Żywienie w chorobach nerek - ebook

PRZEDMOWA

W 400 roku p.n.e. ojciec współczesnej medycyny, Hi- pokrates, napisał: „niech żywność będzie waszym le- karstwem, a lekarstwo waszą żywnością”. Trzeba było wielu stuleci, wypełnionych trudnymi i kosztownymi badaniami naukowymi, aby współczesna medycyna do- ceniła znaczenie odpowiedniego żywienia zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu zachowawczym różnych chorób.

Choroby nerek, a zwłaszcza ich niewydolność, stano- wią istotny problem kliniczny, socjalny oraz ekonomicz- ny w społeczeństwach o zaawansowanym stopniu roz- woju. Uznanym sposobem hamowania progresji chorób nerek, a przede wszystkim ich niewydolności, jest od- powiednio zaprogramowane i konsekwentnie realizowa- ne leczenie dietetyczne.

Myślą przewodnią niniejszej książki jest dostarczenie wskazówek dotyczących prawidłowego żywienia w cho- robach nerek pacjentom pozostającym w ambulatoryjnej opiece lekarza domowego lub nefrologa. Mam nadzieję, że niniejsze opracowanie pomoże chorym z chorobami nerek, a zwłaszcza chorym z niewydolnością nerek, poprawić stan zdrowia dzięki odpowiednio zaprogramo- wanemu i konsekwentnie realizowanemu postępowaniu dietetycznemu.

Zofia Wieczorek-ChełmińskaCZĘŚĆ OGÓLNA

Rodzaje diet mających zastosowanie w chorobach nerek i dróg moczowych

+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| Nr diety | Nazwa | Wskazania | Wartość |
| | | | energetyczna diety |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| 1. | Dieta łatwo | Zakażenia układu | 10,9 MJ (2600 |
| | strawna | moczowego | kcal) |
| | pełnowartościowa | | |
| | | Przewlekłe | |
| | | nefropatie | |
| | | kanalikowo-śródmią | |
| | | ższowe | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| 2. | Dieta łatwo | Przewlekłe | 8,4 – 10,5 |
| | strawna | kłębuszkowe | MJ (2000 – 2500 |
| | niskobiałkowa | zapalenie nerek | kcal) |
| | | Nefropatia | |
| | | cukrzycowa | |
| | | | |
| | | Okres wielomoczu | |
| | | wczesnego w ostrej | |
| | | niewydolności | |
| | | nerek | |
| | | | |
| | | Przewlekła | |
| | | niewydolność nerek | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| 3. | Dieta łatwo | Zespół nerczycowy | 10,5 MJ (2500 |
| | strawna | — leczenie | kcal) |
| | wysokobiałkowa | nerkozastępcze | |
| | | (hemodializa, | |
| | | dializa | |
| | | otrzewnowa, stan | |
| | | po przeszczepie | |
| | | nerki) | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| 4. | Dieta | Ostre | 6,6 MJ (1550 kcal) |
| | kleikowo-owocowo-m | odmiedniczkowe | |
| | leczna | zapalenie nerek | |
| | | Ostre kłębuszkowe | |
| | | zapalenie nerek | |
| | | | |
| | | Okres wstępny | |
| | | ostrej | |
| | | niewydolności | |
| | | nerek | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| 5. | Dieta ziemniaczana | Przewlekła | 7,1 MJ (1700 kcal) |
| | | niewydolność nerek | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+Charakterystyka diet mających zastosowanie w chorobach nerek i dróg moczowych

Żywienie dietetyczne, aby mogło spełniać swoje zadanie, powinno być zbliżone do prawidłowego, z zachowaniem wszystkich zaleceń fizjologii żywienia. Wprowadzone zmiany powinny być jak najmniejsze. Jedynie w ostrych stanach chorobowych ograniczenia dietetyczne mogą być znaczne. Niepełne żywienie powinno trwać możliwie jak najkrócej. Dieta lecznicza powinna więc odpowiadać zapotrzebowaniu fizjologicznemu chorego organizmu, z uwzględnieniem stanu odżywienia, wieku, płci, stanu zdrowia i aktywności fizycznej.

Dietę ustala lekarz lub na jego zlecenie wykwalifikowana dietetyczka. Wskazówki dietetyczne dotyczą ilości i jakości produktów spożywczych i potraw, sposobu przyrządzania, liczby i rozkładu posiłków w ciągu dnia. Chory powinien wiedzieć, jakie są dozwolone i przeciwwskazane pokarmy oraz ściśle przestrzegać zaleconej diety.

1. Dieta łatwo strawna pełnowartościowa

Zasady diety łatwo strawnej pełnowartościowej

- Ilość energii należy ściśle dostosować do wydatków energetycznych organizmu. Ludzie dorośli powinni utrzymywać stałą masę ciała, zależnie od wzrostu i budowy organizmu. Szkodliwe jest zarówno zbytnie wychudzenie, jak i otyłość.

- Pożywienie powinno być urozmaicone. Spożywać należy różnorodne produkty, aby nie doprowadzić do niedoborów składników pokarmowych. W codziennym jadłospisie powinny znajdować się produkty ze wszystkich grup żywności, a więc: zbożowe, mleczne, warzywa i owoce, chude mięso, ryby, drób, tłuszcze roślinne bogate w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe.

- Wskazane jest spożywanie produktów zbożowych z pełnego przemiału, głównie pochodzących z pszenicy. Są one bogate w witaminy, sole mineralne oraz włókna roślinne (błonnik). Produkty te sprzyjają poprawie przemiany materii i ułatwiają utrzymanie właściwej masy ciała.

- Warzywa i owoce należy spożywać podczas każdego posiłku. Są one bardzo dobrym źródłem witamin antyoksydacyjnych, jak witamina C, witamina E, prowitamina A (beta-karoten). Są one również bogatym źródłem składników mineralnych i błonnika. Zawierają dużą ilość pierwiastków zasadotwórczych.

- Spożywanie chudego mleka i sera, zwłaszcza twarogowego. Mleko i sery są bardzo dobrym źródłem białka, wapnia i witaminy B₂. Do zdrowych produktów poprawiających mikroflorę przewodu pokarmowego należą przetwory mleczne fermentowane, jak jogurt, kefir, kwaśne mleko, maślanka, potrawy sporządzane na serwatce lub serwatka stosowana jako napój.

- Mięso ryb jest zdrowsze niż mięso zwierząt rzeźnych. Należy je spożywać 2 – 3 razy w tygodniu. Dobrym źródłem białka jest chude mięso drobiu, królików, cielęcina, wołowina, konina. Produkty te należy spożywać 2 – 3 razy w tygodniu. Pozostałą ilość białka pokrywają sery i niewielka liczba jaj (2 – 3 szt. tygodniowo).

- Ograniczyć należy tłuszcze zwierzęce, zawierające nasycone kwasy tłuszczowe i cholesterol, a więc smalec, łój, boczek, oraz tłuste mięso zwierząt rzeźnych, tłuste wędliny, pełne mleko, masło, śmietanę, tłuste sery twarde i topione. Tłuszcze zwierzęce należy zastępować tłuszczami roślinnymi bogatymi w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (olej sojowy, słonecznikowy, kukurydziany, rzepakowy). Ograniczyć należy tradycyjne smażenie na tłuszczu. Do smażenia beztłuszczowego należy używać odpowiednich naczyń, a do pieczenia folii aluminiowej i woreczków żaroodpornych.

- Wskazane jest ograniczenie cukru i słodyczy, które oprócz węglowodanów nie zawierają składników pokarmowych. Nadmierne spożycie cukru sprzyja otyłości, miażdżycy, kamicy żółciowej, próchnicy zębów.

- Konieczne jest ograniczenie soli kuchennej. Jeśli lekarz nie zaleci ograniczenia lub wykluczenia soli z diety, należy zmniejszyć jej ilość do 6 g/d, co równa się 1 łyżeczce do herbaty. Należy używać soli jodowanej.

- Alkohol należy wykluczyć, gdyż wypłukuje magnez oraz przyczynia się do zmniejszenia zawartości witamin.

- Spożywanie żywności nieprzeterminowanej, świeżej. Młode owoce i warzywa po dokładnym umyciu powinno się spożywać w całości. Produkty nieświeże, źle przechowywane bywają często zakażone pleśniami, zawierają aflatoksyny.

- Posiłki powinno spożywać się w spokoju i dobrej atmosferze. Należy jeść wolno, dokładnie żując. Napoje należy wypijać po posiłku.

- Posiłki należy spożywać regularnie, zgodnie z własnym biorytmem.

- Wskazane jest urozmaicenie posiłków pod względem doboru produktów, barwy, smaku, zapachu, konsystencji i sposobu przyrządzania. W celu poprawy wartości odżywczej, walorów smakowych i zapachowych potraw należy używać przypraw ziołowych i warzyw przyprawowych.

- Podstawą racjonalnego żywienia człowieka jest odpowiednia wartość energetyczna i odżywcza diety. Za podstawę do planowania diety łatwo strawnej pełnowartościowej przyjęto średnie wartości dla kobiet i mężczyzn o umiarkowanej aktywności fizycznej (Ś. Ziemlański).

Tabela 1. Wartość energetyczna i odżywcza diety łatwo strawnej pełnowartościowej (na podstawie wytycznych J. Hasika i Ś. Ziemlańskiego)

Składniki

Ilość składnika

Kobiety

Mężczyźni

Średnia wartość

Energia (MJ i kcal)

9,7 (2300)

12,6 (3000)

10,9 (2600)

Białko (g)

70 – 90

75 – 100

85

Tłuszcze (g)

63 (30% energii)

82 (30% energii)

75

NNKT (g)

6 (3% energii)

8 (3% energii)

7

Węglowodany (g)

330 – 405

400 – 480

396

(55 – 58% energii)

(58 – 60% energii)

Błonnik pokarmowy (g)

30

40

35

Wapń (mg)

1100

900

1000

Żelazo (mg)

18

15

17

Witaminy A — ekwiwalent retinolu (μg)

800

1000

900

Witamina B₁ (mg)

1,9

1,8

1,9

Witamina B₂ (mg)

1,8

2,6

2,5

Witamina C (mg)

70

70

70

Tabela 2. Dzienna racja pokarmowa diety łatwo strawnej pełnowartościowej (wg H. Stobnickiej-Szczygłowej)

Produkt

Miara (g)

Wymienniki pokarmowe

1. Produkty zbożowe:

100 g chleba równa się

75 g mąki lub makaronu, lub kaszy

100 g mąki lub kaszy, lub makaronu równa się 135 g chleba

pieczywo jasne i razowe

250

mąka, kasza, makaron

80

2. Mleko i produkty mleczne: mleko

500

100 g mleka równa się

ser biały twarogowy

60

15 g sera twarogowego lub

żółty ser

10

10 g żółtego sera

3. Jaja (¹/₂ – 1 szt.)

25 – 50

1 jajko równa się

50 g chudego mięsa lub sera twarogowego

4. Mięso, drób, wędliny, ryby:

100 g mięsa równa się

100 g sera twarogowego lub

80 g chudej wędliny lub

85 g filetów rybnych

mięso zwierząt rzeźnych i drobiu

140

wędliny

30

ryby (filety)

40

5. Masło i śmietana:

20 g masła równa się

100 g śmietany

masło

20

śmietana 18%

30

6. Inne tłuszcze:

olej sojowy, słonecznikowy

15

olej rzepakowy, oliwa z oliwek, margaryna „kubkowa”

10

7. Ziemniaki (4 – 5 średniej wielkości)

400

8. Warzywa i owoce zawierające witaminę C

200 – 300

9. Warzywa i owoce bogate w prowitaminę A

200 – 300

10. Pozostałe warzywa i owoce

300

11. Strączkowe suche

0

12. Cukier i słodycze:

cukier

50

100 g cukru równa się

150 g dżemu lub

dżem, miód

30

125 g miodu

Tygodniowy jadłospis dla diety łatwo strawnej pełnowartościowej

Poniedziałek

I śniadanie: Kawa zbożowa z mlekiem, pieczywo razowe, pasta z sera twarogowego i ryby wędzonej, pomidor.

II śniadanie: Owoce.

Obiad: Zupa szpinakowa z ziemniakami, pierogi z owocami, ciastka serowe z jabłkami, herbata ziołowa.

Kolacja: Zrazy cielęce, surówka z marchwi i czosnku, ziemniaki, kompot.

Wtorek

I śniadanie: Zupa mleczna z ryżem, pieczywo razowe z masłem, pasztet z królika, sałatka z kukurydzy, owoce.

II śniadanie: Bułka z masłem, sałatka wielowarzywna, herbata z mlekiem.

Obiad: Zupa jarzynowa, kabaczki faszerowane mięsem, sos pomidorowy, surówka z kalafiora, napój z jabłek.

Kolacja: Knedle czeskie, surówka z selera, jabłek i orzechów, owoce, jogurt.

Środa

I śniadanie: Herbata z mlekiem, pieczywo razowe, pasta z twarogu i włoszczyzny, owoce.

II śniadanie: Chleb pełnoziarnisty z masłem, sałatka z pszenicy gotowanej, marchewki i jabłek, maślanka.

Obiad: Zupa kminkowa, leczo, ziemniaki purée, surówka z czarnej rzodkwi, kompot.

Kolacja: Pierogi leniwe, sałatka wykwintna, mus z jabłek, kefir.

Czwartek

I śniadanie: Zupa mleczna z kaszą, pieczywo razowe, pasta z twarogu i włoszczyzny, jabłko pieczone.

II śniadanie: Chleb irlandzki, ryba w jarzynach, herbata z cytryną.

Obiad: Zupa pomidorowa, królik w potrawce, sałata zielona, kompot z czarnych porzeczek.

Kolacja: Omlet z owocami, napój z maślanki.

Piątek

I śniadanie: Mleko z gotowaną pszenicą, pieczywo pszenne razowe z masłem i dżemem, owoce.

II śniadanie: „Surówka piękności”.

Obiad: Zupa selerowa, pstrąg nadziewany szpinakiem, surówka z patisona, ziemniaki, kompot.

Kolacja: Cukinia panierowana serem, sos jarzynowy, pieczywo razowe, galaretka z kefiru, herbata ziołowa.

Sobota

I śniadanie: Zupa mleczna z zacierkami, pieczywo razowe z masłem, pasta selerowa, owoce.

II śniadanie: Chleb z kminkiem, pasztet z królika, pomidor, napój z mięty.

Obiad: Zupa ryżowa z cytryną, kurczak duszony, marchewka, surówka z kapusty pekińskiej, ziemniaki, herbata z owoców dzikiej róży.

Kolacja: Zapiekanka z makaronu, mięsa i warzyw, surówka z papryki, kompot.

Niedziela

I śniadanie: Kawa zbożowa z mlekiem, pieczywo razowe, mostek cielęcy faszerowany, sałatka z pomidorów i cebuli, owoce.

II śniadanie: Piernik z marchwi, jogurt.

Obiad: Rosół jarski, indyczka duszona z orzechami, szpinak, surówka z papryki, ziemniaki, owoce.

Kolacja: Keks jarzynowy, sos beszamelowy, pieczywo, herbata, jogurt owocowy.

2. Dieta łatwo strawna niskobiałkowa

Zasady diety łatwo strawnej niskobiałkowej

- Dieta zalecana jest przez lekarza indywidualnie, zależnie od stopnia tolerancji białka przez chorego. Podczas stosowania tej diety konieczna jest stała kontrola ilości i jakości spożywanego białka oraz okresowe oznaczanie elektrolitów we krwi (sodu, potasu, wapnia, fosforu) i bilansu wodnego. Celem diety jest zachowanie równowagi metabolicznej i wodnej.

- Zapotrzebowanie energetyczne zależne jest od aktywności chorego i jego stanu zdrowia. Zwykle przyjmuje się około 35 kcal (174 kJ) na 1 kg należnej masy ciała, co stanowi 2000 – 2500 kcal (8,4 – 10,5 MJ).

- Zależnie od stopnia zaawansowania choroby nerek ogranicza się białko do 0,7 g/kg należnej masy ciała.

Dzienne spożycie białka wynosi więc 40 – 50 g. Zalecenie spożycia mniejszej ilości białka w ciągu dnia kwalifikuje chorego do leczenia szpitalnego. W diecie łatwo strawnej niskobiałkowej należy tak dobierać produkty żywnościowe, aby wartość biologiczna białka była duża. Podaje się jaja, mleko, ser biały, chude mięso i ryby. Ogranicza się białko roślinne do ¹/₃ ogólnej ilości. Warzyw strączkowych nie podaje się ze względu na ich właściwości wzdymające i dużą ilość białka roślinnego. W przypadku braku pełnowartościowego białka zmniejsza się synteza enzymów, hormonów i przeciwciał, zmniejsza się odporność, dochodzi do zaburzeń układów enzymatycznych.

- Tłuszcze powinny pokryć zapotrzebowanie energetyczne w 25 – 30%. Przyjmuje się 1 – 1,3 g tłuszczu na 1 kg należnej masy ciała. Potrawy zbyt tłuste są źle tolerowane przez chorych. Najlepiej podawać tłuszcze o dużej wartości odżywczej: masło, śmietankę, olej sojowy, słonecznikowy, kukurydziany. Oleje powinno się dodawać do potraw w formie emulsji, np. w postaci domowego majonezu niedoprawianego solą i octem, aby chory nie widział tłuszczu na powierzchni potrawy. Tłuszcze zwierzęce, zawierające nasycone kwasy tłuszczowe i cholesterol należy ograniczyć, ponieważ często dochodzi do hiperlipoproteinemii.

- Węglowodany uzupełniają dzienne zapotrzebowanie energetyczne po uprzednim pokryciu zapotrzebowania na białka i tłuszcze (50 – 60%). Podaje się je w postaci ziemniaków, produktów zbożowych, często w postaci skrobi pszennej oraz warzyw i owoców. Chorzy, u których występują nudności i wymioty, niechętnie jedzą słodkie potrawy. Dodatek soku z cytryny poprawia przyswajanie tych potraw.

- Składniki mineralne:

SÓD. W niewydolności nerek dochodzi do zaburzeń w gospodarce tego elektrolitu. Podawanie sodu w postaci soli kuchennej zależne jest od jego wydalania z moczem. Nie ogranicza się soli kuchennej, jeśli nie występują obrzęki. W przypadkach wykluczenia soli kuchennej z diety smak potraw poprawia się dodatkiem przypraw, takich jak sok z cytryny, zielona pietruszka, koperek. W przypadkach obrzęków potrawy przyrządza się bez soli, ewentualnie soli się gotowe potrawy po wierzchu, zgodnie ze wskazaniami lekarza. Zwykle jej ilość nie powinna przekraczać 3 g/d. Należy przy tym pamiętać o wykluczeniu wszystkich produktów, do których dodano sól w przetwórstwie przemysłowym (np. wędliny, konserwy, pieczywo).

POTAS. W przypadkach hipopotasemii uzupełnia się potas preparatami farmakologicznymi, zalecanymi przez lekarza. W przypadku zwiększonego stężenia potasu we krwi ogranicza się spożycie warzyw i owoców bogatych w ten składnik.

Pozostałe składniki mineralne podaje się w granicach norm dla zdrowego człowieka. W praktyce w przypadku zmniejszonego przesączania kłębuszkowego zachodzi konieczność ograniczenia lub eliminacji produktów bogatych w fosfor przy zachowaniu niezbędnej podaży wapnia. Jest to trudne do osiągnięcia dietą. Odpowiednie preparaty farmakologiczne mogą wyrównać stężenie wapnia, a zmniejszyć zawartość fosforu we krwi.

ŻELAZO. W diecie z ograniczeniem białka uzupełnia się jego niedobór na zlecenie lekarza preparatami farmakologicznymi.

- Należy kontrolować objętość podawanych płynów i ilość wydalanego moczu oraz masę ciała. W przypadku obrzęków ogranicza się w diecie ilość płynów, zgodnie ze wskazaniem lekarza.

- Potrawy podaje się gotowane, duszone bez obsmażania, smażone bez tłuszczu na specjalnych patelniach pod przykryciem. Dobrze jest przygotować potrawy na kwaśno, zwłaszcza w przypadku redukcji soli kuchennej i znacznego braku łaknienia. Zaleca się dodatek soku z cytryny, kiszonego żuru, serwatki, kwaśnego mleka, maślanki, galaretek i kisieli owocowych. Należy unikać potraw zbyt słodkich i tłustych. Posiłki powinno się podawać częściej, lecz w mniejszych ilościach. Potrawy powinny być smaczne, atrakcyjnie przyrządzone i podane.

Tabela 3. Wartość energetyczna i odżywcza diety łatwo strawnej niskobiałkowej (na podstawie wytycznych J. Hasika i Ś. Ziemlańskiego)

+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Składnik | Wartość | Uwagi |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Energia (MJ i kcal) | 8,4 – 10,5 (2000 – 2500) | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Białko (g) | 40 – 50 | czasem 20 – 30 |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Tłuszcz (g) | 70 – 80 | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Węglowodany (g) | 300 – 380 | 50 – 60% energii |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Wapń (mg) | 0,7 – 0,9 | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Żelazo (mg) | 15 | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Witamina A — ekwiwalent | 800 | |
| retinolu (μg) | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Witamina B₁ (mg) | 1,5 | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Witamina B₂ (mg) | 2,1 | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Witamina C (mg) | 75 | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+

Tabela 4. Dzienna racja pokarmowa diety łatwo strawnej niskobiałkowej (wg H. Stobnickiej-Szczygłowej)

+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Produkt | Ilość (g) | Wymienniki pokarmowe |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 1. Produkty zbożowe: | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| skrobia pszenna | 200 | 100 g skrobi pszennej |
| | | równa się |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 125 g chleba |
| | | bezbiałkowego, który |
| | | w 100 g zawiera 0,8 |
| | | g białka lub |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| kasza jęczmienna, | 30 | 23 g kaszy manny, ma ̨ki |
| krakowska, ryż | | pszennej, bułki tartej |
| | | lub |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 40 g białego chleba lub |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 45 g chleba pytlowego |
| | | lub |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| ma ̨ka ziemniaczana | 10 | 8g skrobi pszennej |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 2. Mleko i produkty | | |
| mleczne: | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| mleko 2% tłuszczu | 300 | 100 g mleka świeżego |
| | | równa się |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 9g chudego mleka |
| | | w proszku |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| ser biały twarogowy | 75 | 100 g sera białego |
| | | tłustego równa się |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 84 g sera białego |
| | | chudego lub |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 185 g sera |
| | | homogenizowanego |
| | | tłustego lub |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 575 g mleka świeżego |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 3. Jaja (1 szt.) | 50 | 50 g jaja równa się |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 30 g mięsa chudego bez |
| | | kości lub |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 25 g chudej szynki lub |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 60 g sera tłustego |
| | | homogenizowanego |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 4. Mięso, drób, wędliny, | | |
| ryby i przetwory mięsne: | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| mięso chude bez kości | 100 | 100 g mięsa chudego |
| | | równa się |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 75 g chudej szynki lub |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 60 g chudego sera |
| | | homogenizowanego lub |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | 120 g filetów rybnych |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 5. Masło i śmietanka: | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| masło | 20 | 10 g masła równa się |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| śmietanka 18% | 20 | 40 g śmietanki |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 6. Inne tłuszcze: | 30 | |
| | | |
| olej sojowy, | | |
| słonecznikowy, | | |
| kukurydziany oliwa | | |
| z oliwek | | |
| | | |
| margaryna „kubkowa” | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 7. Ziemniaki (brutto) | 200 | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 8. Warzywa i owoce | 200 | 100 g pomidorów równa |
| zawierające witaminę | | się 100 g soku |
| C (brutto) | | pomidorowego lub 60 |
| | | g kalafiora lub |
| | | |
| | | 400 g pomarańczy, |
| | | grejpfruta |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 9. Warzywa i owoce | 200 | 100 g marchwi równa się |
| zawierające karoten | | 70 g cykorii lub |
| (brutto) | | |
| | | 50 g szpinaku lub |
| | | |
| | | 20 g koncentratu |
| | | pomidorowego |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 10. Pozostałe warzywa | 200 | 100 g buraków równa się |
| i owoce (brutto) | | |
| | | 100 g selera, |
| | | pietruszki, porów 100 |
| | | g jabłek równa się |
| | | |
| | | 100 g arbuza, moreli, |
| | | żurawin, porzeczek, |
| | | jeżyn lub 70 |
| | | g truskawek, wiśni lub |
| | | |
| | | 500 g soku pitnego |
| | | z jabłek |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 11. Strączkowe suche | 0 | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| 12. Cukier i słodycze: | 50 | |
| cukier, miód, dżem | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+