Apetyt na cuda. Przepis na uczonego - ebook

Geny i hełmy korkowe

„Miło cię widzieć, Clint”.

Urzędnik kontroli paszportowej najwyraźniej nie wiedział, że w Wielkiej Brytanii pierwsze imię pełni czasem taką funkcję, jak drugie imię w innych krajach. Mamy je, ale praktycznie nikt go nie używa. Ja zawsze byłem Richardem, tak samo jak mój ojciec Johnem. Tak jak i on, zwykle niemal nie pamiętam, jak mam na pierwsze imię, póki ktoś mi o tym nie przypomni, co zresztą wciąż nieco mnie irytuje (i nic nie pomaga nawet to, że dzięki temu mogę posługiwać się tymi samymi inicjałami co Charles Robert Darwin!). No cóż, angielskie obyczaje mało obchodzą United States Department of Homeland Security. Nie wystarcza im, jak widać, że zaglądają ludziom do butów i sprawdzają pastę do zębów, zdecydowali też, że przekroczyć granicę amerykańską możesz jedynie pod swoim pierwszym imieniem; takim, jakie masz wpisane w paszporcie. Chwilowo więc musiałem pożegnać się z moją dotychczasową tożsamością i zabukować bilety na samolot jako Clinton R. Dawkins. Oczywiście również jako Clinton R. musiałem wypełnić wszystkie te śmiertelnie poważne i groźne formularze wjazdowe, w których mam obowiązek między innymi solennie przyrzec, że nie przybywam do Stanów Zjednoczonych po to, by siłą obalić amerykańską konstytucję („To jedyny cel mojej podróży”, wpisał kiedyś brytyjski prezenter radiowy Gilbert Harding; dziś taki dowcip mógłby go drogo kosztować).

Tak więc zgodnie ze świadectwem urodzenia i paszportem nazywam się Clinton Richard Dawkins, mój ojciec zaś — Clinton John. Wiąże się z tym zresztą zabawna historia — otóż w 1941 roku, kiedy się urodziłem, „The Times” publikował jeszcze listy szczęśliwych ojców, których potomkowie właśnie przyszli na świat, i okazało się, że w marcu w tym samym szpitalu co ja, w Eskotene Nursing Home w Nairobi, syna powiła też żona innego C. Dawkinsa, niespokrewnionego zresztą z nami wielebnego Cuthberta, misjonarza Kościoła anglikańskiego. Moja mama, jak mi później opowiadała, czuła się nieco zmieszana, gdy na jej ręce zaczęły spływać liczne listy gratulacyjne od biskupów i duchownych z całej Anglii, pełne błogosławieństw dla nowo narodzonego potomka. Trudno powiedzieć, czy te błędnie zaadresowane błogosławieństwa miały jakiś pozytywny wpływ na mnie. Faktem jest bez wątpienia, że syn wielebnego Cuthberta Dawkinsa został misjonarzem, tak jak jego ojciec, natomiast ja podążyłem w ślady swojego, który był biologiem. Mama do dziś żartuje, że może jednak nas zamienili, ale na moje szczęście już fizyczne podobieństwo do taty dowodzi, że nie jestem podrzutkiem i nigdy nie była mi przeznaczona kariera duchownego.

Tradycja nadawania synom na pierwsze imię Clinton narodziła się w naszej rodzinie, gdy mój praprapradziadek Henry Dawkins (1765–1852) poślubił Augustę, córkę generała sir Henry’ego Clintona (1738–1795), głównodowodzącego królewskich brytyjskich sił zbrojnych w latach 1778–1782. (Czas pełnienia tej funkcji jednoznacznie wskazuje, że przynajmniej w części to on był odpowiedzialny za angielską klęskę w amerykańskiej wojnie o niepodległość). Historia małżeńskich starań mojego przodka sugeruje zresztą, że przejęcie przez naszą rodzinę imienia Clinton to przejaw swoistego tupetu. Otóż, jak się można dowiedzieć z książki poświęconej dziejom Londynu, czyli również Great Portland Street, gdzie generał Clinton mieszkał po powrocie zza oceanu:

W roku 1788 córka sir Henry’ego uciekła z domu rodzinnego w powozie z panem Dawkinsem. Pan Dawkins, by umknąć pościgowi, wynajął jeszcze sześć dorożek, którym kazał ustawić się na pobliskim Portland Place i ruszyć pędem we wszystkie strony, gdy tylko on przejedzie koło nich ze swą wybranką…¹

Chciałbym wierzyć, że to wzmianka o chlubnych dziejach mojej rodziny zainspirowała słynne strofy Stephena Leacocka o lordzie Ronaldzie, który „dosiadł konia i ruszył naraz we wsze strony”. Mam też nadzieję, że odziedziczyłem po Henrym Dawkinsie nieco jego zaradności i zapału, co jest jednak mało prawdopodobne, bo w końcu mam po nim tylko 1/32 genomu; 1/64 odziedziczyłem po generale Clintonie, a jakoś nigdy nie ciągnęło mnie do wojaczki.

Tessa d’Urberville i Pies Baskerwilów to dalece nie jedyne powieści, w których kluczową rolę odgrywa genetyczne dziedzictwo po odległych przodkach, tyle że ich autorzy najwyraźniej nie wzięli pod uwagę, że taki spadek co generację zmniejsza się o połowę. To postęp, a raczej spadek wykładniczy. Nader szybki, a przynajmniej taki by był, gdyby nie małżeństwa z kuzynami (tym częstsze, im odleglejsze pokrewieństwo), ale z drugiej strony, to dzięki takim związkom dziś praktycznie wszyscy jesteśmy ze sobą bliżej lub dalej spokrewnieni. Mało kto uświadamia to sobie, a tymczasem to twierdzenie można dowieść nawet nie wstając z fotela. Wystarczy prosty eksperyment myślowy z wehikułem czasu. Jeśli tylko wybierzemy się w odpowiednio odległą przeszłość, okaże się, że każdy, kogo tam spotkamy, jest albo przodkiem wszystkich organizmów żyjących w roku 2014, albo żadnego z nich. Teraz możemy zastosować (ukochaną przez matematyków) regułę reductio ad absurdum i cofnąć się w przeszłość aż do dewonu. Jak łatwo pojąć, owa reguła działa również w stosunku do naszych przodków sprzed trzystu milionów lat — twoja praryba musi być i moją prarybą, bo inaczej musielibyśmy przyjąć, że ich dwie linie były ściśle oddzielone przez setki milionów lat, a dzisiaj mogą się ze sobą rozmnażać. To po prostu niemożliwe. Pytanie tylko, jak daleko trzeba się tak naprawdę cofać, by wykryć jeszcze interesujące nas pokrewieństwo. Oczywiście nie aż do dewonu. Znacznie, znacznie bliżej. Cóż — pominę tu może (niezbyt zresztą skomplikowane) obliczenia i przejdę wprost do rezultatów. Otóż mogę zapewnić wszystkich moich czytelników, że podobnie jak królowa brytyjska chlubi się swoim pochodzeniem od Wilhelma Zdobywcy, z olbrzymim prawdopodobieństwem tak samo może czynić każdy z Was (ja zresztą nawet wiem to z pewnością. Takie pokrewieństwo — pominąwszy kwestię nieślubnych związków po drodze — może odkryć prawie każdy, kto jest w stanie prześledzić dzieje swojej rodziny na przestrzeni tysiąca lat).

Clinton George Augustus Dawkins (1808–1871), jeden z kilku synów Henry’ego i Augusty, należał do tych nielicznych Dawkinsów, którzy na co dzień posługiwali się imieniem Clinton. Jeśli odziedziczył odwagę swego ojca, wystawił ją na ciężką próbę w 1849 roku, kiedy to jako brytyjski konsul urzędował w Wenecji, intensywnie ostrzeliwanej przez wojska austriackie. Opowieść jest zabawna, więc pozwolę sobie ją tu przytoczyć, zwłaszcza że do dziś w posiadaniu mej rodziny znajduje się odgrywająca w niej ważną rolę kula armatnia, na pamiątkę umieszczona na brązowej podstawce z wygrawerowaną odpowiednią inskrypcją. Nie wiem, co prawda, czy rodzinnym legendom i treści inskrypcji (nie wiem też, czyje to słowa) można ufać, ale oto ona (w moim własnym przekładzie z francuskiego, który wówczas był językiem dyplomacji):

Pewnej nocy, gdy konsul leżał już w łóżku, austriacki pocisk przebił sufit i kołdrę i utknął w pościeli, dokładnie między jego nogami, na szczęście powodując tylko powierzchowne obrażenia. Wpierw sądziłem, że to bajeczka, ale później przekonałem się, że rzeczywiście dokładnie tak to wyglądało. Nasz szwajcarski kolega, spotkawszy go na pogrzebie amerykańskiego konsula, zaczął dopytywać o szczegóły, a Dawkins ze śmiechem wszystko potwierdził i dodał jeszcze, że to właśnie dlatego od tego czasu nieco powłóczy nogami.

Ten wyjątkowo łaskawy dla pewnych istotnych narządów mojego przodka incydent wydarzył się, zanim jeszcze miał on szansę je wykorzystać (przynajmniej w kontaktach z mą szacowną przodkinią) i aż kusi, by przyjąć, że swoje istnienie zawdzięczam wyłącznie balistycznemu szczęściu. W końcu parę centymetrów w górę i… W rzeczywistości jednak i moje istnienie — i każdego z nas — wymagało nieskończenie niemal większej liczby znacznie bardziej szczęśliwych przypadków niż minimalnie chybiająca celu kula armatnia. Jesteśmy tu i teraz, bo wszystko, co działo się od samego początku Wszechświata działo się dokładnie tak, jak się działo. Wenecka przygoda mojego przodka to tylko drobna ilustracja tego nieprawdopodobnego ciągu zbiegów okoliczności. Jak już mówiłem — wystarczyłoby, by drugi dinozaur z lewej (licząc od największego sagowca) nie był tego dnia podziębiony, a tak kichnął i przez to nie zdołał schwytać pętającego mu się pod nogami niewielkiego ryjówkokształtnego zwierzątka, które tym sposobem zostało przodkiem wszystkich żyjących na Ziemi ssaków; to dzięki temu kichnięciu jesteśmy tutaj. I wszyscy zawdzięczamy swą egzystencję takiemu zbiegowi nieprawdopodobieństw. Cóż — jesteśmy po prostu nieprawdopodobnymi szczęściarzami!

Edward Dawkins (1859–1905) był jednym z wielu Dawkinsów, którzy edukację pobierali w oksfordzkim Balliol College. Miał to szczęście, że znalazł się tam w odpowiednim momencie, by dostąpić zaszczytu unieśmiertelnienia w strofach słynnych Balliol Rhymes, po raz pierwszy opublikowanych w 1881 roku pod tytułem The Masque of Balliol. Największą sławę zyskała bez wątpienia zwrotka poświęcona przełożonemu szkoły Benjaminowi Jowettowi, której autorem był (wówczas uczeń siódmej klasy, a po latach dziekan katedry w Norwich) H.C. Beeching:

First come I, my name is Jowett.

There’s no knowledge but I know it.

I am Master of this College,

What I don’t know isn’t knowledge.

/Najpierw ja — Jowett jestem/ Nie ma nic, czego bym nie wiedział/ Jestem panem tego kolegium/ Czego nie wiem — nie jest wiedzą.

Wersy poświęcone Clintonowi Edwardowi Dawkinsowi nie są może aż tak zgrabne, ale dla mnie oczywiście znacznie ważniejsze:

Positivists ever talk in s-

Uch an epic style as Dawkins;

God is naught and Man is all,

Spell him with a capital.

/Pozytywiści zwykle mówią/ równie podniosłym stylem, jak Dawkins:/ Bóg jest niczym, Człowiek wszystkim/ To „Człowiek” trzeba pisać dużą literą.

Wolnomyśliciele w epoce wiktoriańskiej musieli być rzadkością i bardzo żałuję, że nigdy nie spotkałem mojego stryjecznego prapradziadka (jako dziecko poznałem dwie jego młodsze siostry, wówczas już w bardzo podeszłym wieku. Jedna z nich miała dwie służące, do których zwracała się per Johnson i Harris. Mówienie do kogoś po nazwisku wydało mi się dość dziwne, ale najwyraźniej „epicki styl” zobowiązuje).

Mam wrażenie, że to sir Clinton zapłacił za naukę mojego dziadka, a swojego bratanka Clintona George’a Evelyna Dawkinsa w Balliol, jak również że ten praktycznie cały spędzony w szkole czas poświęcił przede wszystkim wioślarstwu. Jest taka fotografia (reprodukcję zamieściłem w książce), na której mój dziadek szykuje się właśnie do kolejnej przeprawy. Można ją uznać za (uroczą, nie przeczę) ilustrację do jakiejś powieści rozgrywającej się w Oksfordzie w pełni lata w edwardiańskiej Anglii. Doskonale by się sprawdziła w słynnej Zulejce Dobson Maxa Beerbohma. Grupa gości (wszyscy oczywiście w kapeluszach) stoi na pokładzie spuszczanego na wodę hangaru na łodzie, którego konserwacją, jak pamięć sięga, zajmowały się wszystkie kolejne załogi wioślarskie. Dziś już takich hangarów nie ma — zastąpiły je murowane przystanie. (Choć jeden, a może dwa wciąż pływają. A przynajmniej „żyją” zacumowane u brzegu, wykorzystywane jako barki mieszkalne, czasem zaś, korzystając z holowników, organizuje się na nich rejsy po rzece i starorzeczu wokół Oksfordu).

Podobieństwo mojego ojca i wujka Colyeara do dziadka jest wręcz uderzające. Od dawna zresztą takie rodzinne podobieństwa mnie fascynują, choć bardzo szybko zanikają z kolejnymi generacjami. Wracając zaś do dziadka — jego przywiązanie do balliolskiego kolegium musiało być zaiste wielkie, skoro udało mu się tam zostać ładnych parę lat dłużej niż innym uczniom; głównie, jak podejrzewam, po to, by oddawać się swej wioślarskiej pasji. Choć może nie tylko. Gdy odwiedzałem go po wielu latach, szkoła była głównym tematem naszych rozmów i nieustannie wypytywał mnie, czy nadal posługujemy się tym samym edwardiańskim slangiem, który doskonale zapamiętał z młodości — czy mówimy „Mugger” o dyrektorze, „wagger pagger” na kosze na śmieci, a „Memmogger” na Memoriał Męczenników — wielki krzyż stojący w pobliżu Balliol, upamiętniający trzech anglikańskich biskupów spalonych żywcem w Oksfordzie w 1555 roku za ich przywiązanie do nie tej, co trzeba, wersji chrześcijaństwa.

Jedno z moich ostatnich wspomnień dziadka to gdy odwoziłem go na zjazd absolwentów szkoły (taką uroczystość organizowano co roku dla kolejnych roczników). Aż rozkwitł w otoczeniu dawnych kolegów, z których większość poruszała się już za pomocą balkoników i słyszała cokolwiek tylko dzięki trąbkom akustycznym (pince-nez mieli chyba wszyscy). Jeden z nich nawet go rozpoznał i sarkastycznie spytał: „Hej, Dawkins — ciągle wiosłujesz jak Leander?”. Zostawiłem go tam, chyba jednak trochę zagubionego wśród starej paczki. Uświadomiłem sobie wtedy, że niektórzy z nich musieli walczyć jeszcze w wojnie burskiej i to im właśnie Hilaire Belloc zadedykował swój słynny wiersz To the Balliol Men Still in Africa:

Years ago, when I was at Balliol,

Balliol men — and I was one —

Swam together in winter rivers,

Wrestled together under the sun.

And still in the heart of us, Balliol, Balliol,

Loved already, but hardly known,

Welded us each of us into the others:

Called a levy and chose her own.

Here is a House that armours a man

With the eyes of a boy and the heart of a ranger

And a laughing way in the teeth of the world

And a holy hunger and thirst for danger:

Balliol made me, Balliol fed me,

Whatever I had she gave me again:

And the best of Balliol loved and led me.

God be with you, Balliol men.

Z wielką trudnością odczytałem ten wiersz publicznie najpierw na pogrzebie mojego ojca w 2011 roku, a ponownie rok później, gdy włączyłem go do eulogii Christophera Hitchensa (kolejnego absolwenta Balliol), którą wygłosiłem na Globalnej Konwencji Ateistycznej w Melbourne. Z trudnością, bo — muszę się przyznać — nawet przy szczęśliwszych okazjach recytowanie poezji, którą naprawdę lubię, nader szybko doprowadza mnie do łez, a ten akurat wiersz Belloca niemal przewodzi w tej stawce.

Po ukończeniu Balliol dziadek — podobnie jak wielu innych członków mojej rodziny — wybrał karierę w służbie kolonialnej (Colonial Service). Został konserwatorem lasów w Birmie i większość czasu spędzał w odległych zakamarkach tamtejszych kniei, nadzorując ciężką pracę specjalnie do tego celu szkolonych słoni-drwali. Był właśnie na takim odludziu — lubię go sobie wyobrażać z rozłupnicą w ręku — kiedy (był to 1921 rok) dowiedział się o narodzinach swojego najmłodszego syna Colyeara (matką Henry’ego — tak, tego przedsiębiorczego młodzieńca, który uprowadził Augustę Clinton — była lady Juliana Colyear, stąd pierwsze imię mojego wujka). Był tak niecierpliwy, że nawet nie poczekał na jakikolwiek sensowny środek transportu, tylko wsiadł na rower i ruszył w pięćdziesięciomilową podróż do domu, a gdy znalazł się już u wezgłowia swojej żony Enid i pokazano mu noworodka, z dumą stwierdził, że ma on „nos Dawkinsów”. Psychologowie ewolucyjni dawno już zauważyli tę szczególną skłonność rodziców, by w dzieciach doszukiwać się podobieństwa do ojca (ewentualnie jego rodziny), podczas gdy podobieństwo do matki mało kogo interesuje. To zupełnie zrozumiałe — znacznie trudniej być pewnym ojcostwa niż macierzyństwa.

Colyear był najmłodszym, a John, mój ojciec, najstarszym z trójki braci. Wszyscy urodzili się w Birmie i każdy z nich wędrował w koszyku przez dżunglę (tylko najbardziej zaufani służący mieli „zaszczyt” dźwigania nosideł). Wszyscy wybrali też tę samą ścieżkę kariery co ich ojciec i zatrudnili się w służbie kolonialnej, tyle że trafili do zupełnie różnych części tego kontynentu — John do Nyasaland (obecnie Malawi), średni z braci, Bill, do Sierra Leone, a Colyear do Ugandy. Bill tak naprawdę nazywa się Arthur Francis — przynajmniej takie imiona, po dwóch dziadkach, dostał na chrzcie — ale w dzieciństwie wszyscy zawsze mówili o nim Bill, a to ze względu na rzucające się wręcz w oczy podobieństwo do Billa Jaszczurki z Alicji w Krainie Czarów. Z kolei John i Colyear byli tak do siebie podobni, że pewnego razu ktoś zaczepił Johna na ulicy i spytał: „To ty czy twój brat?” (i to prawdziwa historia, czego chyba nie można powiedzieć o słynnej anegdotce o W.A. Spoonerze, jedynym zresztą dyrektorze mojego oksfordzkiego kolegium, którego nazwisko przeszło do historii dzięki własnemu „izmowi”. Miał on ponoć spytać jednego ze swoich uczniów, spotkanego na przechadzce: „Przypomnij mi, proszę, bo wciąż nie mogę zapamiętać — to ty zginąłeś na wojnie, czy twój brat?”). Z wiekiem natomiast Bill i Colyear stawali się coraz bardziej do siebie podobni (i do ojca przy okazji), John z kolei bardzo się zmienił, przynajmniej według mnie. Często się zresztą zdarza, że takie rodzinne podobieństwa zanikają i powracają na różnych etapach życia; to między innymi dlatego tak mnie fascynują. Z drugiej strony często też zapominamy, że geny działają przez całe życie, a nie tylko w fazie rozwoju płodowego.

Ku zmartwieniu dziadków Bill, Colyear i John nie doczekali się siostry (już nawet imię było zaplanowane — Juliana). Każdy z braci czymś się wyróżniał. Colyear najlepiej radził sobie z nauką, Bill natomiast był zdolnym sportowcem — przyznam, że poczułem nawet swoistą dumę, gdy po latach zobaczyłem jego nazwisko na liście rekordzistów mojej szkoły w biegu na sto jardów. Był też świetnym graczem w rugby i powołano go do reprezentacji armii na samym początku pierwszej wojny światowej. Tych rodzinnych talentów niestety nie odziedziczyłem, ale bardzo chciałbym wierzyć, że od taty nauczyłem się myśleć o nauce, a od wujka Colyera — jak tłumaczyć ją ludziom. Wujek po powrocie z Ugandy wykładał na Oksfordzie i zasłynął jako świetny nauczyciel statystyki, a to przedmiot, który biologom zawsze sprawiał wiele trudności. Umarł w wieku 71 lat, zbyt wcześnie, moim zdaniem. Tymi oto słowami zadedykowałem mu jedną z moich książek, Rzekę genów:

Pamięci Henry’ego Colyeara Dawkinsa (1921–1992), profesora St. John’s College w Oksfordzie, mistrza w sztuce czynienia rzeczy trudnych prostymi.

Najmłodszy z braci odszedł jako pierwszy, potem pożegnaliśmy pozostałych. Bill, mój wujek i ojciec chrzestny, umarł w 2009² roku w wieku 93 lat. Wygłosiłem eulogię na jego pogrzebie, w której starałem się wyjaśnić, dlaczego, mimo że zdaję sobie sprawę z tego, ile zła było w brytyjskich służbach kolonialnych, nadal uważam, że to, co było w nich najlepsze, było naprawdę dobre. A najlepsi bywali ludzie — tacy właśnie jak Bill i jego bracia albo Dick Kettlewell, o którym będę jeszcze mówił³.

Tata i jego dwaj bracia podążyli drogą swojego ojca: wszyscy wybrali pracę w służbie kolonialnej i podobnie było w rodzinie mamy. Jej dziadek (ze strony matki) Arthur Smythies był głównym konserwatorem lasów w jednym z dystryktów Indii — jego syn Evelyn objął analogiczne stanowisko w Nepalu. Mój dziadek Dawkins zaprzyjaźnił się z Evelynem, kiedy studiowali razem leśnictwo na Oksfordzie, i wtedy poznał jego siostrę Enid; zakochał się w niej i tak została moją babcią. Evelyn jest autorem cenionej publikacji India’s Forest Wealth (1925) i kilku ważnych opracowań poświęconych filatelistyce, natomiast jego żona Olivia znana była przede wszystkim — ze wstydem muszę to przyznać — z pasji myśliwskiej. Ona też napisała książkę, Tiger Lady, bo to w strzelaniu do tygrysów gustowała najmocniej. Mamy gdzieś w rodzinnym archiwum jej zdjęcie, jak stoi nad tygrysimi zwłokami w korkowym hełmie, a mąż z dumą poklepuje ją po ramieniu, jakby mówił: „Dobra robota, maleńka”. Chyba nie była to kobieta w moim typie.

Najstarszy syn Olivii i Evelyna, znany z małomówności Bertram („Billy”) Smythies również trafił do kolonialnej służby leśnej, najpierw w Birmie, a później w Sarawark. Jest autorem dwóch klasycznych opracowań — Birds of Burma i Birds of Borneo. Ta druga książka stała się swoistą biblią (już nie tak jak Bertram małomównego) podróżnika i pisarza Redmonda O’Hanlona w przeuroczej podróży na Borneo, którą odbył wspólnie z poetą Jamesem Fentonem i opisał w książce Into the Heart of Borneo. Młodszy brat Bertrama, John Smythies, zdecydował się porzucić rodzinną tradycję — przeniósł się do Kalifornii, poświęcił neuronaukom i stał się jednym z lepszych specjalistów od schizofrenii i psychodelików. Ponoć to on zainspirował Aldousa Huxleya do prób z meskaliną i poszukiwania „drzwi percepcji”, ale gdy niedawno poprosiłem go o radę, czy zaakceptować ofertę jednego z moich przyjaciół, który zapraszał mnie w „podróż” z użyciem LSD, zdecydowanie odradził. Kolejny brat cioteczny taty, Yorick Smythies, też nieco się „wyrodził”. Studiował filozofię, a w latach 40. współpracował z Ludwigiem Wittgensteinem⁴. Peter Conradi, autor biografii powieściopisarki Iris Murdoch, twierdzi, że to właśnie Yoricka Murdoch sportretowała w powieści W sieci jako „świętego głupca” Hugo Belfoundera. Jak pisze Conradi:

Yorick chciał się zatrudnić jako konduktor w firmie autobusowej, ale był jedynym kandydatem w historii tego komunalnego przedsiębiorstwa, który nie zaliczył egzaminu teoretycznego . Miał też jedną lekcję na prawo jazdy. Instruktor wyszedł z samochodu, bo Yorick bez przerwy wjeżdżał na krawężnik i zjeżdżał z niego.

Cóż — ja przynajmniej nie dostrzegam wielkiego podobieństwa…

Po oblaniu egzaminu na konduktora Yorick porzucił też karierę filozofa (podobnie jak wielu innych zniechęcony do tej dziedziny wiedzy przez swego mistrza Wittgensteina) i zatrudnił się jako bibliotekarz na Wydziale Leśnictwa w Oksfordzie. To było chyba jego jedyne (nie wiem zresztą, czy do końca świadome) ustępstwo na rzecz rodzinnej tradycji. Zawsze zresztą był ekscentrykiem — zażywał tabakę i przeszedł na katolicyzm. I umarł też niezwyczajną śmiercią.

Arthur Smythies, dziadek i Dawkinsów, i braci Smythies, był, jak mi się wydaje, pierwszym z naszej rodziny, który wstąpił do brytyjskiej służby cywilnej. Jego przodkowie (w linii męskiej) przez siedem kolejnych pokoleń — począwszy od wielebnego Williama Smythiesa, który przyszedł na świat pod koniec XVI wieku — byli duchownymi Kościoła anglikańskiego. Całkiem możliwe zresztą, że gdybym ja urodził się w którymś z minionych stuleci, też wybrałbym karierę duchownego. W końcu zawsze interesowały mnie najgłębsze, egzystencjalne pytania, a na takie właśnie religia od wieków (inna rzecz, że bez powodzenia) próbuje odpowiadać. Na szczęście żyję w czasach, kiedy odpowiadać na nie zaczęła nauka, i to bez odwoływania się do czynników nadprzyrodzonych. Na szczęście — bowiem moje zainteresowania biologią zaczęły się od ciekawości, skąd wzięło się życie i jaka jest jego natura, nie zaś (a tak chyba wciąż jest u wielu młodych biologów) od miłości do przyrody. W pewnym sensie mogę o sobie powiedzieć, że sam też nie kontynuowałem rodowej tradycji i rodzinnej pasji dla żywej przyrody oraz historii naturalnej. Poproszono mnie kiedyś o krótkie wspomnienia do antologii autobiografii etologów. Napisałem tam:

Powinienem zostać dzieckiem-naturalistą. Dysponowałem przecież wszelkimi atutami — nie tylko dorastałem we wspaniałym środowisku tropikalnej Afryki, ale miałem też idealne geny. W końcu już od kilku pokoleń opaleni na brązowo Dawkinsowie przedzierali się w szortach przez dżungle i lasy całego Imperium i podobnie jak mój ojciec i jego dwaj młodsi bracia sam niemal urodziłem się w korkowym hełmie na głowie⁵.

Te szorty zresztą długo mnie prześladowały. Pamiętam, że gdy wujek Colyear po raz pierwszy zobaczył mnie w tym stroju, spojrzał na mnie uważnie i stwierdził autorytatywnie: „Na Boga, masz prawdziwie dawkinsowskie kolana!”. Sam zresztą najchętniej chodził w szortach, tyle że na starość nosił już do nich dwa paski. O wujku pisałem poza tym jeszcze w moich wspomnieniach. Najgorsze, co mógł powiedzieć o młodym człowieku, to:

„On nigdy nie spędził nocy w schronisku młodzieżowym!”. Ze wstydem przyznaję, że ten opis do mnie pasuje. Już jako dziecko buntowałem się przeciw rodzinnym tradycjom i to mimo wszelakich zachęt, jakie otrzymywałem od rodziców. Oboje bez problemu potrafili zidentyfikować dowolną roślinę rosnącą czy to na kornwalijskim klifie, czy na alpejskiej łące, a tata nawet dodawał do tego łacińskie nazwy. I mnie, i siostrze, gdy byliśmy dziećmi, strasznie się to podobało (dzieci bardzo lubią sam dźwięk słów, nawet gdy nie znają ich znaczenia). Pamiętam własne przerażenie, jak wkrótce potem, gdy zamieszkaliśmy w Anglii, mój wysoki i wciąż przystojny dziadek (który sam dopiero co przyjechał z Birmy na emeryturę do kraju) wskazał na niebieską sikorkę przelatującą za oknem i spytał mnie, czy wiem, co to za ptak. Nie miałem pojęcia i trzęsącym się głosem wyjąkałem: „Zięba?”. Dziadek był oburzony. W rodzinie Dawkinsów taka ignorancja była czymś równie niewyobrażalnym, jak gdybym przyznał, że nigdy nie słyszałem o Szekspirze. „Dobry boże, John — jak to możliwe?!” — nigdy nie zapomnę tych słów dziadka i wywołanych przez nie usprawiedliwień i przeprosin taty.

Na własne usprawiedliwienie mogę tylko powiedzieć, że dopiero co zamieszkałem w Anglii, a we wschodniej Afryce ani zięb, ani sikorek nie ma. Niemniej jednak jest prawdą, że podglądanie zwierząt na swobodzie bardzo późno zaczęło sprawiać mi prawdziwą przyjemność i nigdy nie byłem takim miłośnikiem dzikiej przyrody jak tata czy dziadek. W zamian:

Potajemnie oddawałem się pasji czytania. Podczas wakacji wymykałem się z książką do sypialni — to były takie (wzbudzające poczucie winy) wagary od świeżego powietrza i dziarskich zabaw. A kiedy już zacząłem uczyć się prawdziwej biologii w szkole, to też przyciągały mnie głównie lektury. I już wtedy zacząłem stawiać pytania, które dorośli uznaliby raczej za filozoficzne: Jaki jest sens życia? Dlaczego tu jesteśmy? Jak to wszystko się zaczęło?

Rodzina mojej matki pochodziła z Kornwalii. Jej dziadek i pradziadek byli lekarzami w Helston (jako dzieciak obu wyobrażałem sobie jako doktora Liveseya z Wyspy skarbów). Babcia była prawdziwą kornwalijską patriotką i o Anglikach cały czas mówiła „cudzoziemcy”. Żałowała, że urodziła się zbyt późno, by mówić prawdziwym (dziś już martwym) kornwalijskim, ale opowiedziała mi kiedyś, że gdy była mała, starzy rybacy bez kłopotu mogli dogadać się z bretońskimi rybakami, którzy czasem przypływali na kornwalijskie wybrzeże, by „podkradać nasze kraby”. Z trzech celtyckich („brytońskich”) języków walijski wciąż jeszcze jest używany, bretoński wymiera, a kornwalijski jest już językiem martwym. Bretoński i kornwalijski to języki siostrzane, sąsiednie odrosty na drzewie genealogicznym europejskich języków. Sporo kornwalijskich słów przetrwało zresztą w lokalnym dialekcie angielskiego (na przykład na żabę wciąż mówi się tam quilkin), a babcia nieźle go znała. My, jej wnuki, często zresztą prosiliśmy ją, by recytowała nam uroczy wierszyk o chłopcu, który „clunked a bully” (czyli połknął pestkę od śliwki). Udało mi się nawet kiedyś ją nagrać, ale niestety taśma gdzieś się zapodziała. Dopiero po wielu latach dzięki Google’owi udało mi się trafić na ten wiersz⁶ i wciąż, gdy go czytam, słyszę w głowie babci głos: