Archiwum Ringelbluma. Antologia - ebook

BIBLIOTEKA NARODOWA

Wydawnictwo „Biblioteki Narodowej” pragnie zaspokoić pilną potrzebę kulturalną i przynieść zarówno każdemu inteligentnemu Polakowi, jak i kształcącej się młodzieży

WZOROWE WYDANIA NAJCELNIEJSZYCH
UTWORÓW LITERATURY POLSKIEJ I OBCEJ

w opracowaniu podającym wyniki najnowszej o nich wiedzy.

Każdy tomik „Biblioteki Narodowej” stanowi dla siebie całość i zawiera bądź to jedno z arcydzieł literatury, bądź też wybór twórczości poszczególnych pisarzy.

Każdy tomik poprzedzony jest rozprawą wstępną, omawiającą na szerokim tle porównawczym, w sposób naukowy, ale jasny i przystępny, utwór danego pisarza. Śladem najlepszych wydawnictw obcych wprowadziła „Biblioteka Narodowa” gruntowne objaśnienia tekstu, stanowiące ciągły komentarz, dzięki któremu każdy czytelnik może należycie zrozumieć tekst utworu.

„Biblioteka Narodowa” zamierza w wydawnictwach swych, na daleką metę ­obliczonych, przynieść ogółowi miłośników literatury i myśli ojczystej wszystkie celniejsze utwory poezji i prozy polskiej od wieku XVI aż po dobę współczesną, uwzględniając nie tylko poetów i beletrystów, ale także mówców, historyków, filozofów i pisarzy pedagogicznych. Utwory pisane w językach obcych ogłaszane będą w poprawnych przekładach polskich.

Z literatury światowej „Biblioteka Narodowa” wydaje wszystkie te arcydzieła, których znajomość niezbędna jest dla zrozumienia dziejów piękna i myśli ogólno­ludzkiej.

Do współpracy zaprosiła redakcja „Biblioteki Narodowej” najwybitniejszych badaczy naszej i obcej twórczości literackiej i kulturalnej, powierzając wydanie poszczególnych utworów najlepszym każdego znawcom.

Kładąc nacisk na staranność opracowań wstępnych i objaśnień utworów, ­„Biblioteka Narodowa” równocześnie poczytuje sobie za obowiązek podawać najdoskonalsze teksty samych utworów, opierając się na autografach, pierwodrukach i wydaniach krytycznych.

Deklaracja z pierwszych tomów „Biblioteki Narodowej”NOTA EDYTORSKA

Niniejsza edycja oparta jest na trzydziestosiedmiotomowej edycji ARG, opracowanej w Żydowskim Instytucie Historycznym im. E. Ringelbluma (lista kolejnych tomów wraz z nazwiskami redaktorów – zob. Bibliografia), która powstała w ramach wieloletniego projektu edytorsko-badawczego ŻIH. Tam, gdzie było to konieczne, odczytania tekstu źródłowego zostały poprawione, a przypisy uzupełnione. W stosunku do edycji ŻIH i zgodnie z wymogami niniejszej edycji uproszczono oznaczenia edytorskie oraz przypisy.

Za podstawę edycji dokumentu przyjęto przede wszystkim oryginał, a w drugiej kolejności odpis sporządzony przez „Oneg Szabat”. Jeśli dany dokument zachował się w kilku egzemplarzach, podstawą wydania jest egzemplarz najlepiej zachowany. W przypadku tekstów zachowanych w dwóch wersjach językowych (polskiej i jidysz) podstawą edycji jest wersja polska. Wszystkie podkreślenia w tekście pochodzą od autorów dokumentów. Ze względu na charakter tekstów pozostawiono pisownię oryginalną, w tym najbardziej charakterystycznych pojęć, np. ghetto. Uwspółcześniono natomiast interpunkcję oraz ortografię, o ile nie powodowało to zmiany stylu wypowiedzi.

Do wskazania ubytków tekstu i miejsc nieczytelnych zastosowano oznaczenie: {…}. Uzupełnienia i rozwinięcia ujęto w nawias kwadratowy, a opuszczenia redaktorskie oznaczone zostały jako .

Założeniem niniejszej edycji było opublikowanie tekstów w całości. Na opuszczenia decydowano się jedynie w przypadku tekstów najobszerniejszych.

Edycja każdego dokumentu rozpoczyna się od krótkiego biogramu autora lub zaznaczenia, że autorstwo dokumentu jest nieustalone. Następnie kursywą podany został opis fizyczny dokumentu. Ze skanami oryginalnych tekstów ARG czytelnik może się zapoznać na portalu internetowym www.cbj.jhi.pl.

W słowniku na końcu książki czytelnik znajdzie objaśnienia najczęściej występujących trudniejszych pojęć oraz istotnych nazw własnych. W poszczególnych dokumentach pierwsze wystąpienie danego pojęcia ze słownika oznaczono gwiazdką (*).

Konsultacje językowe z języka jidysz zostały sfinansowane przez Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma. Autorzy wyboru serdecznie dziękują za pomoc prof. Pawłowi Śpiewakowi, dyrektorowi Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma.SPIS DOKUMENTÓW

W obrębie każdej części dokumenty ułożone są tak, by ukazywały dynamikę rozwijającej się Zagłady. W ten sposób poszczególne teksty w niniejszej antologii składają się na całościową opowieść o losie Żydów w czasie drugiej wojny światowej. Informacje o dokumentach podawane są w następującej kolejności: autor, tytuł; czas opisanych wydarzeń; sygnatura dokumentu w ­Archiwum ŻIH; lokalizacja w edycji ŻIH.

E. Ringelblum, Opracowanie pt. „Oneg Szabat” (fragmenty); październik 1939 – styczeń 1943; ARG II 263; t. 29, dok. 196e.

CZĘŚĆ I. LITERATURA
DOKUMENTU OSOBISTEGO

DZIENNIKI

Warszawa

Wojdysławski, Wspomnienia, szkice i refleksje; 1 września 1939 – 8 października 1942; ARG I 471; t. 5, dok. 1.

M. Wasser, Dziennik opiekuna w schronisku dla uchodźców w getcie warszawskim; 12–28 marca 1941; ARG I 469; t. 5, dok. 14.

N. Tytelman, Dziennik; 14–16 maja 1941; ARG I 463; t. 23, cz. II, dok. 8.

———, Dziennik (fragment): Relacja z cmentarza na Gęsiej; 1–2 czerwca 1941; ARG I 497; t. 23, cz. II, dok. 9.

———, Z materiałów zebranych przez Nechemiasza Tytelmana; czerwiec–lipiec 1942; ARG I 1242a i ARG I 1243; t. 2, dok. 16.

R. Auerbach, Dziennik (fragmenty); 4 sierpnia 1941 – 16 kwietnia 1942; ARG I 405; eadem, Pisma z getta warszawskiego, oprac. K. Szymaniak, Warszawa 2015.

———, Brulion monografii kuchni ludowej (fragmenty); 26 lipca 1942; ARG I 406; eadem, Pisma z getta warszawskiego, oprac. K. Szymaniak, Warszawa 2015.

L. Czarnobroda, Relacja z likwidacji getta warszawskiego i dziennik; 22 lipca – 2 września 1942; ARG II 244; t. 23, cz. II, dok. 19.

A. Lewin, Dziennik (fragmenty); 22 lipca – 21 września 1942; ARG II 252; t. 23, cz. I, dok. 9.

M. M. Kohn, Dziennik; 6 sierpnia – 1 października 1942; ARG II 249; t. 23, cz. II, dok. 20.

N. Grzywacz, Brulion Nachuma Grzywacza; 20 lipca – 3 sierpnia 1942; ARG I 416; t. 23, cz. II, dok. 17.

D. Graber, Kilka wrażeń i wspomnień. Mój testament; 20 lipca – 3 sierpnia 1942; ARG I 415; t. 23, cz. II, dok. 16.

Poza Warszawą

J. Wolf, Dziennik od dnia rozpoczęcia wojny polsko-niemieckiej 31 sierpnia 1939 r. (fragmenty); 12 września 1939 – 27 marca 1940; ARG I 741; t. 6, dok. 129.

RELACJE

Warszawa

N. N., Relacja pt. „Anno 1940”; marzec 1940; ARG I 484; t. 5. dok. 49.

N. N., Relacja pt. „Pobyt w kwarantannie (Leszno 109)”; styczeń 1941; ARG I 488; t. 5, dok. 12.

Gazetka „Głos Domu Chłopców” (fragmenty); luty 1941; ARG II 235; t. 2, dok. 5.

D. Wajnerman , Sceny ze szpitala dla dzieci (fragment); marzec 1941; ARG I 490; t. 2, dok. 12.

D. Sztatman, Relacja z getta warszawskiego; lipiec 1941; ARG I 409; t. 33, dok. 10.

N. Koniński , Relacja o pogrzebie Żyda-katolika w getcie warszawskim; 10 sierpnia 1941; ARG I 429; t. 5, dok. 54.

M. Rubinsztein, P. J. Gedalja, C. Lajfer, Jakie zaszły u nas zmiany podczas wojny (fragmenty); wrzesień 1941; ARG I 676; t. 2, dok. 1.

E. Karasiówna, Świetlica przy ul. Śliskiej 28. Sprawozdanie (fragment); grudzień 1941; ARG II 228; t. 2, dok. 22.

H. Cejtlin, Odpowiedź na ankietę dotyczącą oceny sytuacji ludności żydowskiej w getcie warszawskim; początek 1942; ARG I 509; t. 26, dok. 5.

C. Słapakowa , Opracowanie pt. „Kobieta żydowska w Warszawie od września 1939 do chwili bieżącej ” (fragmenty); 1939–1942; ARG I 597; t. 5, dok. 25.

J. Korczak, Podanie; 9 lutego 1942; ARG II 90; t. 2, dok. 26.

N. N., Wspomnienia pracownika kolumny sanitarnej (fragmenty); luty–czerwiec 1942; ARG I 527; t. 5, dok. 28.

I. Adamowicz , Relacja pt. „Polacy o Żydach”; po marcu 1942; ARG I 402, t. 5, dok. 55.

G. Jarecka , Relacja pt. „Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć”; kwiecień–wrzesień 1942; ARG II 272; t. 33, dok. 10.

I. Lichtensztajn, Mój testament; 31 lipca 1942; ARG I 1450; t. 4, dok. 7.

G. Seksztajn, Testament i krótka biografia; 1 sierpnia 1942; ARG I 1456; t. 4, dok. 8.

N. N., Relacja pracownicy szopu z przebiegu selekcji w dniu 6 września 1942 w getcie warszawskim (ulice: Miła, Lubeckiego, Niska); 6 września 1942; ARG II 270; t. 23, cz. II, dok. 21.

Grupa „Oneg Szabat”, Raport pt. „Likwidacja żydowskiej Warszawy” (fragmenty); kwiecień 1942 – 15 listopada 1942; ARG II 300; t. 11, dok. 68.

Poza Warszawą

N. N., Relacja pt. „…die waren in Deutschland gefangen” (fragmenty); wrzesień 1939 – marzec 1940; ARG I 1103; t. 15, dok. 30.

C. Klejnman, Relacja o wydarzeniach w Serocku we wrześniu 1939 r. (fragment); wrzesień 1939; ARG I 996; t. 8, dok. 38.

N. N., Relacja pt. „Kozienice” (fragment); wrzesień 1939 – listopad 1940; ARG I 810; t. 6, dok. 98.

I. Ch. Wilner, Relacja pt. „Mon retour de l’URSS”; październik 1939 – październik 1941; ARG I 845; t. 3, dok. 23.

H. Bursztyn, Relacja z ucieczki ze Lwowa; grudzień 1941; ARG I 865; t. 3, dok. 38.

Sz. B. Winer (J. Grojnowski), Relacja pt. „Świadectwo przymusowego grabarza Grojnowskiego Jakuba” (fragmenty); 5–19 stycznia 1942; ARG I 1115a; t. 13, cz. II, dok. 1.

N. N., Relacja pt. „Hrubieszów i inne miasteczka w czasie «akcji»” (fragment); 6–15 czerwca 1942; ARG I 769; t. 6, dok. 34.

J. Krzepicki, Człowiek uciekł z Treblinek… rozmowy z powracającym (fragmenty); 25 sierpnia – 13 września 1942; ARG II 382; t. 13, cz. II, dok. 13.

N. N., Relacja o ucieczce z getta na Majdanie Tatarskim; listopad 1942; ARG II 353; t. 6, dok. 22.

Finkelsztajnowie, Relacja pt. „Zagłada Łukowa”; 5 października – listopad 1942; ARG II 352; t. 6, dok. 54.

LISTY

Warszawa

M. Landau, Listy do Icchaka Gitermana; 16 sierpnia 1941 – 10 stycznia 1942; ARG II 213; ARG I 544; t. 27, dok. 164.

N. N., Wymiana listów między dawnymi przyjaciółmi, Polakiem i Żydem, mieszkańcem getta warszawskiego; marzec 1942; ARG I 551; t. 33, dok. 77.

H. Buki, Gryps wysłany w maju 1942 r. z więzienia przy ul. Gęsiej do p. Sutkier; maj 1942; ARG I 189; t. 12, dok. 47b.

Listy z Umschlagplatzu: Josef Kirman, List do Icchaka Gitermana; lato 1942; ARG II 212; t. 33, dok. 103.

Listy z Umschlagplatzu: N. N., List do Landaua („Ostdeutsche” , ul. Gęsia 30); sierpień 1942; ARG II 291, t. 36 (w przygotowaniu).

Listy z Umschlagplatzu: N. N., List .1942] do Hersza Wassera (ul. Nowo­lipki 29 m. 16); 27 lipca 1942; ARG II 528; t. 36 (w przygotowaniu).

„Cesia”, Listy do N. N.; 1 sierpnia 1942; ARG II 279; t. 33, dok. 81.

D. Chołodenko, List do Icchaka Gitermana; 23 września 1942; ARG II 208; t. 27, dok. 175.

Poza Warszawą

N. N., List obozowicza z Wilgi do rodziców w warszawskim getcie; maj 1941; ARG I 1194; t. 24, dok. 78.

F. i Ch. Szneurson , List do N. N. (ciotka i wuj); październik 1941; ARG II 345b; t. 6, dok. 45.

J. Szulman , List do krewnych w getcie warszawskim; 21 stycznia 1942; ARG I 748b; t. 1, dok. 1.

N. N. , List do N. N.; 24 marca 1942; ARG I 854; t. 6, dok. 24.

J. Szylska , List do Ludwika Hirszberga (Warszawa-getto); 27 maja 1942; ARG I 1017; t. 1, dok. 64.

D. Jonas , List do Maximiliana Jezierskiego (Brwinów); 8 lipca 1942; ARG II 341; t. 8, dok. 6.

Listy płońskie: N. N.; 16 grudnia 1942; ARG II 358; t. 1, dok. 140.

Listy płońskie: Dawid; 16 grudnia 1942; ARG II 359; t. 1, dok. 141.

Listy płońskie: Laja; 16 grudnia 1942; ARG II 360; t. 1, dok. 142.

Listy płońskie: Gitla; 17 grudnia 1942; ARG II 361; t. 1, dok. 143.

Listy płońskie: Guta Fuks; 17 grudnia 1942; ARG II 339; t. 1, dok. 144.

Listy płońskie: Marek; 17 grudnia 1942; ARG II 340; t. 1, dok. 145.

CZĘŚĆ II. TEKSTY LITERACKIE

PROZA

N. N., Refleksje (z miesięcznika gdudu Tel-Amal); jesień 1940; ARG I 1307; t. 18, dok. 2 (w przygotowaniu).

J. Feld (Feldwurm), Sen matki; kwiecień–maj 1941; ARG I 1214; t. 26, dok. 72.

I. Cukierman, Reportaż z obozu w Kampinosie; kwiecień 1941; ARG I 1304; t. 19, dok. 4, „Dror-Wolność” nr 5 z maja 1941.

I. Berensztein, Eseje (wybór); 1941; ARG I 1210; t. 26, dok. 80.

———, Poematy prozą (wybór); lipiec 1941; ARG I 1211; t. 26, dok. 81.

L. Goldin, Kronika jednej doby; sierpień 1941; ARG I 1219; t. 26, dok. 77.

P. Opoczyński, Reportaż pt. „Szmugiel w getcie warszawskim”; październik 1941; ARG I 437; t. 31, dok. 23.

Stanisław Różycki, Relacja pt. „To jest getto! (Reportaż z inferna XX wieku)” (fragmenty); listopad 1941 – 7 grudnia 1941; 455 ARG I; t. 33, dok. 14.

———, Opracowanie „Polscy pisarze (fragmenty)”; 1942; ARG I 659; t. 5, dok. 52.

N. N., Poprzez mury getta… (Listy do polskiego towarzysza); 1939 – listopad 1941; ARG I 1340; t. 16, dok. 4, „Za Naszą i Waszą Wolność” nr 9 z grudnia 1941.

J. Kirman, Z miasteczka uchodźców – Dzika i Niska; b.d.; ARG I 533; t. 26, dok. 82.

———, Mówię do Ciebie często, moje dziecko; styczeń 1942; ARG I 1310; t. 16, dok. 8, „Jugnt Sztime” nr 2–3 (15–16) z lutego–marca 1942.

M. Bernstein, List pożegnalny od młodego towarzysza (Hrubieszów); 13 czerwca 1942; ARG I 1308; t. 19, dok. 6, „Jedies” nr 7 z 13 czerwca 1942.

Sz. Szajnkinder, Cztery dziewczynki; lipiec 1942; ARG I 1237; t. 26, dok. 78.

J. Perle, „4580”; jesień 1942; ARG II 254; t. 26, dok. 86.

POEZJA

N. N., Getto; październik 1940; ARG I 1303; t. 19, dok. 3, „Dror” nr 4 z października 1940.

S. B. Szajewicz, ; b.d.; ARG I 1236; t. 26, dok. 68.

A. Suckewer, O bracie mój; b.d.; ARG II 399; t. 26, dok. 63.

K. Lis, Dlaczego milczysz, świecie?; b.d.; ARG I 1223; t. 26, dok. 64.

———, ; b.d.; ARG I 1224; t. 26, dok. 65.

Władysław Szlengel, Rzeczy. Telefon; b.d.; ARG II 400; t. 26, dok. 48.

———, Już czas! Czas!; grudzień 1942; ARG II 401; t. 26, dok. 53.

I. Kacenelson, Biada tobie…; wiosna 1942; ARG II 393; t. 26, dok. 49.

———, Dzień mojego wielkiego nieszczęścia; 14 sierpnia 1942; ARG II 394; t. 26, dok. 51.

———, I dam zemstę moją nad Edomem…; wrzesień–październik 1942; ARG II 404; t. 26, dok. 69.

N. N., ; b.d.; ARG II 403; t. 26, dok. 66.

J. Kirman, Oczy wciąż otwarte. Po blokadzie (Kronika); 1942; ARG II 396; t. 26, dok. 52.

R. Ofenberg, Wysiedlenie. Szop szczotkarski; wrzesień 1942; ARG II 398; t. 36.

CZĘŚĆ III. TEKSTY RELIGIJNE

K. K. Szapiro, Nakaz i ochotne spełnienie (fragment); 1934 – wrzesień 1939; ARG II 14; t. 25, dok. 3.

Sz. Huberband, Opracowanie pt. „Kidusz ha-Szem” (fragment); wrzesień 1939 – 18 kwietnia 1942; ARG I 56; t. 32, dok. 9.

N. N., Modlitwa – specjalnie ułożona na chwilę obecną; b.d.; ARG II 413; t. 26, dok. 84.INFORMACJA O AUTORACH OPRACOWANIA

JACEK LEOCIAK • urodzony w 1957 roku; prof. dr hab., kierownik Zakładu Badań nad Literaturą Zagłady w Instytucie Badań Literac­kich PAN, członek Pracowni Poetyki Teoretycznej i Semiotyki Kultury IBL PAN, członek założyciel Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy IFiS PAN, redaktor rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. Razem z Barbarą Engelking przygotował koncepcję galerii „Zagłada” w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Opublikował: Tekst wobec Zagłady. O relacjach z getta warszawskiego (1997, 2004, 2016); Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście (wspólnie z Barbarą Engelking; 2001, Yale University Press 2009, wyd. 2 zmien., popr. i rozszerz. 2013); Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji (2009, 2018); Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów (2010); Spojrzenia na warszawskie getto (2011); Biografie ulic. O żydowskich ulicach Warszawy: od narodzin po Zagładę (2017); Młyny boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie (2018).

MARTA JANCZEWSKA • urodzona w 1973 roku; literaturoznawczyni, pracuje w Żydowskim Instytucie Historycznym im. E. Ringelbluma; członkini Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy IFiS PAN, stała współpracowniczka Zakładu Badań nad Literaturą Zagłady IBL PAN, edytorka tekstów źródłowych (ostatnio: Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 24: Obozy pracy przymusowej, 2015; Stanisław Adler, Żadna blaga, żadne kłamstwo… Wspomnienia z warszawskiego getta, 2018).WYBRANA BIBLIOGRAFIA

I. SPIS WSZYSTKICH TOMÓW EDYCJI KONSPIRACYJNEGO ARCHIWUM GETTA WARSZAWY – ARCHIWUM RINGELBLUMA

Tom 1: Listy o Zagładzie, oprac. Ruta Sakowska, Warszawa 1997.

Tom 2: Dzieci – tajne nauczanie w getcie warszawskim, oprac. Ruta Sakowska, Warszawa 2000.

Tom 3: Relacje z Kresów, oprac. Andrzej Żbikowski, Warszawa 2000.

Tom 4: Życie i twórczość Geli Seksztajn, oprac. Magdalena Tarnowska, Warszawa 2011.

Tom 5: Getto warszawskie. Życie codzienne, oprac. Katarzyna Person, Warszawa 2011.

Tom 6: Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. Aleksandra Bańkowska, Warszawa 2012.

Tom 7: Spuścizny, oprac. Katarzyna Person, Warszawa 2012.

Tom 8: Tereny wcielone do Rzeszy: Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, rejencja ciechanowska, Górny Śląsk, oprac. Magdalena Siek, Warszawa 2012.

Tom 9: Tereny wcielone do Rzeszy: Kraj Warty, oprac. Magdalena Siek, Warszawa 2012.

Tom 10: Losy Żydów łódzkich (1939–1942), oprac. Monika Polit, Warszawa 2013.

Tom 11: Ludzie i prace „Oneg Szabat”, oprac. Aleksandra Bańkowska, Tadeusz Epsztein, Warszawa 2013.

Tom 12: Rada Żydowska w Warszawie (1939–1943), oprac. Marta Janczewska, Warszawa 2014.

Tom 13: Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć. Pomiechówek, Chełmno nad Nerem, Treblinka, oprac. Ewa Wiatr, Barbara Engelking, Alina Skibińska, Warszawa 2013.

Tom 14: Kolekcja Hersza Wassera, oprac. Katarzyna Person, Warszawa 2014.

Tom 15: Wrzesień 1939. Listy kaliskie. Listy płockie, oprac. Tadeusz Epsztein, Justyna Majewska, Aleksandra Bańkowska, Warszawa 2014.

Tom 16: Prasa getta warszawskiego: Bund i Cukunft, oprac. Martyna Rusiniak-Karwat, Alicja Jarkowska-Natkaniec, Warszawa 2016.

Tom 17: Prasa getta warszawskiego: Poalej Syjon Lewica i Poalej Syjon Prawica, oprac. Eleonora Bergman, Tadeusz Epsztein, Maciej Wójcicki, Warszawa 2016.

Tom 18: Prasa getta warszawskiego: Ha-Szomer ha-Cair, oprac. Maria Ferenc, Ewa Koźmińska-Frejlak, Piotr Laskowski, Sebastian Matuszewski, współpraca Magdalena Siek (w przygotowaniu).

Tom 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia*, oprac. Piotr Laskowski, Sebastian Matuszewski, Warszawa 2015.

Tom 20: Prasa getta warszawskiego: ugrupowania prawicowe, oprac. Marcin Urynowicz, Warszawa 2015.

Tom 21: Prasa getta warszawskiego: radykalna lewica niesyjonistyczna, oprac. Piotr Laskowski, Sebastian Matuszewski, Warszawa 2016.

Tom 22: Prasa getta warszawskiego: wiadomości z nasłuchu radiowego, oprac. Maria Ferenc Piotrowska, Franciszek Zakrzewski, Warszawa 2016.

Tom 23: Dzienniki z getta warszawskiego, oprac. Katarzyna Person, Zofia Trębacz, Michał Trębacz, Warszawa 2015.

Tom 24: Obozy pracy przymusowej, oprac. Marta Janczewska, Warszawa
2015.

Tom 25: Pisma rabina Kalonimusa Kalmana Szapiry, oprac. Marta Dudzik-Rudkowska, Warszawa 2017.

Tom 25a: Kazania rabina Kalonimusa Szapiro, red. Daniel Reiser (w przygotowaniu).

Tom 26: Utwory literackie z getta warszawskiego, oprac. Agnieszka Żółkiewska, Marek Tuszewicki, Warszawa 2017.

Tom 27: Żydowska Samopomoc Społeczna w Warszawie (1939–1943), oprac. Aleksandra Bańkowska, Maria Ferenc Piotrowska, Warszawa 2017.

Tom 28: Cwi Pryłucki. Wpsomnienia (1905–1939), oprac. Joanna Nalewajko, Warszawa 2015.

Tom 29: Pisma Emanuela Ringelbluma z getta, oprac. Joanna Nalewajko-Kulikov, Warszawa 2018.

Tom 29a: Pisma Emanuela Ringelbluma z bunkra, oprac. Eleonora Bergman, Tadeusz Epsztein, Magdalena Siek, Warszawa 2018.

Tom 30: Pisma Chaskiela Wilczyńskiego, oprac. Eleonora Bergman, Tadeusz Epsztein, Warszawa 2018.

Tom 31: Pisma Pereca Opoczyńskiego, oprac. Monika Polit, Warszawa 2017.

Tom 32: Pisma rabina Szymona Huberbanda, oprac. Anna Ciałowicz, Warszawa 2017.

Tom 33: Getto warszawskie, cz. 1, oprac. Tadeusz Epsztein, Katarzyna Person, Warszawa 2016.

Tom 34: Getto warszawskie, cz. 2, oprac. Tadeusz Epsztein, Warszawa 2016.

Tom 35: Emanuel Ringelblum, Żydzi w Warszawie. Część druga: 1527–1795, oprac. Paweł Fijałkowski, Warszawa 2018.

Tom 36: Aneksy i uzupełnienia (w przygotowaniu).

Tadeusz Epsztein, Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy. Inwentarz Archiwum Ringelbluma, Warszawa 2011.

II. ARCHIWUM RINGELBLUMA:
WYBÓR OPRACOWAŃ

Aleksandra Bańkowska, Tadeusz Epsztein, wstęp w: Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 11: Ludzie i prace „Oneg Szabat”, oprac. Aleksandra Bańkowska, Tadeusz Epsztein, Warszawa 2013.

Aleksandra Bańkowska, Agnieszka Haska, „…w podziemiach wymienionych domów zakopane są…” Poszukiwania Archiwum Ringelbluma, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 12 (2016).

Artur Eisenbach, Ringelblum Emanuel (1900–1944), w: Polski słownik biograficzny, t. 31, Wrocław 1989.

———, wstęp w: Emanuel Ringelblum, Kronika getta warszawskiego. Wrzesień 1939 – styczeń 1943, wstęp, red. Artur Eisenbach, tłum. z jid. Adam Rutkowski, Warszawa 1983.

Maria Ferenc Piotrowska, „Two and a Half Years of War”. Unfinished ­Research Project in Warsaw Ghetto, „Roczniki Historii Socjologii” 6 (2016).

Marta Janczewska, Archiwum Ringelbluma jako tekst globalny, w: Literatura polska wobec Zagłady (1939–1968), red. Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, wyd. 2 popr., Warszawa 2016.

Samuel D. Kassow, Kto napisze naszą historię? Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma, tłum. Grażyna Waluga, Olga Zienkiewicz, wyd. 2 popr. i uaktualn., Warszawa 2017.

Listy do Oneg Szabat, red. Anna Matysiak, Warszawa 2017.

Ocalone z warszawskiego getta. Archiwum Ringelbluma / Salvaged from the Warsaw ghetto. The Archives of E. Ringelblum. Katalog wystawy Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce, Warszawa 15 IV – 30 V 1993, oprac. Magdalena Sieramska, Warszawa 1993.

Ruta Sakowska, Archiwum Ringelbluma – ogniwem konspiracji warszawskiego getta, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1989, nr 152 (cz. 1); 1990, nr 153 (cz. 2); 1990, nr 155–156 (cz. 3).

———, Biuro Informacji i Propagandy KG Armii Krajowej a Archiwum Ringelbluma, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1992, nr 162–163.

———, Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów w oczach ofiar. Szkic historyczny i dokumenty, Wrocław 1986.

———, Emanuel Ringelblum (1900–1944) und das Untergrundarchiv des Warschauer Ghettos, w: Oneg Schabbat. Das Untergrundarchiv des Warschauer Ghettos-Ringelblum-Archiv, 28 September 2000 – 21 Januar 2001, Börnegalerie in Museum Judengasse, Warszawa 2000.

———, Jak to było w rzeczywistości (na podstawie Archiwum Ringelbluma), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 2000, nr 194.

———, Wiadomości ARG i raport o Zagładzie. Status Archiwum Ringelbluma w getcie szczątkowym Warszawy, „Kwartalnik Historii Żydów” 2005, nr 1.

———, wstęp w: Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie, lipiec 1942 – styczeń 1943, oprac. Ruta Sakowska, Warszawa 1980.

Michał Szulkin, Dr Emanuel Ringelblum – historyk i organizator podziemnego archiwum getta warszawskiego, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1973, nr 86–87.

Hersz Wasser, The Ghetto Archives – The Enterprise of Dr. Emanuel Ringelblum, w: A Commemorative Symposium in Honour of Dr. Emanuel Ringelblum and his „Oneg Shabbat” Underground Archives, Jerusalem 1983.

III. ANTOLOGIE TEKSTÓW Z ARCHIWUM RINGELBLUMA

Archiwum Ringelbluma. Dzień po dniu Zagłady, oprac. Marta Markowska, Warszawa 2008.

Ruta Sakowska, Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów w oczach ofiar. Szkic historyczny i dokumenty, Wrocław 1986.

The Jewish Underground Press in Warsaw – Itonut ha-machteret ha-jehudit be-Varša. , vol. 1–3, ed. Joseph Kermish, Jerusalem 1979–1984.

The Ringelblum Archive. Underground Archive of the Warsaw Ghetto, vol. 1: Warsaw Ghetto. Everyday Life, ed. Katarzyna Person, Warszawa 2017.

To Live with Honor and Die with Honor!… Selected Documents from the Warsaw Ghetto Underground Archives „O. S.” („Oneg Shabbath”), ed. and annotated by Joseph Kermish, Jerusalem 1986.

IV. HISTORIOGRAFIA ZAGŁADY: OPRACOWANIA W JĘZYKU POLSKIM

Yehuda Bauer, Przemyśleć Zagładę, tłum. Jerzy Giebułtowski, Janusz Surewicz, Warszawa 2016.

Christopher R. Browning, przy współpr. Jürgena Matthäusa, Geneza „ostatecznego rozwiązania”. Ewolucja nazistowskiej polityki wobec Żydów. Wrzesień 1939 – marzec 1942, tłum. Barbara Gutowska-Nowak, Kraków 2012.

Artur Eisenbach, Hitlerowska polityka zagłady Żydów, Warszawa 1961.

Saul Friedländer, Czas eksterminacji. Nazistowskie Niemcy i Żydzi 1939–1945, tłum. Sławomir Kupisz, Anna Maria Nowak, Krzysztof Masłowski, Warszawa 2010.

Martin Gilbert, Holocaust. Ludzie, dokumenty, pamięć, tłum. Zbigniew Dalewski, Warszawa 2002.

Raul Hilberg, Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933–1945, tłum. ­Jerzy Giebułtowski, Warszawa 2007.

———, Zagłada Żydów europejskich, t. 1–3, tłum. Jerzy Giebułtowski, Warszawa 2014.

Ian Kershaw, Hitler, Niemcy i ostateczne rozwiązanie, tłum. Robert Bartołd, Poznań 2010.

Michael R. Marrus, Holocaust. Historiografia, tłum. Agata Tomaszewska, Warszawa 1993.

Pamięć. Historia Żydów polskich przed, w czasie i po Zagładzie, red. Feliks Tych, Warszawa 2004.

Timothy Snyder, Czarna ziemia. Holokaust jako ostrzeżenie, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Kraków 2015.

———, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, tłum. Bart­łomiej Pietrzyk, Warszawa 2011.

Robert Szuchta, Piotr Trojański, Holokaust – zrozumieć dlaczego, Warszawa 2003.

V. ZAGŁADA ŻYDÓW NA OKUPOWANYCH ZIEMIACH POLSKICH: WYBÓR OPRACOWAŃ

Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. Dariusz Libionka, Warszawa 2004.

Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1–2, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa 2018.

Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień… Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa 2011.

Erntefest, 3–4 listopada 1943. Zapomniany epizod Zagłady, red. Wojciech Lenarczyk, Dariusz Libionka, Lublin 2009.

Jan Grabowski, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa 2011.

Dariusz Libionka, Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Zarys problematyki, Lublin 2017.

Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. Andrzej Żbikowski, Warszawa 2006.

Teresa Prekerowa, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1939–1945, Warszawa 1992.

Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. Barbara Engelking, Jacek Leociak, Dariusz Libionka, Warszawa 2007.

Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, wstęp Krzysztof Persak, Warszawa 2011.

VI. GETTO WARSZAWSKIE: OPRACOWANIA

Maria Ciesielska, Lekarze getta warszawskiego, Warszawa 2017.

Peter F. Dembowski, Chrześcijanie w getcie warszawskim. Epitafium dla zapomnianych, tłum. Joanna Lech, Włocławek 2008.

Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2 zmien., popr. i rozszerz., Warszawa 2013.

Anka Grupińska, Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego, wyd. 2 zmien., Wołowiec 2013.

Israel Gutman, Walka bez cienia nadziei. Powstanie w getcie warszawskim, tłum. Marcin Stopa, Warszawa 1998.

———, Żydzi warszawscy 1939–1943. Getto, podziemie, walka, tłum. Zoja Perelmuter, Warszawa 1993.

Dariusz Libionka, Laurence Weinbaum, Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa 2011.

Joanna Nalewajko-Kulikov, Strategie przetrwania. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy, Warszawa 2004.

Gunnar S. Paulsson, Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940–1945), tłum. Elbieta Olender-Dmowska, Kraków 2007.

Katarzyna Person, Policjanci. Wizerunek Żydowskiej Służby Porządkowej w getcie warszawskim, Warszawa 2018.

Aldona Podolska, Służba Porządkowa w getcie warszawskim w latach 1940–1943, Warszawa 1996.

Teresa Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, Warszawa 1982.

Charles G. Roland, Courage under Siege: Starvation, Disease, and Death in the Warsaw Ghetto, New York – Oxford 1992.

Ruta Sakowska, Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Z dziejów Żydów w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej, październik 1939 – marzec 1943, wyd. 2 popr. i rozszerz., Warszawa 1993.

Marcin Urynowicz, Adam Czerniaków 1880–1942. Prezes getta warszawskiego, Warszawa 2009.

VII. ANTOLOGIE LITERACKICH ŚWIADECTW ZAGŁADY

Laurel Holliday, Children’s Wartime Diaries: Secret Writings from the Holocaust and World War II, London 1996.

Images from the Holocaust: A Literature Anthology, ed. Jean E. Brown, Elaine C. Stephens, Janet E. Rubin, Lincolnwood, Ill. 1996.

Last Letters from the Shoah, ed. Zwi Bacharach, Jerusalem 2004.

Męczeństwo i zagłada Żydów w zapisach literatury polskiej, oprac. Irena Maciejewska, Warszawa 1988.

Wiesława Młynarczyk, Świadectwa literackie, w: Wybór źródeł do nauczania o Zagładzie Żydów na okupowanych ziemiach polskich, wybór, oprac. zespół pod kier. Aliny Skibińskiej i Roberta Szuchty, Warszawa 2010.

Pieśń ujdzie cało… Antologia wierszy o Żydach pod okupacją niemiecką, oprac., wstęp Michał Maksymilian Borwicz, Warszawa–Łódź–Kraków 1947.

David G. Roskies, Noami Diamant, Holocaust Literature: A History and Guide, Waltham, Mass. 2012.

Salvaged Pages: Young Writers’ Diaries of the Holocaust, ed. Alexandra Zapruder, New Haven – London 1982.

Słowa pośród nocy. Poetyckie dokumenty Holokaustu, wstęp, wybór, oprac. ­Agnieszka Żółkiewska, tłum. Marek Tuszewicki, Agnieszka Żółkiewska, Michał Koktysz, Warszawa 2012.

Stranger in Our Midst: Images of the Jew in Polish Literature, ed. with introd. by Harold B. Segel, Ithaca–London 1996 (cz. 4: World War II and the Holocaust; cz. 5: The Postwar Era: War and Holocaust Revisited).

Z otchłani. Poezje, red. Jan Wajdelota, Warszawa 1944.Mordechaj Wasser

Imię i nazwisko autora znamy jedynie z notatki Hersza Wassera, dołączonej po wojnie do dokumentu. Brak innych danych biograficznych na jego temat.

Oryginał, w języku polskim, na pisany jest czarnym atramentem, na kartkach w kratkę formatu A5, wyrwanych z zeszytu, drobnym, wyraźnym charakterem pisma. Kartki, chociaż pożółkłe, są w bardzo dobrym stanie. W ARG zachowało się jeszcze pięć odpisów dziennika: dwa egzemplarze sporządzone ręką Jechiela Górnego, trzy inne – przez nieznanego kopistę.

Dziennik opiekuna w schronisku dla uchodźców w getcie warszawskim

Dnia 12 marca

Schronisko, do którego zostaliśmy zaangażowani jako opiekunowie, mieści się w byłym budynku szkolnym. Liczba uchodźców wynosi 460, w tym lwią część stanowią starcy i dzieci. Pochodzą oni z miasteczek podwarszawskich, jak Mogelnica^(),
Jeżów^(), Bolimów^(). Podopieczni nasi rekrutują się w 70% z byłych żebraków. Rozmieszczeni są na 10 salach. Śpią chwilowo na podłodze. Wyraz twarzy tych ludzi odzwierciedla ich przeżyte ostatnio cierpienia. Jedzenia żadnego nie otrzymują i kupić sobie też nie mogą, gdyż, na zarządzenie Władz, zamknięto bramę^(). Na zapytanie nasze, że ludzie już od kilku dni nie mieli łyku ciepłej wody w ustach, odpowiedział nam Kierownik, że jesteśmy w stadium organizowania się. Kierownik nasz jest bardzo zaaferowany. Cały dzień biega po różnych Komisjach.

Dnia 14 marca

Nie wiemy, jak długo potrwa okres naszego organizowania się. Wody, światła i gazu nie ma. Kuchnie są połamane. Wychodki są zapchane. Na salach powietrze jest cuchnące i mdłe jak w komorze zagazowanej. Po zapoznaniu się z faktycznym stanem rzeczy przystąpiliśmy do naszej pracy, która polega na opiekowaniu się i zaradzeniu wszystkim chwilowym brakom.

Dnia 15 marca

Komisja przesiedleńcza^() przysłała nam 100 prycz. TOZ* przydzielił dla naszego punktu lekarkę i siostrę, które po ogólnej wizytacji stwierdziły kilka wypadków tyfusu plamistego, ogólne zawszenie, świerzbę i ogólne osłabienie powodowane głodem. Zarządzono kąpiel, a dla sal, gdzie zdarzył się dur, kwarantannę. Żadnych medykamentów nie posiadamy. Patronat* przystąpił dziś do akcji dożywiającej. Przysłał nam dziś po kawałku chleba (7 dkg) i kawy (lury) dla każdego uchodźcy i na obiad dość rzadką zupę. Mamy przyrzeczenie, że menu to ma być zachowane i na przyszłość.

Dnia 16 marca

W związku z kąpielą byliśmy zmuszeni pracować całą noc. Sporządziliśmy kartotekę podopiecznych i kilka wykazów. Obiad wydaliśmy o godz. 12 w nocy, gdyż o tej porze wrócili z kąpieli. Wodę już mamy. Kuchnie dwie też zostały naprawione. 43 osoby zostały wysłane na kwarantannę*. W całym budynku została przeprowadzona ścisła dezynfekcja.

Dnia 18 marca

Dużo osób po kąpieli przeziębiło się i nabawili się różnych chorób. Ludzie jakoś się usadowili. Najgorsze, że nie posiadają pościeli i leżą w swoich łachmanach na twardych deskach. Co się tyczy aprowizacji – nadal szwankuje. Patronat zaprowadził z dniem dzisiejszym innowację. Żąda od każdego uchodźcy 10 gr za chleb. Wątpimy bardzo, czy uda się im to przeprowadzić. W każdym bądź razie odmówiliśmy się misji zbierania dziesięciogroszówek. Śmiertelność jest nadal duża. Mamy kilka skierowań do szpitala na oddział gruźliczy. Po porozumieniu się z kancelarią szpitala okazało się, że przyjęcia są wstrzymane. Dobrze jest znana ta odpowiedź biednym chorym. Zupa była dziś niemożliwie rzadka. Lekarstw nie posiadamy jeszcze. Lekarka twierdzi, że wszyscy wymrą tu z głodu. Nie wiemy, jak długo będzie brama zamknięta.

Dnia 19 marca

Dziś odwiedziła nasze schronisko delegacja Patronatu. Kilku Panów o dość miłej powierzchowności i jedna Pani. Do wnętrza sal goście nie wchodzili, obawiając się zarażenia. Podopieczni nasi zaczęli prosić tych Panów, aby zlitowali się nad nimi i nie żądali dziesięciogroszówek za chleb. W trakcie tego dialogu odezwała się Pani z Patronatu, że nie rozumie, jak ludzie mogą nie mieć 10 gr. W tym samym czasie na sali piątej umierał człowiek, pokornie, bez ratunku i płaczu bliskich. Nazajutrz lekarka wypisała na karcie zgonu przyczynę: śmierć głodowa.

Dnia 20 marca

Sala o 3-ch oknach, 70 osób, prycz 25. Ciżba brudnych, zawszonych, głodnych leży na tych norach, nie rozbierając się już cztery tygodnie. Wchodząc na salę, nie widzi się ludzi, lecz kłębowisko szmat. Przeważnie śpią ci ludzie w dzień i w nocy z silnego osłabienia. W kącie sali leży kobieta 35-cioletnia z dwojgiem małych dzieci. Po niezatartych rysach jej twarzy poznać, że była kiedyś ładna. Podobno przed wojną była dość zamożna. Dziś leży na wpół martwa w przesiąkniętym różnemi odorami pokoju i wygląda, może któryś z sąsiadów poczęs­tuje ją brukwią. Nic lepszego nie może od nich oczekiwać. Lekarka twierdzi, że kobieta nie jest chora, lecz z dnia na dzień słabnie z głodu. Wieczorem, kierując się już ku wyjściu, dolatują do nas krzyki z sali 7-ej. Ludzie nas informują, że to ta 35-cioletnia umiera. Prędko z sios­trą spieszymy do pokoju, na którym wisi pięknie wystylizowanemi literami szyldzik: Ambulatorium. Obowiązkiem jest ratować człowieka konającego, lecz na półeczce tego lekarskiego pokoju stała tylko flaszka z jodyną. Kobieta umarła.

Dziś nie było chleba z powodu niezainkasowania dziesięciogroszówek. Na tym tle dochodzi do ciągłych zatargów między Patronatem a nami. Jesteśmy w przekonaniu, że ludzie ci nie są w stanie ponosić tego ciężaru. Podopieczni są bardzo rozgoryczeni. Patronat oświadczył nam, że na posiedzeniu „jointowskim”* dyrektor Giterman^() wyraził się, że chleb jest obecnie luksusem. Ciekawa jest odpowiedź społeczników.

Dnia 21 marca

Zebraliśmy dziś na chleb od delegatów, którzy przybyli z wizytą do swoich ziomków. Z wszawicą nadal nie możemy sobie radzić. Ludzie nie mają odzieży, pościeli i mydła. Nie mamy do dyspozycji gotowanej wody. Znikoma tylko część jest w stanie sobie dogotować. Nie mamy drzewa. Dziś wysłano chłopca z 10-ej sali do szpitala. Podejrzenie na tyfus plamisty. Braciszek młodszy tego chłopca jest również chory. Trawi go silna gorączka. Nieszczęśliwy ojciec nie może się postarać nawet o trochę gotowanej wody. Kobieta nazwiskiem Sztyft zwariowała. W ghetcie łódzkim zostawiła męża i troje synów. Przed wojną była właścicielką dużego sklepu. Cały dzień śpiewa, a żadnych posiłków nie pobiera. W piwnicy na sali 12 zmarło panu Bolianowi dziecko 7-letnie. Wracając z kąpieli, chłopak się przeziębił, spuchł i przybrał niemożliwe rozmiary. Z braku medykamentów chłopak nie był leczony. Po kilku dniach zmarł.

Dnia 23 marca

W kancelarii panuje wielki ruch. Robi się wykazy podopiecznych. Listy te idą do różnych organizacji charytatywnych. Dzień w dzień odwiedzają nas goście z różnych Komitetów. Panowie ci zapisują stan liczebny naszego schroniska, śmiertelność, oglądają, szperają i piszą. ŻTOS*, Gmina*, Referat Uchodźców^(), Urząd Statystyczny^(), Komisja Przesiedleńcza, Centralna Komisja Uchodźców*, Panowie Cwajglowie^(), wszyscy żądają wykazy statystyczne z uwzględnieniem zawodu, wieku i stanu. Wszystkie te organizacje mają pomóc uchodźcom w tej ciężkiej chwili, mają ulżyć im dolę. Niepewne jest, czy dany osobnik jest woziwodą, czy koniokradem, natomiast pewne jest, że jest głodnym. Uchodźcy mieszkający w naszym punkcie twierdzą, że działalność tych komitetów ogranicza się do zainstalowania punktów śmierci i prowadzenia suchej statystyki.

Dnia 24 marca

Sytuacja się nie polepsza. Dziś znowu nie było chleba. Zawszenie jest okropne. Przewidujemy znowu kąpiel, ale to nie zmieni stanu rzeczy, gdyż nie ma bielizny, pościeli, odzieży, mydła i ciepłej wody. Przybyło do nas 5 niedorozwiniętych dzieci i 4 starców. Poziom umysłowy kalek nie pozwala na ustalenie personalji . Ulokowaliśmy ich w separatce. Potrzebę fizjologiczną spełniają na pryczy. Okropny widok. Przyglądając się temu, stwierdzamy, że morderstwo przez litość może być usprawiedliwione. Postanowiliśmy jak najmniej się nimi opiekować, aby mogli jak najprędzej zakończyć swoje nieszczęsne bytowanie. Nie zanosimy kalekom jedzenia. Oddajemy ich porcję strawy zdrowym dzieciom, zamiast podtrzymywać w takim ciężkim okresie nieuleczalnych przy życiu.

Dnia 25 marca

Dziś dwóch umarło, zapewnie z głodu. Na sali 9-ej, gdzie umieszczeni są kalecy, jest strasznie brudno. Przydzieliliśmy tam jeszcze 4 osoby, które są w okropny sposób zawszone. Robactwo się z nich sypie. Nie ma nikogo, kto by sprzątał w tym pokoju. Leżą oni na pryczach bez pościeli, na wpół nadzy w bardzo zimnym pokoju. Jeden starzec i jedna kaleka po długich męczarniach umarli.

Dnia 26 marca

Od kilku już dni Patronat nam przysyła dla dzieci mannę. Do przydzielonej nam porcji dolewamy wodę, aby starczyło dla wszystkich dzieci. Po dokonaniu roztworu dziecku przypadają 3 łyżeczki od herbaty. Mleko również otrzymujemy. 3–4 szklanki dla 50 dzieci w wieku do lat 3-ch. Mleka nie ma codziennie. Na sali 7-ej zamieszkuje niejaki Aszkenajzer, ojciec trojga dzieci. Żona mu obumarła podczas wojny. Nie mogąc sobie radzić, zostawił swoje dzieci na pastwę losu w schronisku i sam uciekł. Najstarsza z nich, 7-letnia dziewczynka, opiekowała się swoim młodszym rodzeństwem. Rozpaczliwy był widok, jak mała karmiła swoich młodszych braciszków. Po paru dniach nieobecności Aszkenajzer się zjawił. Uczucie ojcowskie w nim przemogło. Ilekroć przechodzimy przez salę, Aszkenajzer spogląda na nas oczyma, które wyrażają pragnienie zemsty. Jego dzieci są głodne.

Dnia 27 marca

Dziś Patronat nam nie przydzielił chleba z powodu niewpłacenia 10-ciogroszówek. Taki stan rzeczy nie może długo trwać. Ludzie są rozgoryczeni. Potrzebujemy odzież. Jest to kwestia życiowa tych ludzi. Nie wiemy, jak długo potrwa tu okres zamknięcia. Lekarka twierdzi, że wypadki duru plamistego będą stale się powtarzały w tym ogólnym zawszeniu. Zarządziła kąpiel z prośbą o bezwzględne ścięcie wszystkim bez wyjątku włosów. Siostra dziś zauważyła u jednego chorego starca wszy w brwiach, najlepiej świadczy to o stanie higienicznym. Podłogi są myte codziennie. Dziś przydzielono dzieciom jajka mrożone, które już nie zdradzały świeżości. Doktór dziś wyprosiła trochę lekarstw w Centosie*.

Dnia 28 marca

Dziś znów „Kolega Pinkiert”^() odwiózł z naszego punktu dwa trupki. Codziennie to samo. Kierownik oświadczył nam, że robi starania, aby bramę nam otworzono 1-go kwietnia. Ludziom to znacznie ulży. Wyjdą na żebry, a dzieci, zwłaszcza sieroty, będą zasilać kadry „bezprizornych” na ulicach ghetta warszawskiego. Uprzątnięto dużą salę piwniczną, do której przybędzie około 100 osób. Prawdopodobnie do kina, które mieści się w naszym podwórzu, przybędzie 800 uchodźców. Chleb był dziś. Zupa była możliwa.Emanuel Ringelblum

1 Defensywa – potoczna nazwa Oddziału II Sztabu Generalnego WP, zajmującego się do 1939 r. wywiadem i kontrwywiadem, w tym obserwacją obywateli polskich podejrzewanych o sympatie komunistyczne.

2 Emil Ludwig (właśc. Emil Cohn, 1881–1948) – pisarz niemiecki, autor popularnych psychologizujących biografii; od 1940 r. na emigracji w Stanach Zjednoczonych.

3 Szymon Huberband – zob. Wstęp, s. LVI.

4 Hersz Wasser – zob. Wstęp, s. XLV.

5 Menachem Mendel Kohn (Kon) – zob. Wstęp, s. XLIX, oraz Dziennik, s. 195.

6 Jonas Turkow (1898–1988) – reżyser i aktor scen żydowskich. W getcie kierował Centralną Komisją Imprezową, występował w teatrze Femina i w Nowym Teatrze Kameralnym. Po wielkiej akcji ukrywał się wraz z żoną, aktorką Dianą Blumenfeld, po stronie aryjskiej. Po wyzwoleniu był m.in. twórcą audycji radiowych w języku jidysz. W 1946 r. opuścił Polskę i wyjechał do Stanów Zjednoczonych, a następnie do Izraela. Opublikował dwa tomy wspomnień z czasów okupacji: Azoj iz es gewen (Buenos Aires 1948) oraz Noch der bafrajung (Buenos Aires 1959).

7 Estera Mangel (1895–1942) – doktor filozofii UJ, działaczka syjonistyczna, publikowała w warszawskim „Hajncie”.

8 Brak takiego opracowania w ARG. Zachowały się inne relacje dotyczące Lwowa. Zob. Archiwum Ringelbluma, t. 3, dok. 30–36, 40, 42–43.

9 Brak takiego opracowania w ARG. Henryka Łazowertówna (1909/10–1942) – poetka; w getcie warszawskim współpracowała z ŻSS i „Oneg Szabat”. Zginęła w czasie wielkiej akcji, ponieważ nie chciała opuścić matki na Umschlagplatzu.

10 Zob. , Relacja „Kampinos”, w: Archiwum Ringelbluma, t. 24, dok. 63.

11 Cecylia Słapakowa (1900–1942) – tłumaczka; w ramach prac „Oneg Szabat” zbierała materiały do monografii o kobietach żydowskich. Zob. Opracowanie pt. „Kobieta żydowska w Warszawie…”, s. 323

12 Stefa Szereszewska – współpracowniczka ARG, autorka opracowania na temat komitetu domowego przy ul. Gęsiej 19; robiła także odpisy.

13 Menachem Linder (1911–1942) – pochodził ze Śniatyna, ukończył studia prawnicze we Lwowie; następnie aspirant JIWO*, skoncentrował się na badaniach położenia gospodarczego Żydów w Polsce; w późniejszym okresie przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował w CEKABE*, został sekretarzem warszawskiego oddziału JIWO i redaktorem pisma JIWO „Di Jidisze Ekonomik”, a także autorem wielu prac z dziedziny historii gospodarczej. Propagator języka i kultury żydowskiej. Po wybuchu wojny działacz ŻSS-KK, kierownik Wydziału Rejestracyjno-Statystycznego, następnie kierownik Wydziału Statystycznego ŻKOM*, działacz JIKOR*. Jeden z głównych twórców „Oneg Szabat”, członek kolegium redakcyjnego projektu „Dwa i pół roku wojny”. Został rozstrzelany w nocy z 17 na 18 kwietnia 1942.

14 Samuel (Szmuel) Bresław (1920–1942) – działacz Ha-Szomer ha-Cair*; w warszawskim getcie jeden z przywódców szomrowych i redaktor pism (głównie polskojęzycznych) wydawanych przez Ha-Szomer ha-Cair. Do połowy lipca 1942 r. skrupulatnie prowadził (razem z Mordechajem Anielewiczem) biuletyn z nasłuchu radiowego. Od 1942 r. współpracował z „Oneg Szabat”. W ARG zachowało się kilka jego tekstów (m.in. wywiad z Ireną Adamowicz – zob. Relacja pt. „Polacy o Żydach”, s. 355 oraz raport Kolumna dezynfekcyjna, w: Archiwum Ringelbluma, t. 5, dok. 29). Jeden z założycieli ŻOB*. Zamordowany 3 września 1942 przez Niemców na ul. Gęsiej, kiedy szedł zbadać ­miejsce przetrzymywania Józefa Kapłana, którego aresztowano tego samego dnia.

15 Josef (Józef) Kapłan (1913–1942) – działacz Ha-Szomer ha-Cair; w czasie okupacji umacniał struktury organizacji w wielu miejscowościach. Redaktor prasy podziemnej, współpracownik „Oneg Szabat”. Pisał dziennik, którego nie zdążył przekazać do ARG. Jeden z organizatorów ŻOB. Latem 1942 r. zaczął pracę w kancelarii szopu* OBW. Aresztowany przez Gestapo na terenie szopu 3 września. Więziony na Pawiaku, zdołał przesłać towarzyszom gryps wzywający do stawienia zbrojnego oporu Niemcom. 11 września zabity w bramie kamienicy przy ul. Dzielnej.

16 Eliezer Lipe Bloch (1888–1944) – urodził się w Humaniu na Ukrainie. Był dyrektorem Keren Kajemet (Żydowskiego Funduszu Narodowego), gromadzącego środki finansowe na zakup ziemi oraz na zasiedlenie Palestyny. Jako zwolennik języka hebrajskiego współprowadził przed wojną Tarbut – sieć syjonistycznych szkół hebrajskich. W czasie wojny Bloch pracował w ŻSS, gdzie zaprzyjaźnił się z Emanuelem Ringelblumem. Według relacji Wassera był obecny na zebraniu założycielskim „Oneg Szabat” w mieszkaniu Ringelbluma. Do końca istnienia grupy Bloch należał do jej ścisłego kierownictwa, przy czym angażował się głównie w działalność koncepcyjną. Po rozpoczęciu projektu badawczego „Dwa i pół roku wojny” Bloch współtworzył komitet redakcyjny. Po tzw. akcji deportacyjnej latem 1942 r. pracował w szopie Hallmanna, gdzie stworzył z Ringelblumem organizację samopomocową. Przed powstaniem w getcie zbierał fundusze dla ŻOB. W czasie powstania został schwytany przez Niemców i wysłany do obozu pracy w Budzyniu pod Lublinem. Chociaż miał możliwość ucieczki z obozu, nie skorzystał z niej, bo z piętnastoma innymi Żydami (był wśród nich rabin Kalonymus Kalman Szapiro) złożył przysięgę, że niezależnie od okoliczności pozostaną razem. Latem 1944 r. Bloch został wysłany do obozu Mauthausen, gdzie zmarł.

17 Abraham Gancwajch (1904–1943) – przed wojną publicysta i dziennikarz, w getcie kierownik Urzędu do Walki z Lichwą i Spekulacją (tzw. Trzynastki*). Po likwidacji „Trzynastki” popadł w niełaskę Gestapo i ukrywał się po stronie aryjskiej. Prawdopodobnie rozstrzelany na Pawiaku.

18 Zob. Wstęp, s. LVII, oraz Reportaż pt. „Szmugiel w getcie warszawskim”, s. 730.

19 Bernard (Berisz) Kampelmacher – zob. Wstęp, s. LXI.

20 W oryg. tu i w następnych zdaniach omyłkowo: w Grójcu.

21 Abraham Lewin – zob. Wstęp, s. LIX, oraz Dziennik…, s. 152.

22 Eliasz (Eliahu) Gutkowski – zob. Wstęp, s. XLVI.

23 Daniel Fligelman – zob. Wstęp, s. LX.

24 W nocy z 17 na 18 kwietnia 1942 Niemcy przeprowadzili na terenie getta egzekucję pięćdziesięciu trzech osób, z których część była związana z gettową konspiracją.Mordechaj Wasser

1 Mogielnica – miejscowość w pow. grójeckim. W 1939 r. mieszkało tam około trzech tysięcy Żydów. Podczas wojny społeczność powiększyła się o tysiąc pięciuset uchodźców. Zostali oni deportowani przez Niemców do Warszawy w dniach 27–28 lutego 1941.

2 Jeżów – miejscowość w pow. skierniewickim. 1 lutego 1941 tysiąc pięciuset siedemdziesięciu Żydów z Jeżowa, w tym około sześciuset uchodźców, przesiedlono do getta w Warszawie.

3 Bolimów – miejscowość w pow. łowickim. Około dwustu trzydziestu Żydów z Bolimowa deportowano do getta warszawskiego w marcu 1941 r.

4 Zamykanie bram i kwarantanna budynków mieszkalnych były pierwszym etapem walki z epidemią tyfusu.

5 Komisja do Spraw Przesiedleńczych powstała po 20 stycznia 1941. W jej skład weszli przedstawiciele Rady Żydowskiej* i ŻSS*. Rozwiązana została 15 listopada 1941.

6 Icchak Giterman – zob. Wstęp, s. XLVII.

7 Referat Uchodźców – organ RŻ.

8 Urząd Statystyczny – właśc. Wydział Statystyczny RŻ.

9 J. Cwajgel – inspektor ŻSS, pisał raporty z akcji pomocy przesiedleńcom.

10 Mordechaj Pinkiert (1892–1943) – właściciel dwóch największych gettowych zakładów pogrzebowych – „Ostatnia Posługa” i „Wieczność” (działały od przedwojnia); przedsiębiorcą pogrzebowym był także jego brat (?) Noach. Ich nazwisko stało się w getcie synonimem śmierci.