Chcę żyć! Żyć inaczej. Techniki wspierania ucznia w kryzysie suicydalnym - ebook

Spis treści

Wstęp

Część I. Kryzys suicydalny – ustalenia teoretyczne i wyniki badań

1. Czym jest samobójstwo?

2. Dynamika zachowań samobójczych w Polsce

3. Współczesny nastolatek – zmiany na przestrzeni lat

4. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w zachowaniach suicydalnych uczniów

4.1. Czynniki ryzyka

4.2. Czynniki chroniące

5. Konsekwencje zachowań suicydalnych

6. Nastolatek w kryzysie suicydalnym

7. Indywidualne przypadki – przykładowe omówienia i interpretacje

8. Wsparcie ucznia w kryzysie suicydalnym

8.1. Ogólne działania podejmowane przez szkołę w sytuacjach kryzysowych

8.2. Uczeń w kryzysie suicydalnym, w tym po próbie samobójczej

8.3. Samobójstwo ucznia – działania postwencyjne

8.4. Profilaktyka samobójstw

Część II. Radzenie sobie z kryzysem suicydalnym w praktyce edukacyjnej

Blok A. Trudne rozmowy w relacji nauczyciel – uczeń oraz nauczyciel – rodzic

Ćwiczenie 1A. Wprowadzenie

Ćwiczenie 2A. Czy rozmawiać z uczniem?

Ćwiczenie 3A. Schemat rozmowy z uczniem

Ćwiczenie 4A. Rozmawiam z uczniem

Ćwiczenie 5A. Rozmawiam z rodzicem

Ćwiczenie 6A. Jak rozmawiać z rodzicem?

Ćwiczenie 7A. Co powinienem wiedzieć?

Ćwiczenie 8A. Psychoedukacja rodzica

Ćwiczenie 9A. Moje zasoby i możliwości

Ćwiczenie 10A. Podsumowanie

Załączniki

Blok B. Wspierający uczeń

Ćwiczenie 1B. Samobójstwo – fakty i mity

Ćwiczenie 2B. O języku dotyczącym samobójstwa – definicje

Ćwiczenie 3B. Czytanie z zachowania

Ćwiczenie 4B. Co chroni przed samobójstwem, a co zwiększa ryzyko jego popełnienia?

Ćwiczenie 5B. Czy cierpią tylko najbliżsi? O konsekwencjach samobójstwa

Ćwiczenie 6B. Analizowanie przypadków

Ćwiczenie 7B. Czy warto pomagać? Co tracę, a co zyskuję, pomagając?

Ćwiczenie 8B. Zasoby „pomagacza”

Ćwiczenie 9B. Budowanie i burzenie muru w komunikacji

Ćwiczenie 10B. Buduję komunikaty wspierające

Ćwiczenie 11B. Jak słuchać i być wysłuchanym?

Ćwiczenie 12B. Pomagam wyposażony w wiedzę i umiejętności

Ćwiczenie 13B. Powarsztatowe fakty i mity o samobójstwach

Ćwiczenie 14B. Podsumowanie

Załączniki

Blok C. Jak wspierać ucznia w kryzysie suicydalnym?

Ćwiczenie 1C. Wprowadzenie

Ćwiczenie 2C. Szkolna strategia postępowania

Ćwiczenie 3C. Samobójstwo – fakty i mity

Ćwiczenie 4C. Funkcjonowanie ucznia w kryzysie

Ćwiczenie 5C. Co może mnie zaniepokoić? Case study

Ćwiczenie 6C. Jak rozmawiać z uczniem? Przygotowanie do rozmowy

Ćwiczenie 7C. Jak rozmawiać z uczniem? Wspierające słowa

Ćwiczenie 8C. Jak rozmawiać z uczniem? Zachęta

Ćwiczenie 9C. Jak rozmawiać z uczniem? Zachęta. Ćwiczę

Ćwiczenie 10C. O co i jak pytać?

Ćwiczenie 11C. O co i jak pytać? Ćwiczę

Ćwiczenie 12C. Kiedy interweniować?

Ćwiczenie 13C. Jak postępować w sytuacji zagrożenia suicydalnego?

Ćwiczenie 14C. Plan bezpieczeństwa

Ćwiczenie 15C. Pierwsza pomoc emocjonalna

Ćwiczenie 16C. Pierwsza pomoc emocjonalna dla osoby w kryzysie suicydalnym

Ćwiczenie 17C. Podsumowanie

Załączniki

Bibliografia

Spis wykresówWstęp

Nauczycielko, Nauczycielu!

Przygotowując tę publikację, natknęłyśmy się na statystyki, że co dziesiąta osoba doświadczyła samobójstwa kogoś bliskiego (przyjaciela, znajomego) z własnego otoczenia, a co czternasta utraciła członka rodziny na skutek śmierci samobójczej1. Badania J. Cerel i współpracowników wykazały, że 64% badanych znało osobę, która popełniła samobójstwo lub podjęła próbę samobójczą2. Te wyniki bardzo nas zaskoczyły, pomimo tego, że każda z nas ma doświadczenie osobistej znajomości osoby, która postanowiła odebrać sobie życie i zrobiła to, niestety, skutecznie. Były to młode osoby, przed którymi – można tak po ludzku rzec – było całe życie. To, że my znamy takie osoby, raczej nas nie zadziwiło, gdyż z racji naszej pracy terapeutycznej takie doświadczenie jest wpisane w ryzyko zawodowe. Zainspirowane tymi wynikami badań, chcąc sprawdzić, w jakim stopniu studenci uczestniczący w naszych zajęciach doświadczyli problemu samobójstwa, zapytałyśmy ich anonimowo, czy wśród znajomych lub członków swojej rodziny mieli/mają osoby, które odebrały sobie życie lub podjęły się próby samobójczej. Ku naszemu kolejnemu zdziwieniu okazało się, że studenci również w przeważającej mierze zetknęli się z tym problemem. A przecież mają dopiero około dwudziestokilkuletnie doświadczenie życiowe!

Nauczycielko, Nauczycielu, może Ty też masz takie doświadczenie i temat, który pragniemy poruszyć w tej publikacji jest Ci znany. Jeżeli nawet to Ciebie bezpośrednio nie dotyczy, to pracując ze współczesnymi dziećmi i nastolatkami, możesz spotkać ucznia, który przeżywa kryzys psychiczny, a nawet kryzys suicydalny. Zapewne słyszałeś w mediach, że kondycja psychiczna obecnych nastolatków jest bardzo słaba. Wzrasta liczba dzieci i nastolatków z zaburzeniami nastroju3, doświadczających negatywnych stanów emocjonalnych oraz mnogich dolegliwości psychosomatycznych4, a także ogromnego poczucia osamotnienia. Jednak najbardziej niepokojący jest wzrost liczby podjętych prób samobójczych oraz samobójstw wśród dzieci i młodzieży5.

Chcę żyć! Żyć inaczej… Ci młodzi ludzie często nie chcą odbierać sobie życia. Oni TYLKO nie chcą żyć tak, jak teraz żyją – w wielkim bólu psychicznym, niemożności zauważenia sensu we wszystkim, czego doświadczają, w poczuciu przytłaczającego osamotnienia oraz braku zrozumienia i wsparcia.

Napisałyśmy tę książkę głównie z myślą o Twojej, Nauczycielu, pracy wychowawczej. Chciałyśmy, abyś oprócz rzetelnej wiedzy na temat samobójstw dzieci i młodzieży otrzymał bardzo rzeczowe i merytoryczne wsparcie w Twoim działaniu. Stąd też opracowałyśmy scenariusze warsztatów (blok B), które możesz wykorzystać w trakcie lekcji wychowawczych ze swoimi uczniami.

Z tej publikacji może korzystać psycholog szkolny, pedagog szkolny oraz pracownik poradni psychologiczno-pedagogicznej, realizując na przykład podczas rady pedagogicznej szkolenia: w zakresie przygotowania nauczycieli do rozmowy i współpracy z rodzicami lub opiekunami ucznia w kryzysie (blok A) czy też w zakresie przygotowania nauczycieli do wspierania ucznia w kryzysie suicydalnym (blok C).

Nasza książka, a szczególnie jej druga część – warsztatowa, wpisuje się w profilaktykę zachowań samobójczych wśród uczniów, realizowaną w ramach programu wychowawczo-profilaktycznego szkoły6. Obejmuje ona jako grupy docelowe zarówno nauczycieli, specjalistów, innych pracowników szkoły, jak i uczniów. Nauczycielom dostarczamy rzetelną bazę teoretyczną dotyczącą samobójstw oraz możliwość zdobycia umiejętności pracy z uczniem w kryzysie suicydalnym i jego rodziną. Uczniom umożliwiamy zdobycie wiedzy w zakresie kryzysu suicydalnego oraz nabycie umiejętności obejmujących komunikację emocjonalną i wsparcie rówieśnicze.

Nauczycielko, Nauczycielu! Wiemy, że Twoim zadaniem jest przede wszystkim nauczać i że pewnie jesteś przeciążony nowymi oczekiwaniami, jakie nieustannie stawia przed Tobą codzienność nauczycielska. Ale wiemy też, że często to właśnie TY jesteś osobą z „pierwszej linii frontu”, która zauważa u ucznia symptomy kryzysu psychicznego lub suicydalnego i która MOŻE pomóc. Tak więc do CIEBIE kierujemy prośbę: REAGUJ, gdyż Twoja pomoc nie zaszkodzi, a może uratować ŻYCIE.

Agnieszka Jaros, Magdalena Staniaszek

P.S. W publikacji najczęściej stosujemy rodzaj męski, jednak mamy na myśli zarówno dziewczęta, jak i chłopców oraz kobiety i mężczyzn. Taki zabieg służy skupieniu uwagi Czytelnika na merytorycznej treści.1. Czym jest samobójstwo?

Obecnie na świecie i w Polsce samobójstwo stanowi trzecią najczęstszą przyczynę zgonów wśród dziewcząt i młodych kobiet w wieku 15–29 lat oraz czwartą przyczynę zgonów wśród chłopców i młodych mężczyzn w tej samej grupie wiekowej1.

Wśród młodych osób zdecydowanie większe jest ryzyko pojawienia się zachowań samobójczych, gdyż cechuje ich: podatność na wpływy, potrzeba budowania własnej tożsamości, impulsywność, nieposiadanie narzędzi do rozwiązywania problemów i radzenia sobie z kryzysem, brak samodzielności w myśleniu, silne uzależnienie od warunków środowiskowych (rodzina, szkoła, Internet)2.

W literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji samobójstwa. Jednak na potrzeby tej publikacji podajemy kilka ogólnych wyjaśnień tego pojęcia. Światowa Organizacja Zdrowia określa samobójstwo jako „akt celowego odebrania sobie życia”3. Z kolei Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (American Psychiatric Association – APA) definiuje samobójstwo jako śmierć z własnej winy, w przypadku której istnieją dowody (jawne lub ukryte), że dana osoba chciała umrzeć4. Na polskim gruncie B. Hołyst ujmuje samobójstwo jako proces i „nie jest (ono) jedynie przypadkiem tragicznego samounicestwienia się, lecz trwającym niekiedy całymi latami ciągiem wzajemnie ze sobą powiązanych myśli i czynów”5.

Próbą samobójczą nazywane jest zaś „każde zachowanie samobójcze niezakończone zgonem, co odnosi się do umyślnego zatrucia się, okaleczenia lub samouszkodzenia, które mogło być dokonane z zamiarem odebrania sobie życia lub bez takiego zamiaru i skutku”6. Inną definicję podają K. Prosner i współpracownicy7, uważając, że próba samobójcza to „działanie potencjalnie prowadzące do samouszkodzenia, podjęte z przynajmniej częściowym pragnieniem śmierci jako wynikiem działania (zamiar zabicia się nie musi być stuprocentowy)”. Próba samobójcza może być również definiowana jako „działanie podjęte samodzielnie, którego intencją było doprowadzenie do własnej śmierci, jednak wskutek którego do śmierci nie doszło”8.

W literaturze możemy spotkać się również z takim pojęciem, jak zachowania samobójcze9. Jest to zjawisko szersze niż próba samobójcza i samobójstwo. Można rozumieć je bardziej jako proces, obejmujący myśli, plany oraz działania10.

Znalezienie wspólnej płaszczyzny dla różnych definicji samobójstwa i próby samobójczej prowadzi do koncepcji procesu samobójczego stworzonej przez J. Zubina11.

Nauczycielu, pamiętaj: samobójstwo nie następuje samo, ale jest końcowym efektem procesu.

Proces ten obejmuje: myśli samobójcze lub wyobrażenia – samobójcze planowanie – akt samobójstwa (którego wynik może, lecz nie musi być śmiertelny). Nie oznacza to, że każda myśl samobójcza kończy się aktem samobójczym. W początkowej fazie procesu samobójczego mogą pojawić się myśli rezygnacyjne, wyrażające niechęć do życia, które przybierają różne nasilenie i częstotliwość (zwykle są przelotne i krótkotrwałe). Po pewnym czasie mogą układać się one w myśli samobójcze – w formie pasywnej (wyobrażenia o tym, że znalazło się w sytuacji zagrażającej życiu, np. po diagnozie nieuleczalnej choroby czy jako ofiara wypadku) lub w formie aktywnej (wyobrażenia działań prowadzących do śmierci i samego momentu umierania) – i stawać się coraz bardziej natrętne. Może im towarzyszyć pragnienie śmierci jako takiej, ale nie jest to warunek konieczny. Częściej dominuje potrzeba przerwania cierpienia, odcięcia się lub ucieczki od trudności, dokonania zmiany w swoim otoczeniu i życiu. W wyniku występowania myśli samobójczych może pojawić się kolejny element zachowań samobójczych – planowanie (rozmyślanie o tym, w jaki sposób odebrać sobie życie, wybieranie metody, szukanie informacji na ten temat, przygotowania, określanie miejsca i czasu) oraz zmierzanie do ich realizacji. Następnie mogą wystąpić zachowania doprowadzające do śmierci. Jeśli nie doprowadzą one do śmierci, mamy do czynienia z próbą samobójczą. Jeśli ich finałem jest śmierć – z samobójstwem dokonanym.

Często można spotkać się też ze sformułowaniem: kryzys suicydalny. Cechuje się on myślami o odebraniu sobie życia, które mogą oscylować od niejasnych, mglistych koncepcji aż do konkretnych planów. Kryzys suicydalny jest wynikiem kryzysu psychologicznego (psychicznego)12.

Psychiatra E. Ringel, po przeprowadzeniu badań z udziałem ponad 700 osób po próbie samobójczej, wprowadził pojęcie: syndrom presuicydalny. Zauważył, że u wszystkich osób w podobny sposób dochodziło do wykształcenia się odmiennego spojrzenia na rzeczywistość. Syndrom presuicydalny to stan psychiczny poprzedzający samobójstwo, którego elementami są: zawężenie (sytuacyjne, dynamiczne, stosunków międzyludzkich, świata wartości), agresja (która jest hamowana, a następnie skierowana na siebie w postaci samobójstwa) i fantazje samobójcze (intensywne rozmyślanie o samobójstwie)13. Szerzej będzie opisane to w rozdziale Nastolatek w kryzysie suicydalnym.

O ryzyku samobójstwa mówimy wtedy, gdy chcemy wskazać prawdopodobieństwo podjęcia zachowań samobójczych. Najczęściej takiej oceny dokonuje inna osoba, która szacuje prawdopodobieństwo odebrania sobie życia przez daną jednostkę na podstawie znajomości jej sytuacji życiowej, występowania czynników ryzyka i czynników chroniących oraz danych statystycznych14 (szerzej o tych czynnikach piszemy w rozdziale Konsekwencje zachowań suicydalnych wśród nastolatków).

Rozważając powyższe pojęcia, należy uwzględnić możliwości rozwojowe dzieci i młodzieży w zakresie poczucia nieśmiertelności/śmiertelności. Małe dzieci nie mają poczucia własnej śmiertelności, a śmierć jest dla nich czymś przejściowym i odwracalnym. Samo intelektualne opanowanie pojęcia śmierci rozwija się dosyć późno, w 10.– 11. roku życia, a nawet później i przebiega fazowo – od całkowitego zaprzeczenia śmierci do zrozumienia, że jest ona ostatecznym końcem życia. Ta ostatnia faza przypada zwykle na okres dorastania, kiedy to dziecko staje się zdolne do intelektualnego opanowania filozoficznych, metafizycznych oraz biologicznych aspektów śmierci15.

Nauczycielu, pamiętaj, że im młodsze dziecko, tym trudniej jest mu przewidzieć, że dane zachowanie może doprowadzić do jego śmierci16, np. dziecko może nie mieć wiedzy na temat szkodliwości zażycia większej dawki leków lub że upadek z wysokiego piętra może zakończyć się śmiercią.

Jak wspomniałyśmy wcześniej, myśli samobójcze mogą stanowić początek samobójczego procesu. Definiuje się je jako „fantazje, wyobrażenie i przemyślenia na temat samobójstwa oraz życzenia i impulsy do jego podjęcia”17. Mogą przyjąć formę aktywną – rozważanie odebrania sobie życia, lub pasywną – pragnienie znalezienia się w sytuacji śmiertelnego zagrożenia życia (śmiertelny wypadek samochodowy, nieuleczalna choroba somatyczna). Stosunek do tych myśli często bywa ambiwalentny – pragnienie śmierci i życia ścierają się ze sobą. Występują w różnym nasileniu: od ulotnych, chwilowych, po uporczywe i niepozwalające się skupić na niczym innym. Towarzyszy im także różnie nasilona intencja śmierci. Z badań wynika, że około 34% osób z myślami samobójczymi planuje podjęcie działania, a z etapu planowania do podjęcia próby samobójczej przechodzi aż 72% osób. Bez etapu planów od myśli samobójczych do podjęcia ataku samobójczego dochodzi w 26% przypadków18.

Dzieci i młodzież w różny sposób radzą sobie z trudnymi sytuacjami i emocjami. Tym, co pozwala im zredukować narastające napięcie i ból psychiczny są samookaleczenia.

Samookaleczenia bez intencji samobójczych (niesamobójcze samookaleczenia19) definiowane są jako nieakceptowane społecznie, celowe uszkodzenia ciała, wywołujące krwawienia, zasinienia lub ból (np. przecięcie, oparzenie, kłucie, uderzanie, nadmierne pocieranie), podejmowane w celu redukcji dyskomfortu psychicznego20. Jest to zjawisko biopsychospołeczne, które obejmuje pięć wzajemnie powiązanych wymiarów: środowiskowy (unieważnianie przez otoczenie), biologiczny (zmniejszona wrażliwość na ból), poznawczy (zniekształcenia poznawcze typu: „jestem beznadziejny”), afektywny (silne negatywne emocje, stany dysocjacji), behawioralny (kłótnie, przygotowanie do ataku okaleczania się)21.

Nauczycielu, zwróć uwagę, że w suicydologii inaczej definiuje się pojęcie ofiary – za ofiarę (ofiary) samobójstwa uznaje się osobę (osoby), która doświadczyła samobójczej śmierci bliskiej osoby. Ofiarą (ofiarami) nie są więc osoby, które popełniły samobójstwo22.

W szerszym wymiarze społecznym należy zwrócić uwagę na dwa zjawiska: efekt Wertera i efekt Papageno.

Efekt Wertera to zjawisko identyfikacji z ofiarami samobójstw lub z osobami po próbach samobójczych, skutkujące naśladowaniem ich zachowań. Z badań naukowych wynika, że do tego rodzaju aktów dochodzi w efekcie nieumiejętnego lub nieodpowiedzialnego podawania w przestrzeni publicznej informacji o zachowaniach samobójczych. W wyniku efektu Wertera wzrasta liczba samobójstw i prób samobójczych.

Natomiast efekt Papageno opisywany jest jako modelowanie konstruktywnych sposobów radzenia sobie z kryzysem suicydalnym, a zatem przeciwieństwo efektu Wertera. Papageno to bohater opery Wolfganga Amadeusza Mozarta Czarodziejski flet, który dzięki rozproszeniu myśli samobójczych, wsparciu i podpowiedzi, w jaki sposób rozwiązać problemy, rezygnuje z odebrania sobie życia. Poprzez odpowiedni przekaz medialny dziennikarze mogą wywołać tego rodzaju pozytywny efekt.

W kontekście przestrzennym i geograficznym możemy spotkać się jeszcze z następującymi określeniami:

Suicide hotspots – są to obszary terytorialne ze stosunkowo wysokim współczynnikiem samobójstw wśród jego mieszkańców lub miejsca (zwykle publiczne) wybierane przez osoby chcące odebrać sobie życie.

Suicide clusters – tzw. ogniska samobójstw (tłumaczenie: Halszka Witkowska), czyli zjawisko polegające na tym, że w ciągu krótkiego czasu na określonym terenie dochodzi do kilku lub nawet kilkunastu samobójstw osób niekoniecznie ze sobą powiązanych23.

Rodzaje samobójstw zostały szeroko opisane w literaturze, dlatego też nie będziemy tutaj przywoływać różnych klasyfikacji i typologii. Jednak chciałybyśmy zwrócić uwagę na wyróżnione przez B. Hołysta trzy typy samobójstw, które naszym zdaniem trafnie obrazuje motywację osób chcących odebrać sobie życie:

1. Samobójstwa prawdziwe, których intencją jest pozbawienie siebie życia – wynikają zazwyczaj z kryzysu egzystencjalnego, kiedy zabraknie motywacji do życia, a dotychczas uznawany i akceptowany system wartości zostaje poddany surowej krytyce. Przy tym typie samobójstwa stosowane są gwałtowne środki, np. powieszenie się lub zastrzelenie.
2. Samobójstwa rzekome, w których śmierć jest tylko dopuszczona, a nie wybierana – motywem jest kryzys, kiedy został utracony jakiś cel, wartość lub nastąpiła nagła utrata czegoś, co dawało poczucie bezpieczeństwa i stanowiło istotną motywację do życia. Pojawiło się poczucie beznadziejności i poczucie bezradności, a samobójstwo jest próbą ucieczki przed nimi.
3. Gesty samobójcze, w których człowiek boi się śmierci, nie chce umierać, ale chce przez ten gest coś uzyskać (określa się je jako usiłowanie samobójstwa) – najczęściej popełniane są przez młode osoby, uwikłane w konflikty interpersonalne, a usiłowanie samobójstwa jest często impulsywną reakcją na przeżywany stres. Jednostka nie tyle chce umrzeć, co wywołać reakcję na swoje działanie. Dlatego też sięga po mniej drastyczne środki, np. leki. Niestety, w takich sytuacjach również może dojść do samobójstwa na skutek pomyłki (zażycie większej dawki leków) albo błędnych kalkulacji (oczekiwana pomoc nadeszła zbyt późno)24.

Każde samobójstwo (i każda próba samobójcza) jest inne oraz bardzo indywidualne, gdyż różnorodne są motywacje i historie ludzi, którzy chcą odebrać sobie życie. Można jednak wyodrębnić wspólne cechy występujące u samobójców, niezależnie od indywidualnych okoliczności im towarzyszących:

- Wspólnym celem samobójców jest poszukiwanie rozwiązania.
- Wspólnym celem samobójców jest ucieczka od świadomości.
- Wspólnym bodźcem do popełnienia samobójstwa jest nieznośny ból psychiczny.
- Wspólnym stresorem w przypadku samobójstwa są niezaspokojone potrzeby psychiczne.
- Emocją wspólną samobójców jest poczucie beznadziejności i bezradności.
- Stanem poznawczym wspólnym samobójcom jest ambiwalencja.
- Stanem wspólnym samobójców jest zawężenie percepcji.
- Działaniem wspólnym samobójcom jest ucieczka.
- Aktem interpersonalnym wspólnym samobójcom jest zakomunikowanie swoich zamiarów.
- Wzorem wspólnym samobójców jest spójność aktu samobójczego ze stylem życia25.

Nauczycielu, pamiętaj! Twoja wiedza i Twoje działania (nawet te minimalne) mogą uratować życie ucznia.------------------------------------------------------------------------

1.

1 A. Czabański, Samobójstwa osób z rodziny w relacji studentów, K. Rosa, A. Czabański (red.), Percepcja zachowań samobójczych. Między opiniami a doświadczeniami, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Kraków 2014, s. 76.

2.

2 J. Cerel et al., Exposure to suicide and identification as survivor. Results from a random-digit dial survey, “Crisis” 2013, vol. 34 (6), s. 413–419; https://www.researchgate.net/profile/Judy-Van-De-Venne/publication/250922980_Exposure_to_Suicide_and_Identification_as_Survivor/links/5697d08c08aea2d74375c733/Exposure-to-Suicide-and-Identification-as-Survivor.pdf (dostęp: 25.07.2024).

3.

3 M. Sajkowska, R. Szredzińska (red.), Dzieci się liczą 2022. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, Warszawa 2022, s. 114; https://fdds.pl/_Resources/Persistent/5/2/2/d/522d74049ede89dba15f7bcd887f14555df37da9/Raport%20FDDS%20-%20Dzieci%20si%C4%99%20Licz%C4%85%202022.pdf (dostęp: 25.07.2024).

4.

4 Por. A. Cosma et al., A Focus on Adolescent Mental Health and Well-being in Europe, Central Asia and Canada. Health Behaviour in School-aged Children International Report from the 2021/2022 Survey, vol. 1, World Health Organization, Regional Office for Europe, Copenhagen 2023; J. Inchley et al. (eds), Spotlight on Adolescent Health and Well-being. Findings from the 2017/2018 Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) Survey in Europe and Canada. International Report, vol. 2, Key Data, World Health Organization, Regional Office for Europe, Copenhagen 2020.

5.

5 Szczegółowe dane zostaną zaprezentowane w rozdziale Dynamika zachowań samobójczych w Polsce.

6.

6 Art. 26 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 roku Prawo oświatowe, Dz. U. 2003, poz. 900 z późn. zm., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20230000900/U/D20230900Lj.pdf (dostęp: 5.05.2024).

1.

1 World Health Organization, World Health Statistics 2023: Monitoring Health for the SDGs, Sustainable Development Goals, World Health Organization, Geneva 2023, s. 50.

2.

2 A. Gmitorowicz, M. Makara-Studzińska, A. Młodożeniec, Ryzyko samobójstwa u młodzieży: diagnoza, terapia, profilaktyka, Wydawnictwo Lekarskie Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2015, s. 81–91.

3.

3 https://www.who.int/health-topics/adolescent-health#tab=tab_1 (dostęp: 14.03.2024).

4.

4 Practice Guideline for the Assesment and Treatment of Patients With Suicidal Behaviors, American Psychiatric Association, 2003, s. 9, https://psychiatryonline.org/pb/assets/raw/sitewide/practice_guidelines/guidelines/suicide.pdf (dostęp: 14.03.2024).

5.

5 B. Hołyst, Samobójstwo – przypadek czy konieczność, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 121.

6.

6 Preventing Suicide: A Global Imperative, World Health Organization, Geneva 2014; polskie wydanie: B. Hołyst (red.), Zapobieganie samobójstwom. Imperatyw ogólnoświatowy, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2018, s. 26.

7.

7 Za: R. Szmajda, A. Gmitrowicz, Czynniki ryzyka prób samobójczych w populacji nastolatków leczonych psychiatrycznie na podstawie badań własnych, B. Hołyst (red.), Zapobieganie samobójstwom. Zachowania suicydalne dzieci i młodzieży, Difin, Warszawa 2023, s. 80; K. Posner et al., The Columbia-Suicide Severity Rating Scale: Initial validity and internal consistency findings from three multisite studies with adolescents and adults, „American Journal of Psychiatry” 2011, vol. 168 (12), s. 1266–1277, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22193671/ (dostęp: 21.05.2024).

8.

8 L. Kicińska, J. Palma, Wsparcie ucznia po próbie samobójczej. Poradnik dla nauczycieli, Wspierająca Szkoła, Warszawa 2023, s. 46; https://backend.zwjr.pl/media/attachments/Wsparcie_ucznia_po_pr%C3%B3bie_samob%C3%B3jczej.pdf (dostęp: 21.05.2024); M. K. Nock (ed.), The Oxford Handbook of Suicide and Self-Injury, Oxford University Press, New York 2014.

9.

9 W danych statystycznych Komendy Głównej Policji funkcjonuje pojęcie „zamach samobójczy”, obejmujące jednocześnie próbę samobójczą i samobójstwo zakończone zgonem.

10.

10 Za: L. Kicińska, J. Palma, Wsparcie ucznia…, s. 46; D. Wasserman, The Oxford Textbook of Suicidology and Suicide Prevention, Oxford University Press, Oxford 2001.

11.

11 Za: B. Hołyst, Suicydologia, Wolters Kluwer, Warszawa 2024, s. 80; J. Zubin, Observations on nosological issues in the classification of suicidal behavior, A. T. Beck, H. L. Resnik, D. J. Lettieri (eds), The Prediction of Suicide, Charles Press Publishers, Philadelphia 1974.

12.

12 B. Pilecka, Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004, s. 16.

13.

13 Por. E. Ringel, Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie, Glob, Szczecin 1987, s. 57–91.

14.

14 B. Hołyst, Suicydologia, s. 103; R. Szmajda, A. Gmitrowicz, Czynniki ryzyka…, s. 81.

15.

15 Za: B. Hołyst, Motywacje zachowań suicydalnych dzieci i młodzieży, B. Hołyst (red.), Zapobieganie samobójstwom…, s. 175; P. Mazar, D. Houzel, The psychodynamics of suicidal behawior in children and adolescents, A. Seva (red.), The European Handbook of Psychiatry and Mental Health, Prensas Universitarias de Zaragoza, Barcelona 1991.

16.

16 Letalność próby samobójczej – to poziom zagrożenia życia związany z określonym sposobem dokonania próby samobójczej i dotyczy prawdopodobieństwa lub medycznej pewności, że działanie, metoda lub warunki spowodują śmierć. B. Hołyst, Suicydologia, s. 52.

17.

17 K. Rosa, A. Gmitrowicz, Regionalny Program Zapobiegania Samobójstwom Młodzieży. Część II: Ocena klinicznych czynników ryzyka samobójstwa młodzieży w regionie łódzkim, „Suicydologia” 2007, t. III, nr 1, s. 23–28.

18.

18 B. Hołyst, Suicydologia, s. 92–93.

19.

19 W DSM-5-TR samookaleczenia bez intencji samobójczych zostały zaklasyfikowane jako kategoria do dalszych badań. Natomiast najnowsza międzynarodowa klasyfikacja ICD-11 uwzględnia samookaleczanie się już jako kategorię diagnostyczną pod nazwą „niesamobójcze samouszkodzenia” (z ang. nonsuicidal self-injury – NSSI). International Classification of Diseases, 11th Revision, World Health Organization, 2022; https://icd.who.int/browse/2024-01/mms/en#1430296724 (dostęp: 19.07.2024).

20.

20 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th ed., Text Revision (DSM-5-TRTM), American Psychiatric Association Publishing, Washington 2022, s. 1086–1087, 1192–1196, https://www.mredscircleoftrust.com/storage/app/media/DSM%205%20TR.pdf (dostęp: 19.07.2024).

21.

21 M. K. Nock, Self-injury, “Annual Review of Clinical Psychology” 2010, vol. 6, s. 339–363, https://doi.org/10.1146/annurev.clinpsy.121208.131258

22.

22 K. Rosa, Dlaczego należy zapobiegać samobójstwom? O konsekwencjach zachowań samobójczych, A. Czabański, K. Rosa (red.), Zapobieganie samobójstwom, Ars Boni et Aequi, Poznań 2016, s. 74.

23.

23 L. Kicińska, J. Palma, Wsparcie ucznia…, s. 48–49.

24.

24 B. Hołyst, Motywacje zachowań…, s. 178–179.

25.

25 Za: B. Hołyst, Suicydologia, s. 86; E. Shneidam, Definition of Suicide, John Wiley & Sons, New York 1995, s. 51.