Dzieła zebrane. Tom 4. Dziennik okupacyjny - ebook

PRZYPISY

¹ „Święta Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie”.

² M a r i a D a l e w s k a I°v. Dehnelowa (1901–1991) – żona Stanisława Rembeka od roku 1935.

³ A u g u s t G u s t a w D e h n e l (1903–1962) – zoolog, przyrodnik, sokolnik, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, po II wojnie twórca i kierownik Zakładu Badania Ssaków PAN w Białowieży; we wrześniu 1939 roku zmobilizowany, dostał się do niewoli niemieckiej i przebywał w obozie jenieckim dla oficerów Oflag II D Gross Born (Grossborn-Westfalenhof) k. Westfalenhof (Kłomina) na Pomorzu.

⁴ S t a n i s ł a w a N i e d ź w i e c k a z d. Gąsiorowska I°v. Reszczyńska (1900–1964) – ur. w Warszawie, kuzynka Marysieńki. Po śmierci pierwszego męża, Czesława Reszczyńskiego wyszła za Henryka Niedźwieckiego, którego poznała w redakcji „Kuriera Warszawskiego”, gdzie pracowała jako sekretarka. Była pasjonatką krzyżówek. Po II wojnie mieszkała ze swym mężem przy ówczesnym placu Leńskiego; H e n r y k N i e d ź w i e c k i (1899–1979) – pochodził z rodziny ziemiańskiej; drugi mąż Stanisławy z d. Gąsiorowskiej, ojczym Andrzeja i Tadeusza Reszczyńskich; w latach 30. dzierżawił majątek w Pońcu w Wielkopolsce; podczas okupacji prowadził nielegalny dom gry w swoim mieszkaniu przy ulicy Marszałkowskiej 138: pokątnych transakcji dokonywali tam Niemcy, ludzie z podziemia oraz z getta; zaraz po II wojnie działacz państwowy, później współzałożyciel Polskiego Związku Brydża Sportowego, arcymistrz międzynarodowy, reprezentant Polski i redaktor miesięcznika „Brydż”.

⁵ J ó z e f R a p a c k i (1871–1929) – malarz, uznanie zdobył jako pejzażysta.

⁶ Milanówek – miasto w województwie mazowieckim, w powiecie grodziskim, leżące na południowy zachód od Warszawy, w okresie międzywojennym popularne letnisko dla zamożnych mieszkańców stolicy.

⁷ Tramwaj – tu: pociąg kolejki podmiejskiej.

⁸ Grodzisk Mazowiecki – miasto w województwie mazowieckim, w roku 1931 liczyło niemal 16 tysięcy mieszkańców.

⁹ Właściciel restauracji w Grodzisku Mazowieckim.

¹⁰ Mowa o Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska (ok. 1636–1701).

¹¹ Maruta – M a r i a S t ę p n i e w s k a z d. Dehnel (1931–2018) – córka żony Rembeka z Augustem Dehnelem, w czasie okupacji w Szarych Szeregach.

¹² Sadź – szadź.

¹³ Przemoc i szabla. Powieść z XVIII w. – powieść historyczna o Józefie Wybickim; drukowana w odcinkach w „Kurierze Porannym” w roku 1939 (nr 118–184), w czasie okupacji zakupił ją za 7000 zł Zbigniew Mitzner dla wydawnictwa „Wisła”, które miało działać po wyzwoleniu Polski. Tak się nie stało i ostatecznie powieść ukazała się dopiero w 2001 w wydawnictwie Agawa. Zob. P. Mitzner, Aneks. Wydawnictwo „Wisła”, Jan Szeląg (Zbigniew Mitzner), Felieton o mojej Warszawie, Warszawa 2004, s. 480.

¹⁴ „Völkischer Beobachter” (niem. „Obserwator Ludowy”) – niemiecki tygodnik wydawany od roku 1901 w Monachium, od 1920 organ prasowy NSDAP, od 1923 ukazywał się jako dziennik, przestał istnieć w roku 1945. „Hamburger Tageblatt” – dziennik NSDAP ukazujący się w Hamburgu w latach 1931–1944.

¹⁵ Zob. wspomnienie Rembeka Wrzesień. Opowieść o 1939 roku w tomie Opowiadania okupacyjne.

¹⁶ Mowa o Centralnej Doświadczalnej Stacji Jedwabniczej w Milanówku, założonej w roku 1924 przez rodzeństwo Henryka i Stanisławę Witaczków; w czasie okupacji niemieckiej Stacja działała pod zarządem komisarycznym, przestawiając pracę na włókno z wiskozy, była też azylem dla wielu ludzi, chroniąc ich przed wywiezieniem na przymusowe roboty dzięki zaświadczeniom o zatrudnieniu. Po powstaniu Witaczkowie udzielali też schronienia pisarzom np. M. Dąbrowskiej i F. Ossendowskiemu, zob. J. Prosińska-Giersz, Na rodzinnym jedwabnym szlaku. Historia Henryka i Stanisławy Witaczków, rodzeństwa z Milanówka, Warszawa 2021.

¹⁷ „Express Poranny” – popularny dziennik warszawski wydawany w latach 1922–1939 przez koncern Dom Prasy S. A. F e l i k s K u c z k o w s k i (1884–1970) – dziennikarz, pracował m.in. w PAT, później w piłsudczykowskiej „Gazecie Polskiej”. W roku 1922 założył tygodnik „Człowiek”. W latach 30. XX wieku związany z prasą popularną, m.in. kierował „Kurierem Codziennym 5 groszy”.

¹⁸ J e r z y I D o ł g o r u k i – kniaź rostowsko-suzdalski, wielki książę kijowski, uznawany za założyciela Moskwy; pierwszy jego rozkaz dotyczący budowy miasta pochodzi z roku 1147.

¹⁹ J ó z e f S e n i s z y n (1900–1939) – major WP, pilot odznaczony Krzyżem Walecznych za udział w wojnie 1920 roku. W willi jego żony przy ul. Słowackiego w Milanówku mieszkali Rembekowie, por. J. Prosińska-Giersz, Na rodzinnym jedwabnym szlaku. Historia Henryka i Stanisławy Witaczków, rodzeństwa z Milanówka, Warszawa 2021, s. 148.

²⁰ Liga Obrony Powietrznej Państwa – właśc. Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP), masowa organizacja paramilitarna powołana w roku 1928 z połączenia Ligi Obrony Powietrznej Państwa i Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej, jej celem było promowanie lotnictwa sportowego, komunikacyjnego i wojskowego.

²¹ Peowiak (pot.) – członek Polskiej Organizacji Wojskowej (POW).

²² Babcia Dehnelowa, właśc. M a r i a D e h n e l z d. Śliwicka (1869–1944) – matka pierwszego męża Marii Rembekowej, zginęła w czasie powstania warszawskiego.

²³ Wiadomość nieprawdziwa, być może chodziło o Sonderaktion Krakau, niemiecką akcję pacyfikacyjną skierowaną przeciwko polskiemu środowisku naukowemu, przeprowadzoną 6 listopada 1939 roku w Krakowie. W jej trakcie aresztowano 184 osoby, głównie profesorów i wykładowców Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także Akademii Górniczej.

²⁴ Aktor J ó z e f W ę g r z y n (1884–1952) został aresztowany przez Gestapo w grudniu 1939 roku i osadzony na Pawiaku, jak powszechnie sądzono w związku z jego rolą Battlera parodiującą Adolfa Hitlera w spektaklu Genewa (1936) G. B. Shawa w lipcu 1939 w Teatrze Polskim. W roku 1940 Węgrzyn został zwolniony i zaczął grać w jawnych teatrach warszawskich.

²⁵ Mieczysław Kulesza – brak danych.

²⁶ Kazimierz Paszkowski – brak danych.

²⁷ J u l i u s z S a l o n i (1891–1963) – historyk literatury polskiej, nauczyciel w warszawskich szkołach średnich. W roku 1930 obronił doktorat na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie na podstawie rozprawy Styl i kompozycja „Nocy Listopadowej” Stanisława Wyspiańskiego. Był inicjatorem i redaktorem dwumiesięczników „Polonista” (1930–39) oraz „Życie Literackie” (1937–39). Pomógł w wydaniu W polu, opracował (ze współautorami) kilka podręczników szkolnych, w których znalazły się fragmenty prozy Rembeka. W czasie II wojny Saloni przebywał w Warszawie, ucząc zarówno w jawnych szkołach zawodowych, jak i w szkolnictwie tajnym. Współpracował też z konspiracyjnym socjalistycznym czasopismem „Gwardia”. Był też głównym lektorem założonego w czasie wojny przez Zbigniewa Mitznera domu wydawniczego „Wisła”, które wiosną 1943 roku rozpoczęło tajną akcję skupywania rękopisów od pisarzy z myślą o ich wydaniu w czasie pokoju. Na liście osób, z którymi takie umowy zawarto, był także Rembek (por. Z. Nałkowska, Dzienniki V. 1939–1944, oprac., wstęp i komentarz H. Kirchner, Warszawa 1996, s. 469). Po powstaniu warszawskim Saloni znalazł się w Lublinie, gdzie uczestniczył w prowadzonych przez PKWN pracach organizacyjnych w dziedzinie oświatowej i wydawniczej. Potem pracował na Uniwersytecie Łódzkim oraz w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej. Warto wspomnieć, że Rembek z entuzjazmem recenzował wydany w roku 1939 komentarz Saloniego do Warszawianki S. Wyspiańskiego, zob. S. Rembek, Nowy wykład „Warszawianki”, „Gazeta Polska” 8 kwietnia 1939 r.

²⁸ Indura – wieś w pobliżu Grodna, obecnie Białoruś.

²⁹ Łużki – wieś w II RP w ówczesnym powiecie dziśnieńskim w województwie wileńskim, obecnie Białoruś.

³⁰ Cenzury – świadectwa szkolne.

³¹ A n n a D e h n e l – druga, starsza córka Marii Rembek z jej małżeństwa z Augustem Dehnelem.

³² K l i m i e n t W o r o s z y ł o w (1881–1969) – sowiecki wojskowy, marszałek Związku Sowieckiego. Wiadomość o ucieczce do Anglików jest nieprawdziwa.

³³ S t a n i s ł a w D y b o w s k i (1895–1956) – malarz, uczeń m.in. Władysława Skoczylasa, w czasie okupacji zarabiał, handlując obrazami i ramami.

³⁴ A l e k s a n d e r J a k o w l e w – przyjaciel Rembeka z czasów wojskowych, zob. Dziennik. Rok 1920 i okolice.

³⁵ Linia Zygfryda – system niemieckich umocnień wzdłuż granicy Niemiec z Francją i Luksemburgiem.

³⁶ J a n W a ś n i e w s k i (1896–1945) – prozaik i publicysta, nauczyciel, przyjaciel Rembeka jeszcze z lat 20. XX wieku. Brał udział w kampanii wrześniowej 1939, podczas okupacji niemieckiej uczestniczył w tajnym nauczaniu. Po wybuchu powstania warszawskiego wywieziony do Niemiec na roboty przymusowe. Zmarł w Bad Laasphe na zapalenie płuc.

³⁷ Oładki (z ukr.) – placki ziemniaczane.

³⁸ 27 grudnia 1939 w podwarszawskim Wawrze Niemcy rozstrzelali 106 osób oraz powiesili właściciela restauracji, w której dzień wcześniej zabito dwu Niemców. Wśród ofiar znalazło się 62 mieszkańców Wawra oraz 27 z pobliskiego Anina.

³⁹ J a n P ł o s k i – ziemianin, Rembek poznał go we wrześniu 1939 roku.

⁴⁰ Z y g m u n t A d a m S a l o n i (ur. 1938) – wiele lat potem został językoznawcą, profesorem UW.

⁴¹ Kasa Literacka (właśc. Warszawska Kasa Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy) – organizacja działająca w Warszawie w latach 1899–1953 w celu dbania o interesy pisarzy, w tym udzielania im pomocy finansowej.

⁴² P i e c z y ń s k i – brak informacji. Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska” w Warszawie, założony w roku 1918 przez Władysława Kościelskiego, tam ukazała się powieść Rembeka W polu. Siedziba wydawnictwa mieściła się w kamienicy przy Nowym Świecie 22 w Warszawie, znajdowały się tam biura i magazyny oficyny oraz księgarnia firmowa.

⁴³ D o b r o c h n a M a r i a K u k u l s k a I°v. Saloni (1920–2015) – córka Juliana Saloniego i Marii Saloni z d. Burda (małżeństwo rozpadło się w roku 1935), łączniczka w powstaniu warszawskim.

⁴⁴ J a n K a l k s t e i n – właściciel sklepu kolonialnego w Milanówku oraz domu przy ul. Warszawskiej 21.

⁴⁵ „Święty Maciej zimę traci albo ją bogaci”.

⁴⁶ H a n s F r a n k (1900–1946) – prawnik, polityk niemiecki, działacz narodowosocjalistyczny, 26 października 1939 roku został mianowany generalnym gubernatorem okupowanych przez Niemców ziem polskich (Generalnego Gubernatorstwa). Skazany na karę śmierci za zbrodnie wojenne przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze.

⁴⁷ Gazetki (pot.) – prasa konspiracyjna.

⁴⁸ Po zajęciu Polski władze niemieckie nakazały bezzwłoczne oddanie (do 5 listopada 1939 roku) odbiorników do komisariatów policji (niemieckiej), z kolei Dziennik Rozporządzeń GGP z 15 grudnia 1939 r. zarządzał na terenie Generalnego Gubernatorstwa bezwzględną konfiskatę wszystkich odbiorników radiowych należących do ludności polskiej. Odbiorniki należało niezwłocznie oddać władzom terenowym lub na policji do 25 stycznia 1940 roku. Za posiadanie radia groziła kara więzienia lub śmierci.

⁴⁹ Z y g m u n t B o r k o w s k i – burmistrz Grodziska Mazowieckiego do sierpnia 1939 roku (zastąpił go wtedy Edward Radgowski). Borkowski zginął z rąk okupantów niemieckich w listopadzie 1943 r.

⁵⁰ Chojny – miejscowość koło Łodzi; obecnie osiedle w południowej części Łodzi, być może chodzi o obóz pracy w pobliskim Olechowie, który istniał w latach 1930–1944.

⁵¹ Rzeź bydgoska – masowe egzekucje dokonywane przez Niemców na Polakach we wrześniu 1939 w odwecie za rzekomy pogrom ludności niemieckiej dokonany w czasie tzw. „krwawej niedzieli” 3–4 września.

⁵² B e n j a m i n S u m n e r W e l l e s (1892–1961) – amerykański dyplomata, jako osobisty wysłannik prezydenta F. D. Roosevelta w lutym i marcu 1940 roku odwiedził Włochy, Niemcy, Wielką Brytanię i Francję, aby – bezskutecznie – przedyskutować ewentualny traktat pokojowy.

⁵³ Korcy (właśc. korców) – dawna miara objętości towarów sypkich, liczyła od 10 do 70 litrów.

⁵⁴ 10 marca w Kościele katolickim i ewangelickim obchodzone jest święto 40 męczenników z Sebasty – żołnierzy rzymskich, którzy odmówili złożenia ofiary bogom pogańskim, za co wystawiono ich na mróz bez odzienia, aż do zamarznięcia na śmierć.

⁵⁵ Świerzba – świerzb, zakaźna choroba skóry.

⁵⁶ J o a c h i m v o n R i b b e n t r o p (1893–1946) – minister spraw zagranicznych III Rzeszy. W marcu 1940 r. papież Pius XII udzielił mu audiencji. Wojna sowiecko-fińska toczyła się od 30 listopada 1939 do 13 marca 1940 roku, na mocy zawartego z 12 na 13 marca 1940 roku w Moskwie traktatu pokojowego Finlandia obroniła swą niepodległość, tracąc na rzecz ZSRS 35 tys. km² terytorium.

⁵⁷ Z y g m u n t K i s i e l e w s k i (1882–1942) – pisarz, publicysta, w latach 1918–1925 współredaktor „Robotnika”, w latach 20. XX w. był swego rodzaju mecenasem Rembeka. Jego żoną była S a l o m e a K i s i e l e w s k a z d. Szapiro (1882–1967).

⁵⁸ S. B e r g – księgarz, wedle relacji Władysława Zyglarskiego był związany z wydawnictwem Ferdynanda Hoesicka, zob. K. Polechoński, Pisarz w czasach wojny i emigracji. Ferdynand Goetel i jego twórczość w latach 1939–1960, Wrocław 2012, s. 28.

⁵⁹ F e r d y n a n d G o e t e l (1890–1960) – prozaik, dramatopisarz, publicysta, prezes ZZLP od roku 1933. W trakcie obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku kierował sekcją propagandy Obywatelskiego Komitetu Pomocy Ludności Warszawy, następnie prowadził Kuchnię Literacką, a także wraz z Adolfem Nowaczyńskim oraz Władysławem Zyglarskim działał w Literackiej Komisji Kwalifikacyjnej, związanej z Radą Główną Opiekuńczą (RGO), która zajmowała się udzielaniem pomocy finansowej pisarzom. W latach 1943–1944 Goetel wspólnie z Wilamem Horzycą redagował podziemne pismo „Nurt”. W kwietniu 1943 roku zjawił się na miejscu masakry polskich oficerów w Katyniu, od 1946 r. na emigracji w Londynie.

⁶⁰ W czasie okupacji Goetel prowadził dwa domy: jeden z żoną J a d w i g ą G o e t e l z d. Madalińską (1894–1978), z którą był w separacji do roku 1939 i która pracowała w Kuchni Literackiej, a także zajmowała się pomocą Żydom, za co została pośmiertnie uhonorowana tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata przez Izrael (zob. https://sprawiedliwi.org.pl/pl/aktualnosci/ceremonia-sprawiedliwych-w-krakowie, Ceremonia w Krakowie | Polscy Sprawiedliwi ), drugi wraz z H a l i n ą W i n o w s k ą (1908–1997), z którą był związany od lat 30. XX w. i z którą miał dwoje dzieci.

⁶¹ Łaźnie w dawnej Polsce i konieczność ich wznowienia, opracował dr Kazimierz Strożecki, b. starszy asystent katedry Higieny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1933.

⁶² A d o l f F e l i k s D a l e w s k i (zm. 1913) – brak bliższych informacji.

⁶³ W a l e r y S ł a w e k (1879–1939) – polityk, trzykrotny premier Polski, marszałek Sejmu RP, podpułkownik WP, popełnił samobójstwo 2 kwietnia 1939 roku.

⁶⁴ T a d e u s z K a s p r z y c k i (1891–1978) – generał dywizji WP, minister spraw wojskowych w latach 1935–1939, po kampanii wrześniowej opuścił kraj, zmarł na emigracji w Kanadzie. Urlich – najpewniej J u l i u s z U l r y c h (1888–1959) – pułkownik WP, minister komunikacji w latach 1935–1939. Z o f i a K a j z e r ó w n a (1911–2002) – aktorka teatralna i filmowa, w latach 30. XX w. wdała się w romans z generałem Kasprzyckim, co doprowadziło jego żonę do samobójstwa. Generał wkrótce poślubił Kajzerównę.

⁶⁵ Gefrajter (z niem. Gefreiter) – starszy szeregowy, także: doświadczony żołnierz, weteran.

⁶⁶ M a x i m e W e y g a n d (1867–1965) – francuski generał, polityk konserwatywny.

⁶⁷ Mozela – rzeka płynąca przez Francję, Niemcy i Luksemburg, lewy dopływ Renu.

⁶⁸ Książę Gloucester – tytuł parowski przysługujący członkom brytyjskiej rodziny królewskiej, w tym czasie dzierżył go H e n r y k W i n d s o r (1900–1974).

⁶⁹ Sylt – niemiecka wyspa na Morzu Północnym.

⁷⁰ Volksdeutscher – volksdeutsch, osoba pochodzenia niemieckiego, zamieszkująca poza granicami Niemiec; w czasie II wojny nazywano tak obywateli innych państw, którzy zostali wpisani na niemiecką listę narodowościową (volklistę) i zostali zakwalifikowani do najwyższej kategorii w niej wyszczególnionej.

⁷¹ Famel – popularny syrop francuskiej firmy Pierre Famel.

⁷² W ł a d y s ł a w S i k o r s k i (1881–1943) – generał broni WP, premier i minister spraw wojskowych w II RP, Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych i premier Rządu RP na Uchodźstwie podczas II wojny.

⁷³ F r a n c i s z e k K l e e b e r g (1888–1941) – generał brygady WP, od 27 września 1939 roku dowodził Samodzielną Grupą Operacyjną „Polesie”.

⁷⁴ Pina – rzeka, lewy dopływ Prypeci, w II RP u jej ujścia stacjonowała polska Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej; obecnie na terytorium Białorusi.

⁷⁵ Oczywiście 6 września 1939 roku.

⁷⁶ Treuhänder (niem.) – dosł. powiernik; w czasie II wojny światowej na ziemiach okupowanych przez Niemcy administrator, z ramienia władz niemieckich, poszczególnych zagrabionych przedsiębiorstw oraz majątków niektórych zlikwidowanych instytucji i stowarzyszeń.