Polskiego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych znaleźć można materiały dotyczące pogromów i antyżydowskich wystąpień w latach 1918–1920. Spędziłam także niemało czasu w bibliotekach i archiwach izraelskich, m.in. w Centralnym Archiwum Syjonistycznym, gdzie jednym z najcenniejszych źródeł są przedwojenne stenogramy sejmowych wystąpień Klubu Żydowskiego oraz zapisy jego posiedzeń. Często dotyczyły one protestów przeciwko próbom wprowadzenia dyskryminujących Żydów ustaw, interpelacji w sprawach zbiorowej przemocy lub jaskrawych przejawów antysemityzmu. Ciekawe materiały dotyczące życia codziennego Żydów w Polsce międzywojennej oraz świadomości młodego pokolenia tego okresu znaleźć można w archiwum przy Centrum Badań Historii i Kultury Żydów Polskich (Center for Research on the History and Culture of Polish Jews) przy Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Wspomnieć należy także o archiwum przy US Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie, które posiada bogaty zbiór relacji osób ocalałych z Zagłady, a także materiały opisujące życie w powojennych obozach dla osób wysiedlonych i wywiezionych, popularnie nazywanych dipisami (Displaced Persons’ Camps), w amerykańskiej strefie okupacyjnej Niemiec. Bardzo cenną i ciekawą dla tematu jest znajdująca się w nowojorskim The YIVO Institute for Jewish Research kolekcja ponad 300 autobiografii młodzieży żydowskiej wysłanych w 1932, 1934 i 1939 r. na konkursy ogłaszane przez wileńskie JIWO – a zwłaszcza jej polskojęzyczna część stanowiąca nieco mniej niż trzecią część całości zbioru. Chociaż autobiografie stanowią bardzo subiektywny typ źródeł, to zawarte w nich opisy wydarzeń historycznych mają tę zaletę, że przedstawiają nie tylko możliwe do weryfikacji fakty, lecz także reakcje na nie autorów i ich najbliższego środowiska.

Innym typem źródeł były wywiady przeprowadzone z mieszkańcami polskiej prowincji w latach 1974–1984. Ich treścią była pamięć o żydowskich współmieszkańcach, wiedza o ich kulturze oraz obiegowe o nich stereotypy dotyczące obyczajów i zachowań. Część z nich stała się podstawą mojej pracy magisterskiej, obronionej w 1977 r. w Katedrze Etnografii na Uniwersytecie Warszawskim (promotorką była prof. Anna Kutrzeba-Pojnarowa). Powtórzone w 1984 r. badania, w których brała udział grupa studentów, posłużyły jako materiał do książki Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, wydanej w 1992 r. przez Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie, w tłumaczeniu na angielski, przez Magnes Press przy Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie (1995). Dzięki uprzejmości prof. Magdaleny Zowczak mogłam korzystać z wywiadów przeprowadzonych w latach 90. wśród polskiej ludności wiejskiej na Litwie i Ukrainie. Wprawdzie dotyczyły one innego tematu – religijności ludowej – ale wcale nie tak rzadko znaleźć w nich można opinie o Żydach, zapis wciąż żywych stereotypów oraz przesądów odnoszonych do judaizmu i – co ciekawe – zapożyczeń z folkloru żydowskiego. Przydatne okazały się także wywiady przeprowadzone w 1991 r. przez grupę naukowców z Żydowskiego Instytutu Historycznego pod kierunkiem prof. Ireneusza Krzemińskiego w ramach projektu Współczesny antysemityzm w Polsce (dotowanego przez KBN i wspomaganego przez Fundację im. Stefana Batorego) oraz wywiady z działaczami kilku dużych partii politycznych przeprowadzone w 1999 r. przez autorkę, Dariusza Libionkę i Stefana Zgliczyńskiego w ramach projektu Monitoring Antisemitism in Poland, 1999–2001 sponsorowanego przez Research Support Scheme of the Open Society Support Foundation. Projekt obejmował analizę wybranych stron internetowych zawierających treści antysemickie. Ten typ materiałów wzbogaca ankieta rozsyłana w latach 1999–2001 do lokalnych Gmin Żydowskich i oddziałów Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów oraz nagrane rozmowy przeprowadzone z kilkunastoma Żydami zamieszkałymi w Polsce, USA i Izraelu. Wiedzy dostarczyły także nagrania i filmy wideo, zebrane przez ŻIH, jak również kolekcja oral history w Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie. Ważnym źródłem dla oceny zasięgu antysemityzmu w Polsce współczesnej są badania ankietowe, przeprowadzane przez socjologów, począwszy od 1966 r., a także te, które stanowiły podstawowy materiał we wspomnianym projekcie realizowanym w ŻIH, w którym miałam przyjemność brać udział. Przejrzałam ponadto wyniki sondaży przeprowadzonych w ciągu ostatnich kilkunastu lat przez CBOS i OBOP.

Literatura piękna stanowi może nie podstawowe, lecz ważne źródło, w którym odbijał się zmienny stosunek do Żydów oraz sposób ich postrzegania, począwszy od literatury staropolskiej, przez prozę i poezję najznamienitszych twórców XIX i XX w. (jak Adam Mickiewicz, Cyprian Kamil Norwid, Józef Ignacy Kraszewski, Adam Asnyk, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Maria Konopnicka, Michał Bałucki, Władysław Reymont, Stefan Żeromski, Zofia Nałkowska, Tadeusz Borowski i in.), utwory popularne (np. Józefa Korzeniowskiego, Zygmunta Sarneckiego, Edwarda Lubowskiego, Kazimierza Zalewskiego czy Klemensa Junoszy-Szaniawskiego), w tym satyryczne, zwykle bardzo stereotypowo prezentujące postacie żydowskie, czasem ocierające się o antysemityzm (np. komedie Aleksandra Ładnowskiego i Feliksa Szobera, opowiastki Wiecha, piosenki i skecze kabaretowe), aż po beletrystykę odwołującą się wprost do tej ideologii (tu przykładem mogą być powieści Romana Dmowskiego czy Pożoga Zofii Kossak-Szczuckiej). Osobną i bardzo ważną kategorię stanowią te utwory literackie, które w istotny sposób przyczyniły się do formowania wyobrażeń antysemickich, np. Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego, Kniga kagała Jakowa Brafmana, Na cmentarzu żydowskim w Pradze Hermanna Goedschego czy osławione Protokoły mędrców Syjonu. Ślady ich lektury znaleźć można w publicystyce, a czasem w literaturze popularnej.

Do powstania tej pracy przyczyniło się wiele osób, którym należą się serdeczne podziękowania. Dziękuję panu Andrzejowi Bonarskiemu za przekazanie swoich notatek i wielu ciekawych materiałów źródłowych. Jestem wdzięczna prof. Andrásowi Kovácsowi z Central European University w Budapeszcie – za bardzo przydatne informacje o ruchu antysemickim na Węgrzech. Moi przyjaciele Darek Libionka i Stefan Zgliczyński dostarczyli także wielu cennych materiałów przydatnych do analizy antysemityzmu w Polsce XX-wiecznej oraz wzięli udział we wspólnych badaniach nad antysemityzmem współczesnym. Pomagali w analizowaniu druków antysemickich, których studiowanie w pojedynkę, ze względu na ich obfitość, spowolniłoby badania. Ponadto ich własne prace naukowe służyły mi za przewodnika. Wdzięczność winna jestem również Rafałowi Maszkowskiemu, działaczowi Stowarzyszenia przeciwko Antysemityzmowi i Ksenofobii „Otwarta Rzeczpospolita”, którego hobby odsłuchiwania i nagrywania audycji Radia Maryja zwolniło mnie z przykrego obowiązku wysłuchiwania i rejestrowania filipik ks. Rydzyka oraz jego współpracowników. Szczególna wdzięczność należy się profesorom: Jerzemu Tomaszewskiemu, Hannie Zaremskiej i Dariuszowi Stoli, pierwszym czytelnikom moich wywodów, których krytyczne uwagi wpłynęły na jakość pracy. Przydatne i pomocne były lektury prac oraz dyskusje z Anną Landau-Czajką, a jej mąż Michał Czajka, człowiek o zdumiewającej pamięci, służył często erudycją i poradami bibliograficznymi. Nie mogę zapomnieć, że również prof. Ireneusz Krzemiński oraz uczestnicy badań pod jego kierunkiem: Helena Datner-Śpiewak, Ewa Koźmińska-Frejlak i Andrzej Żbikowski, znacząco przyczynili się do powstania tej książki. Wdzięczna jestem wszystkim moim recenzentom, w tym Markowi Drabikowskiemu, dzięki któremu uchroniłam się od kilku błędów. Na koniec ogromne podziękowanie przekazuję Jürgenowi Henslowi za dostarczanie informacji o badaniach naukowych z Niemiec, cierpliwe wysłuchiwanie moich teorii oraz chronienie mnie przed problemami codziennymi w rodzimej placówce naukowej.