Żywienie w zaburzeniach mikrobioty jelitowej - ebook

AUTORZY

prof. dr hab. n. med. Tomasz Banasiewicz
Klinika Chirurgii Ogólnej, Endokrynologicznej i Onkologii Gastroenterologicznej Instytut Chirurgii
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr n. med. Jarosław Biliński
Klinika Hematologii, Onkologii i Chorób Wewnętrznych Warszawski
Uniwersytet Medyczny; Human Biome Institute, Polska

dr n. roln., inż. Arleta Drozd
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

prof. dr hab. n. med. Piotr Eder
Katedra i Klinika Gastroenterologii, Dietetyki i Chorób Wewnętrznych
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu; Szpital Kliniczny im. Heliodora Święcickiego w Poznaniu

dr n. med. Marcin Folwarski
Katedra Żywienia Klinicznego i Dietetyki Gdański
Uniwersytet Medyczny

mgr Anna Gudan
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

dr n. med. Maciej Hałasa
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

dr n. med., inż. Karolina Jakubczyk
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

dr hab. n. roln. Katarzyna Janda
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

prof. dr hab. n. med. Hanna Karakuła-Juchnowicz
I Klinika Psychiatrii, Psychoterapii i Wczesnej Interwencji
Uniwersytet Medyczny w Lublinie

mgr Zuzanna Karwowska
Małopolskie Centrum Biotechnologii
Uniwersytet Jagielloński

dr n. med. Karolina Kaźmierczak-Siedlecka
Samodzielna Pracownia Badań Biochemicznych Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

mgr Natalia Komorniak
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

dr Tomasz Kościółek
Małopolskie Centrum Biotechnologii
Uniwersytet Jagielloński

dr n. med. Paweł Liśkiewicz
Katedra i Klinika Psychiatrii Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

dr hab. inż. Paweł P. Łabaj
Małopolskie Centrum Biotechnologii
Uniwersytet Jagielloński

dr n. med. Igor Łoniewski
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie; Sanprobi Sp. z o.o. Sp. k.

dr n. med. Dominika Maciejewska-Markiewicz
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

dr hab. n. med. Wojciech Marlicz
Katedra i Klinika Gastroenterologii Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie; Sanprobi sp. z o.o. sp.k.

mgr Honorata Mruk
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

prof. dr hab. n. med. i n. o zdr. Bożena Muszyńska
Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej Wydział Farmaceutyczny
Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum

mgr Alina Niezgódka-Klósak
Katedra i Klinika Gastroenterologii, Dietetyki i Chorób Wewnętrznych
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

mgr Joanna Róg
I Klinika Psychiatrii, Psychoterapii i Wczesnej Interwencji
Uniwersytet Medyczny w Lublinie

prof. dr hab. n. med. Jerzy Samochowiec
Katedra i Klinika Psychiatrii Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

dr hab. n. med. i n. o zdr. Karolina Skonieczna-Żydecka
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

prof. dr hab. n. med. Ewa Stachowska
Katedra i Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki Pomorski
Uniwersytet Medyczny

dr hab. n. med. Dorota Waśko-Czopnik
Katedra i Klinika Gastroenterologii i Hepatologii
Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Michał Wroński
Katedra i Klinika Psychiatrii Pomorski
Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

dr hab. n. med. Ewa Wunsch
Samodzielna Pracownia Medycyny Translacyjnej Pomorski
Uniwersytet Medyczny w SzczeciniePRZEDMOWA

Możemy przyjąć, że zasiadając do stołu, zapraszamy do niego nasze mikroorganizmy jelitowe. Z tego powodu podejmowane wybory żywieniowe determinują nie tylko ludzkie zdrowie. Wpływają także na dobrostan superorganizmu, jakim są drobnoustroje tworzące mikrobiotę przewodu pokarmowego.

Coraz mocniej jesteśmy przekonani o tym, że na każdym etapie życia człowieka te dwa światy – świat naszych, ludzkich komórek oraz świat mikroorganizmów jelitowych – przenikają się wzajemnie i są zasilane przez składniki odżywcze. Dieta ma zatem znaczenie dla zmian struktury ekosystemu jelitowego. Wpływa na utrzymanie dużej różnorodności gatunkowej (homeostazę, tzw. eubiozę) lub na nasilenie zmian patologicznych (tzw. dysbiozę). Wiemy, że duża różnorodność gatunkowa mikrobioty jelitowej jest fundamentem zdrowia, jednak dotychczasowe próby opisania „zdrowej” czy „prawidłowej” mikrobioty jelitowej nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Przyczyną jest znaczne zróżnicowanie gatunkowe naszych mikrobiomów jelitowych, uwarunkowane zarówno przebytymi chorobami, żywieniem, farmakoterapią, aktywnością fizyczną, jak i – choć w mniejszym stopniu – czynnikami genetycznymi. Na uwagę zasługuje także zmienność mikrobiomu postępująca wraz ze starzeniem się organizmu. Wydaje się, że skład mikrobioty jelitowej może różnicować ponad 120 czynników egzogennych (tłumaczących istnienie około 18% zmienności w składzie mikroorganizmów jelitowych), spośród których aż 60 jest powiązanych z dietą!

Dlatego z taką radością oddajemy do Państwa rąk tę książkę. Chcieliśmy w rzetelny, a zarazem przystępny sposób przedstawić stan wiedzy na temat mikrobioty jelitowej, aby ułatwić zrozumienie działania tego superekosystemu, a także pomóc w podejmowaniu właściwych wyborów terapeutycznych.

Układ rozdziałów książki nie jest przypadkowy – kolejność przedstawianych treści ma pomóc w poznaniu organizacji i działania ekosystemu mikroorganizmów jelitowych. Każdy kolejny rozdział uzupełnia zasób wiedzy niezbędny do zrozumienia całości. Czytamy o tym, czym są mikrobiom i bariera jelitowa, jak funkcjonuje układ immunologiczny związany z błonami śluzowymi jelita i jak można go modyfikować, czym jest oś jelitowo–mózgowa, a czym – oś jelitowo–wątrobowa. Odrębny rozdział poświęcono metodom bioinformatycznym wykorzystywanym do opisu złożoności i działania ekosystemu mikroorganizmów jelitowych. Niektóre tematy zostały opisane przez specjalistów praktyków: lekarzy, dietetyków, technologów i biotechnologów, jak również farmaceutów, zajmujących się diagnostyką mikrobioty jelitowej oraz terapią żywieniową pacjenta. Pochylono się nad problemami pacjentów z chorobami zapalnymi przewodu pokarmowego, z zespołem jelita drażliwego, osób z dysbiozą przygotowywanych do operacji i operowanych, pacjentów onkologicznych z zaburzeniami mikrobioty jelitowej; wreszcie – pacjentów z zaburzeniami psychicznymi (wynikającymi z nieprawidłowości osi jelito–mózg). Zgłębiono także zagadnienie wpływu składników odżywczych na korzystne modyfikacje mikrobiomu jelitowego, opisano szerzej ideę pro- i prebiotykoterapii, poświęcono uwagę idei wykorzystania preparatów na bazie grzybów w terapii zaburzeń osi jelito–mózg, zwrócono uwagę na potencjalną moc związków polifenolowych w przebudowie mikrobioty jelitowej. Odrębny rozdział poświęcono tym składnikom pożywienia i technikom produkcji żywności, które negatywnie oddziałują na mikroorganizmy jelitowe. A jak na wyczerpujący temat mikrobioty podręcznik przystało – zawiera on rozdział dotyczący przeszczepów mikrobioty jelitowej.

Dla mnie, redaktora naukowego, powodem do ogromnej radości jest lista autorów, którzy zgodzili się podzielić z Państwem swoją wiedzą. Wszyscy są uznanymi autorytetami w swoich dziedzinach, a wielu z nich stosuje tę wiedzę w codziennej pracy z pacjentami. Na liście nie brakuje też młodych, zdolnych naukowców – to napawa optymizmem i daje nadzieję na popularyzację tej fascynującej gałęzi wiedzy przez kolejne lata.

_prof. dr hab. n. med. Ewa Stachowska_SŁOWO WSTĘPNE
PROFESOR BARBARY DOŁĘGOWSKIEJ

Książka jest bardzo aktualnym i bardzo interesującym kompendium wiedzy o mikrobiocie jelitowej. Traktuje o jej roli w organizmie człowieka oraz o przyczynach jej zaburzeń. Niezmiernie ważną częścią tej wieloautorskiej publikacji są rozdziały dotyczące zaburzeń mikrobioty jelitowej u osób z rozpoznanym zespołem jelita drażliwego, u pacjentów z nieswoistymi chorobami zapalnymi jelit, dysfunkcją wątroby, a także zaburzeniami psychicznymi. Wykorzystanie żywności specjalnego przeznaczenia medycznego w terapii osób z nieswoistymi chorobami zapalnymi jelit, żywienie pacjentów z chorobami zapalnymi w okresie okołooperacyjnym, przygotowanie pacjenta do operacji, praktyczne zastosowanie i możliwości terapeutyczne modyfikacji mikrobiomu w onkologii – to kolejne zagadnienia, które z pewnością zainteresują lekarzy wielu specjalności i dietetyków. Rozdziały o prebiotykach, probiotykach, psychobiotykach, a także o wpływie dodatków do żywności na skład i funkcje mikrobiomu jelitowego są cennym uzupełnieniem wiedzy i jednocześnie praktycznym przewodnikiem. Książka jest bogato ilustrowana, każdy jej rozdział jest zakończony wykazem aktualnych publikacji dotyczących omawianej tematyki.

_prof. dr hab. n. med. Barbara Dołęgowska_SŁOWO WSTĘPNE
PROFESOR LUCYNY OSTROWSKIEJ

Przedstawiony mi do recenzji podręcznik _Żywienie w zaburzeniach mikrobioty jelitowej_ to pierwsza tego typu pozycja literaturowa dotycząca jakże aktualnego tematu – ludzkiego mikrobiomu. Chociaż temat mikrobioty jelitowej jest w ostatnich latach intensywnie badany, to jednak do tej pory nie było takiej polskojęzycznej pozycji na rynku. Człowiek nosi w swoich jelitach aż 1,5–2,0 kg bakterii, które mają swój własny genom, dlatego warto wiedzieć, jak one funkcjonują w ludzkim organizmie i co trzeba zrobić, aby nie zaburzyć tego porządku, lub jak – w przypadku dysbiozy jelitowej (przewaga bakterii patogennych nad probiotycznymi) – przywrócić tę korzystną dla wszystkich równowagę. Warto się również dowiedzieć, co już na ten temat sprawdzono i potwierdzono naukowo, a czego jeszcze należałoby dociekać w badaniach. Stąd książka, w której autorzy kompleksowo opisują zagadnienia związane z mikrobiotą jelitową w powiązaniu z wieloma aspektami jej funkcjonowania w stanie zdrowia i w trakcie choroby gospodarza, jest ciekawą pozycją dla osób zainteresowanych taką tematyką. Z kolei dla osób pracujących naukowo nad możliwościami modulacji mikrobioty jelitowej – podręcznik ten będzie inspiracją i przeglądem dobrze zebranej literatury naukowej.

Książka ma przejrzysty układ – podzielono ją na trzy części: „Oś jelito–wątroba”, „Oś jelito–mózg” oraz „Stymulacja osi jelito–wątroba–mózg”.

Część pierwsza rozpoczyna się od bardzo dokładnego opisu, czym są mikrobiota jelitowa i bariera jelitowa oraz czym się charakteryzuje mikrobiota zdrowego człowieka. W następnym rozdziale zostały bardzo przejrzyście i w prosty sposób przedstawione metody bioinformatyczne wykorzystywane w analizie mikrobiomu jelitowego. Bardzo mało jest tego typu pozycji na polskim rynku i dlatego wydaje mi się, że tę część należałoby uznać wręcz za unikatową. Kolejni autorzy książki piszą o funkcjach układu immunologicznego związanego z błonami śluzowymi jelit, o biomarkerach dysfunkcji jelitowej, cechach zaburzonej mikrobioty w przebiegu chorób zapalnych jelita oraz o wykorzystaniu żywności specjalnego przeznaczenia. W tej części podręcznika znajdziemy także rozdział dotyczący budowy i funkcji osi jelitowo-wątrobowej oraz oczywiście rozdział o roli żywienia w aspekcie utrzymania prawidłowej funkcji jelita. Nie zabrakło również wyjaśnienia, w jaki sposób poszczególne składniki pożywienia modulują funkcję mikrobioty jelitowej, co pozwala zrozumieć fragmenty książki poświęcone żywieniu osób z zaburzonymi funkcjami mikrobioty jelitowej. Ponadto godny uwagi jest opis przygotowania pacjenta (z chorobami zapalnymi jelit) do zabiegu operacyjnego – to zagadnienie, określane mianem prerehabilitacji, jest bardzo silnym oraz uznanym trendem we współczesnej opiece żywieniowej. Jako lekarza i dietetyka klinicznego ogromnie zaciekawił mnie rozdział dotyczący modyfikacji mikrobiomu w onkologii, w którym autorzy przedstawiają niezmiernie trudne tematy – rolę mikrobiomu w onkogenezie oraz charakterystykę zmian mikrobiomu w konkretnych nowotworach, jak również zachowanie się mikrobiomu przy zastosowaniu konkretnego leczenia przeciwnowotworowego.

Kolejna część książki traktuje o osi jelito–mózg. To jeden z najbardziej obecnie eksplorowanych obszarów wiedzy o mikroorganizmach jelitowych. Autorzy w sposób bardzo merytoryczny i uporządkowany przedstawiają kolejne aspekty funkcjonowania tego niezwykle złożonego układu powiązań między mikroorganizmami jelitowymi a układem nerwowym. Mamy tu rozdziały napisane przez naukowców zajmujących się badaniami mikrobioty jelitowej, ale także przez lekarzy psychiatrów i dietetyka klinicznego, co pozwala na bardzo wyczerpujące przedstawienie zarówno mikrobiologicznego tła chorób psychicznych, jak i praktycznego działania na rzecz poprawy funkcji mikrobioty jelitowej u chorych psychicznie (z lękiem, stresem, depresją, chorobą afektywną dwubiegunową, schizofrenią, a także z zaburzeniami związanymi z używaniem substancji psychoaktywnych, zaburzeniami ze spektrum autyzmu, z jadłowstrętem psychicznym). Ponadto znajdujemy tu przegląd badań mikrobiomu w psychiatrii i potencjalne kierunki leczenia zaburzeń psychicznych ukierunkowane na modulację mikrobioty jelitowej oraz opis zależności między leczeniem przeciwpsychotycznym a zmianami mikrobioty.

Ostatnia część książki to prawdziwa kopalnia wiedzy o substancjach stymulujących mikrobiotę jelitową. Mamy tu informacje o występujących w naturze węglowodanach (zawartych np. w grzybach, błonniku roślinnym oraz roślinach prozapalnych), naturalnych produktach roślinnych mających modulujący wpływ na mikrobiotę jelitową – czyli o działaniu prebiotycznym. Bardzo rozbudowany rozdział opisujący psychobiotyki wprowadza czytelnika w opis działania konkretnych szczepów bakteryjnych, mających potencjalne zastosowanie w terapii żywieniowej pacjentów z zaburzeniami osi jelito–wątroba–mózg. Niejako uzupełnieniem tego rozdziału jest kolejny – poświęcony zagadnieniu transferu mikrobioty jelitowej (wybór dawcy, drogi podania, wskazania i przeciwwskazania, bezpieczeństwo terapii). Na koniec możemy przeczytać o wpływie dodatków wykorzystywanych w produkcji żywności na skład i funkcję mikrobiomu jelitowego.

Jeśli ktoś z nas myślał, że może bez problemu zaplanować terapię żywieniową pacjenta z dysbiozą jelitową, to dopiero po lekturze tego podręcznika nabierze należytej pokory. Zachęcam jednakże do przeczytania tej książki nie tylko tych, którzy starają się jak najlepiej pomóc swoim pacjentom, lecz także wszystkich chcących żyć w zgodzie ze swoimi bakteriami jelitowymi.

_prof. dr hab. n. med. Lucyna Ostrowska_