Dzieła zebrane. Tom 4 - ebook

Witebsk – Leningrad – WołogdaB1

Lato w Witebsku dobiegało końca. Po południu słońce prażyło jeszcze przez chwilę bruk dziedzińca więziennego i kończyło swój bieg za czerwoną ścianą sąsiedniego bloku. Z podwórza dochodziły kroki więźniów, wystukujące miarowo drogę do łaźni, i słowa komend rosyjskich, pomieszane z dźwiękiem kluczy. Dyżurny na korytarzu podśpiewywał, składał co parę minut gazetę i nie śpiesząc się zbytnio, podchodził do okrągłego okienka w drzwiach. Dwieście par oczu odrywało się jak na dany znak od sufitu i zbiegało się w małej soczewce judasza. Spod ceratowego daszka spoglądało ku nam ogromne oko i objąwszy wahadłowym ruchem celę, znikało za opuszczoną zastawką z blachy. Trzy uderzenia butem w drzwi oznaczały: „Przygotujcie się do kolacji”.

Półnadzy podnosiliśmy się z cementowej podłogi – sygnał do kolacji kończył również naszą popołudniową drzemkę. Czekając z glinianymi miskami na gorącą ciecz wieczorną, odlewaliśmy przy okazji do wysokiego kibla żółtawą ciecz z obiadu. Strumienie moczu z sześciu lub ośmiu otworów spotykały się, zatoczywszy łuk jak w fontannie, pośrodku kibla i wkręcały się wirującymi lejami do dna(A1), podnosząc poziom piany u ścian. Przed zapięciem rozporków przyglądaliśmy się jeszcze przez chwilę wygolonym rozkroczom; wyglądały dziwnie, jak przygięte wichrem drzewa na jałowych zboczach polnych.

Gdyby mnie ktoś zapytał, co jeszcze robiliśmy w sowieckich więzieniach, niewiele umiałbym dodać. To prawda, że ledwie umilkła u drzwi kołatka poranna zwiastująca pobudkę, a do celi wjeżdżał kocioł gorącego odwaru z ziela i kosz z dziennymi racjami chleba, nasza skłonność do rozmów osiągała punkt szczytowy; chcieliśmy „przegadać” chleb do obiadu. Katolicy zbierali się wokół ascetycznego księdza, Żydzi obsiadali opodal rabina wojskowego o rybich ślepiach i fałdach skóry zwisających z dawnego brzucha, ludzie prości opowiadali sobie sny i wspominali dawne życie, a ludzie inteligentni zbierali niedopałki na wspólnego papierosa. Wystarczyły jednak dwa uderzenia butem w drzwi, aby wszystko co żywe ruszało w skupionym milczeniu, pod wodzą swoich przewodników duchowych, do kotła zupy na korytarzu. Od chwili gdy w naszej celi zjawił się maleńki, czarny „Jewriej” z Grodna i obwieściwszy nam, że „Niemcy wzięli Paryż”, zapłakał gorzko, ustał na barłogach szept patriotyczny i skończyły się rozmowy polityczne. W strumieniu omijającego nas życia płynęliśmy jak martwy skrzep ku bijącemu coraz słabiej sercu wolnego świata.

Pod wieczór powietrze stawało się chłodniejsze, a na niebie pojawiały się wełniste obłoki i żeglowały wolno przed siebie, zapalając po drodze pierwsze gwiazdy. Rdzawy mur naprzeciwko okna wybuchał na chwilę rudym płomieniem, po czym gasł gwałtownie, dosięgnięty skrzydłem zmierzchu. Nadchodziła noc, a wraz z nią oddech dla płuc, odpoczynek dla oczu i wilgotny dotyk chłodu dla spieczonych warg.

Przed samym apelem w celi zapalało się światło. Od tego nagłego przejaśnienia niebo za oknem pogrążało się w mroku, aby w chwilę potem zapłonąć znowu migotliwą jasnością. To narożne wieżyczki patrolowały noc krzyżującymi się cięciami reflektorów. Zanim jeszcze upadł Paryż, o tej właśnie porze zjawiała się zazwyczaj na małym odcinku ulicy, który widać było z okien naszej celi, wysoka kobieta w chustce na głowie i przystanąwszy pod latarnią naprzeciwko muru więziennego, zapalała papierosa. Zdarzyło się parę razy, że płonącą zapałkę podniosła do góry jak żagiew i znieruchomiała na chwilę w tej niepojętej pozie. Osądziliśmy, że ma to oznaczać Nadzieję. Po upadku Paryża ulica opustoszała na dwa miesiące. Dopiero w drugiej połowie sierpnia, gdy lato w Witebsku zbliżało się ku końcowi, nieznajoma zbudziła nas z drzemki szybkim tupotem nóg, dudniących w ciszy o bruk ulicy, zatrzymała się pod latarnią i zapaliwszy papierosa, zgasiła zapałkę zygzakowatym ruchem ręki (pogoda była bezwietrzna), podobnym do skoków przekładni w kołach lokomotywy. Zgodziliśmy się wszyscy, że ma to oznaczać Transport.

*

Z transportem nie spieszono się jednak i przez następne dwa miesiące. Dopiero pod koniec października z celi, liczącej dwieście osób, wywołano pięćdziesięciu więźniów na odczytanie wyroków. Szedłem do kancelarii obojętnie, bez śladów podniecenia. Śledztwo w mojej sprawie skończyło się już dawniej, w więzieniu grodzieńskim; nie zachowałem się na nim wzorowo, o nie! – i do dziś jeszcze podziwiam szczerze moich więziennych znajomych, którzy mieli odwagę prowadzić z sowieckimi sędziami śledczymi finezyjną szermierkę dialektyczną, pełną celnych ukłuć i błyskawicznych ripost. Odpowiadałem na pytania krótko i wprost, nie czekając, aż rozgorączkowana wyobraźnia heroiczna podsunie mi na schodach, w drodze powrotnej do celi, dumne wersety z katechizmu męczeństwa polskiego. Jedyne, czego pragnąłem, to spać, spać i jeszcze raz spać. Nie umiem fizycznie opanować dwóch rzeczy: przerwanego snu i pełnego pęcherza. Obie groziły mi jednocześnie, gdy przebudzony wśród nocy siadałem na twardym stołku naprzeciwko sędziego śledczego, zwróciwszy twarz prosto w kierunku żarówki o niesamowitej mocy.

Pierwsza hipoteza oskarżenia opierała się na dwóch dowodach rzeczowych: wysokie buty z cholewami, w których młodsza siostra wyprawiła mnie po klęsce wrześniowej w świat, miały świadczyć, że jestem „majorem wojsk polskich”, a pierwsza część nazwiska w brzmieniu rosyjskim (Gerling) kojarzyła mnie niespodzianie z pewnym marszałkiem lotnictwa niemieckiego. Logiczna konkluzja brzmiała: „jest oficerem polskim na usługach wrogiego wywiadu niemieckiego”. Jaskrawe(A2) niedokładności w obu przesłankach pozwoliły nam jednak stosunkowo szybko uporać się z tym ciężkim zarzutem. Pozostał bezsporny fakt – usiłowałem przekroczyć granicę państwową Związku Sowieckiego i Litwy. – Po cóż to, jeśli można wiedzieć? – Żeby się bić z Niemcami. – A czy wiadomo mi, że Związek Sowiecki zawarł pakt przyjaźni z Niemcami? – Tak, ale wiadomo mi również, że Związek Sowiecki nie wypowiedział wojny Anglii i Francji. – To nie ma znaczenia. – Jak brzmi ostatecznie akt oskarżenia? – „Zamierzał przekroczyć granicę sowiecko-litewską, aby prowadzić walkę ze Związkiem Sowieckim”. – Czy nie można by słów „ze Związkiem Sowieckim” zamienić na słowa „z Niemcami”? – Uderzenie otwartą dłonią na odlew otrzeźwiło mnie z miejsca. „To wychodzi na jedno” – pocieszył mnie sędzia śledczy, gdy podpisywałem przedłożony dokument.

W celi, do której skierowano mnie po odczytaniu wyroku (pięć lat), w bocznym skrzydle więzienia witebskiego, zetknąłem się po raz pierwszy z więźniami rosyjskimi. Na drewnianych pryczach leżało kilkunastu chłopców w wieku od lat czternastu do szesnastu, a pod samym oknem, z którego widać było już tylko skrawek ciężkiego, ołowianego nieba, siedział mały człowieczek o zaczerwienionych oczach i haczykowatym nosie, gryząc w milczeniu suchar czarnego chleba. Deszcz zacinał już od paru dni. Jesień zawisła nad Witebskiem rybim pęcherzem, który posikiwał strugami brudnej wody z wylotu rynny nad koszem, osłaniającym dolną połowę krat i widok na dziedziniec więzienny.

Małoletni przestępcy są plagą więzień sowieckich, ale nie spotyka ich się prawie nigdy w obozach pracy. Nienaturalnie ożywieni, wiecznie czegoś szukający na cudzych pryczach i we własnych rozporkach, oddają się z zamiłowaniem dwóm wielkim namiętnościom: kradzieży i onanizmowi. Prawie wszyscy albo nie znają w ogóle rodziców, albo nie wiedzą nic o ich istnieniu. Na olbrzymich obszarach państwa policyjnego prowadzą z zadziwiającą swobodą typowe życie „biezprizornych”, podróżując na gapę pociągami towarowymi z miasta do miasta, z osiedla do osiedla. Żyją z kradzieży towarów ze składów państwowych i nierzadko kradną z powrotem to, co przed chwilą sprzedali(A3), szantażując nieostrożnych nabywców groźbą donosu. Sypiają na dworcach kolejowych, w parkach miejskich, w remizach tramwajowych – za jedyny majątek mając czasem tylko małe zawiniątko, przewiązane rzemiennym paskiem. Dopiero później przekonałem się, że „biezprizorni” tworzą obok „urków” (przestępców pospolitych) najgroźniejszą mafię półlegalną w Rosji, która zorganizowana jest na wzór lóż masońskich. Jeżeli istnieje w Związku Sowieckim coś w rodzaju szczątkowego czarnego rynku, to tylko dzięki tym młodym oberwańcom, myszkującym niespokojnie w tłumie, oblegającym „spiectorgi”, skradającym się o zmierzchu ku spichrzom zboża i składom węgla. Władze sowieckie przyglądają się temu przez palce, uważając „biezprizornych” za jedynych „prolesów”, nie obciążonych dziedzicznie grzechem pierworodnym kontrrewolucji, za masę plastyczną, z której można wszystko ulepić. Toteż młodzi chłopcy nauczyli się szybko uważać więzienie za coś w rodzaju kolonii letnich i bez większego sprzeciwu korzystają z tego okresu wytchnienia po wyczerpującym życiu na wolności. Do naszej celi w Witebsku przychodził czasem „wospitatiel”(A4) o ewangelicznej twarzy, płowej czuprynie i niebieskich oczach i głosem przypominającym łagodny szept w konfesjonale wzywał gromadę „biezprizornych” na naukę: „Riebiata, pojdiom niemnożko pouczitsia”. Uszy puchły, gdy „riebiata” wracali z kursu. Najohydniejsze wyzwiska i przekleństwa przeplatały się z frazesami „politgramoty”. Z kłębowiska młodych ciał wybiegały ku nam nieustanne oskarżenia o „trockizm”, „nacjonalizm” i „kontrrewolucję”, zapewnienia, że „towarzysz Stalin dobrze zrobił, zamykając was w więzieniu”, a „sowiecka władza zawojuje wkrótce cały świat” – wszystko to powtarzane z okrutnym, sadystycznym uporem, tak typowym dla każdej bezdomnej młodości. Nieco później, w obozie, spotkałem osiemnastoletniego chłopca, który pełnił funkcję naczelnika „kawecze” (kulturno-wospitatielnaja czast’) tylko z tego tytułu, że niegdyś jako „biezprizorny” uczęszczał na kursy pedagogiczne w więzieniuB2.

Mój sąsiad pod oknem przyglądał mi się pierwszego dnia podejrzliwie, żując bez przerwy skórki czerstwego chleba, po które sięgał do dużego worka, służącego mu na pryczy za poduszkę. Był jedynym człowiekiem w celi, do którego miałem ochotę przemówić. Często w więzieniach sowieckich spotyka się ludzi z piętnem tragedii odciśniętym na twarzach. Wąskie usta, krogulczy nos, łzawiące jak od garści piasku oczy, urywane westchnienia i kurze łapki zanurzające się co pewien czas w worku – mogły znaczyć wszystko albo nic. Szedł do ustępu, drobiąc małymi kroczkami, a gdy przychodziła na niego wreszcie kolej, rozkraczał się niezdarnie nad dziurą, spuszczając spodnie, unosił ostrożnie do góry długą koszulę i prawie stojąc, wzdymał się i czerwieniał od nadmiernego wysiłku. Wypędzano go zawsze z ustępu ostatniego, ale jeszcze na korytarzu zapinał spodnie, uskakując śmiesznie w bok przed poszturchiwaniami strażnika. Po powrocie do celi kładł się natychmiast na pryczy i dyszał ciężko, a jego stara twarz przypominała zasuszoną figę.

– Polak? – zapytał wreszcie któregoś wieczoru.

Skinąłem głową.

– Ja jestem ciekawy, czy w Polsce – zaskrzeczał gniewnie – mój syn mógłby być kapitanem w wojsku.

– Nie wiem – odpowiedziałem. – Za co pan siedzi?

– To nie jest ważne. Ja mogę zgnić w kryminale, ale mój syn jest kapitanem w lotnictwie.

Po apelu wieczornym opowiedział mi swoją historię. Leżąc obok siebie, rozmawialiśmy szeptem, żeby nie przebudzić naszych „biezprizornych”. Stary Żyd był od kilkudziesięciu lat szewcem w Witebsku, pamiętał rewolucję i wspominał z rozrzewnieniem(A5) wszystko, co przeżył od chwili jej wybuchu. Został skazany na pięć lat za to, że w artelu szewców sprzeciwił się używaniu skrawków skóry do zelowania nowych butów. „To nie jest ważne – powtarzał w kółko – rozumiecie przecież(A6), że wszędzie są ludzie zazdrośni. Ja wykształciłem syna, ja z niego zrobiłem kapitana lotnictwa(A7), to jak im się mogło podobać, że ja, stary Żyd, mam syna w lotnictwie? Ale on napisze podanie i mnie zwolnią przedterminowo. Czy to kto widział, żeby dawać taki chłam na nowe zelówki?” Podniósł się na pryczy i upewniwszy się, że „biezprizorni” śpią, rozpruł w marynarce podszewkę pod rękawem i wyjął spod waty zmiętą fotografię. Spoglądał z niej na mnie(A8) człowiek w mundurze lotnika, o inteligentnej twarzy i zakrzywionym ostro nosie.

W parę minutB3 potem jeden z „biezprizornych” zlazł z pryczy, odlał się do kibla przy drzwiach i zastukał w okienko. Na korytarzu zabrzęczały klucze, rozległo się przeciągłe ziewnięcie i o kamienną podłogę załomotały podkute buty.

– Czego? – zapytało rozespane oko w judaszu.

– Obywatelu dyżurny, dajcie zapalić.

– Mleko ssać, gówniarzu – warknęło groźnie oko i zniknęło za blaszaną zastawką.

Chłopiec przywarł obiema pięściami do drzwi i wspinając się na palcach do ślepego okienka, zawołał głośno:

– Grażdanin dieżurnyj, ja imieju k wam wopros!

Teraz klucz zazgrzytał dwa razy w zamku i okute drzwi ustąpiły. Na progu stał młody strażnik w przekrzywionej na bok czapce z niebieskim denkiem i czerwonym otokiem.

– Gadaj.

– Nie mogę tutaj, muszę na korytarz.

Drzwi otworzyły się ze skrzypieniem szerzej, chłopiec wślizgnął się pod ręką opartą o klucz tkwiący w zamku na korytarz i wrócił po chwili do celi z zapalonym papierosem. Zaciągając się chciwymi haustami, spoglądał ku nam niespokojnie i kulił się jak młode szczenię, cofające się przed kopnięciem.

Po kwadransie drzwi celi otworzyły się znowu szeroko, dyżurny przestąpił energicznie próg i krzyknął ostro:

– Wstawać! Dowódca bloku! Rewizja!

Dowódca bloku rozpoczął rewizję od „biezprizornych”, a dyżurny nie odrywał tymczasem wzroku od dwóch szeregów więźniów, stojących w postawie na baczność tyłem do prycz, a twarzami do siebie. Wprawne ręce przerzucały szybko sienniki „biezprizornych”, pogmerały w moim barłogu i zanurzyły się w worku starego Żyda. Zaraz potem usłyszałem szelest papieru, stłumiony lekko miętoszeniem waty.

– Co to jest? Dolary?

– Nie. Fotografia mojego syna, kapitana Armii Czerwonej, Natana Awramowicza Zygfelda.

– Za co siedzisz?

– Za szkodnictwo w rzemiośle.

– Szkodnik sowieckiego rzemiosła nie ma prawa przechowywać w celi fotografii oficera Armii Czerwonej.

– To jest mój syn...

– Milcz. Nie ma w więzieniu synów.

Gdy wychodziłem z celi na etap, stary szewc kiwał się na pryczy jak ogłupiała papuga na drążku, żując wraz ze skórkami chleba parę powtarzających się monotonnie słów.

Szliśmy na dworzec późną godziną, przez opustoszałe już prawie miasto. Ulice wychłostane ulewą połyskiwały w czarnym świetle wieczoru jak długie tafle miki. Powietrzem płynęła duszna fala ciepła, a Dźwina, wezbrawszy gwałtownie, szumiała niespokojnie pod uginającymi się deskami mostu. W małych uliczkach miałem nie wiadomo dlaczego uczucie, że ze wszystkich okien biegną ku nam poprzez szpary w deskach okiennic ludzkie spojrzenia. Dopiero na głównej ulicy ruch ożywił się nieco, ale grupki przechodniów mijały nas w milczeniu, nie odwracając głów w naszą stronę, z oczami utkwionymi przed siebie lub w ziemię, z oczami, które widziały nie patrząc. Pięć miesięcy temu przechodziliśmy przez te same ulice Witebska w upalny dzień czerwcowy, odgrodzeni od trotuaru stalową linką bagnetów. Dźwina wlokła się leniwie w wyschniętym łożysku, na chodnikach lepkich od żaru słonecznego szli energicznym krokiem zmęczeni przechodnie, rozmawiając skąpo i nie zatrzymując się ani na chwilę: urzędnicy w czapkach z zadartymi do góry daszkami, robotnicy w kombinezonach skwierczących smarem z maszyn, chłopcy z tornistrami na plecach, żołnierze w wysokich butach śmierdzących łojem, kobiety w brzydkich perkalikowych sukienkach. Ileż bym wówczas dał za to, żeby zobaczyć grupkę wesoło rozmawiających ludzi! Mijaliśmy domy o otwartych oknach, z których nie zwisały kolorowe kołdry, zaglądaliśmy ukradkiem przez płoty na podwórka, na których nie suszyła się bielizna, widzieliśmy zamknięty kościół z napisem „Antirieligioznyj Muziej”, czytaliśmy slogany na transparentach przewieszonych w poprzek ulicy, wpatrywaliśmy się w ogromną czerwoną gwiazdę na szczycie ratusza. Nie było to miasto Smutku; było to miasto, w którym nigdy nie gościła Radość.

*

W Leningradzie nasz etap podzielony zostałB4 na dziesięcioosobowe partie, które w parominutowych odstępach czasu odjeżdżały z dworca czarnymi karetkami więziennymi do „Pieriesyłki”. Wciśnięty pomiędzy towarzyszy, niemal dusząc się w drewnianym pudle bez okien i wentylatorów, nie miałem sposobności obserwować miasta. Jedynie na zakrętach ulic pęd samochodu spychał mnie z ławeczki i na okamgnienie dostrzegałem przez szparę w budce szofera fragmenty gmachów, skwerów i tłumu ludzkiego. Dzień był mroźny, ale słoneczny. Spadł był już śnieg – przyjechaliśmy do Leningradu w listopadzie 1940 roku – na ulicach spotykało się pierwszych przechodniów w walonkach i futrzanych czapkach uszankach. Kłapiące boki czapek opadały wprawdzie tylko na uszy i nie zasłaniały oczu, ale na wzór końskich okularów pozwalały patrzeć prosto przed siebie i nie rozpraszać uwagi na boki. Nasz transport przejechał ulicami miasta nie zauważony, jak stado czarnych kruków kołujące w poszukiwaniu żeru nad zaśnieżonym polem.

------------------------------------------------------------------------

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------Przypisy, komentarze, glosy

Opracowali

Włodzimierz Bolecki

Andrzej Mietkowski

.

Witebsk – Leningrad – Wołogda (s. 9–23)

Witebsk – miasto nad Dźwiną, obecnie północno-wschodnia Białoruś, niedaleko granicy z Rosją. Gustawa Herlinga-Grudzińskiego przewieziono do Witebska po aresztowaniu pod Grodnem, gdy został oskarżony o próbę przekroczenia granicy sowiecko-litewskiej w celu prowadzenia walki z ZSRR. Wyrok: pięć lat obozu pracy. (A.M.)

Leningrad – obecnie Petersburg, dawna stolica Imperium Rosyjskiego, wzniesiona przez Piotra I nad Zatoką Fińską, nazywana Wenecją Północy. Leży 630 km na północ od Witebska. Herlinga-Grudzińskiego przewieziono z Witebska do Leningradu w listopadzie 1940. (A.M.)

Wołogda – miasto obwodowe nad rzeką Wołogda, ok. 600 km na wschód od Leningradu. Herlinga-Grudzińskiego przewieziono z Leningradu do Wołogdy, skąd trafił do obozu w Jercewie w Obwodzie Archangielskim. (A.M.)

w sowieckich więzieniach – Herling-Grudziński zamierzał przedostać się do Europy Zachodniej przez Litwę i Skandynawię, zatrzymał się najpierw we Lwowie, a później w Sokółce, gdzie mieszkał u Marii Treszczan. Gdy ostrzeżono go, że interesuje się nim NKWD, postanowił wyjechać i szukać nowej kryjówki (zob. w tym Dodatku _Listy do Jercewa_). „Znalazłem wreszcie dzięki pożyczkom dwóch przemytników gotowych do przerzucenia mnie na Litwę. Jeden z nich nazywał się Mickiewicz. Pod takimi auspicjami zaczęła się moja... droga do Rosji. Nasza furka wyminęła rogatki Grodna o północy i ujechała zaledwie dziesięć kilometrów. Samochód policyjny dognał ją w pustym polu, gdzie podobne operacje nie zwracały niczyjej uwagi. M. Mickiewicz był na usługach NKWD” (_Godzina cieni_, DZ X, 13). (W.B.)

kocioł – zob. przypis do w. 104–110 w: _Praca_.

Jewriej (ros.) – Żyd. (A.M.)

Niemcy wzięli Paryż – Niemcy zdobyli Paryż bez ani jednego wystrzału 14 VI 1940. 22 VI t.r. w Compiègne pod Paryżem (w departamencie Oise) gen. Charles Huntziger podpisał z III Rzeszą akt kapitulacji na warunkach niemieckich (akt podpisano w tym samym wagonie kolejowym, w którym Niemcy 18 XI 1918 podpisały kapitulację w pierwszej wojnie światowej). (W.B.)

młodsza siostra – tu w znaczeniu: „młodsza z moich dwóch sióstr”. Herling-Grudziński miał troje rodzeństwa: dwie starsze siostry: Eugenię (Rebekę Zofię; ur. w Kielcach w 1901) i Łucję (Sarę Myryam/Miriam; ur. w Kielcach w 1915) oraz brata Maurycego (Mojżesza Abrama; ur. w Kielcach w 1902). Gustaw – ur. w 1919 – był najmłodszym z rodzeństwa. W tekście chodzi o Łucję, zwaną też Lunią lub Luchną. Na temat rodzeństwa Herlinga-Grudzińskiego zob. W. Bolecki, _Żydowska rodzina Gustawa Herlinga-Grudzińskiego_, DZ XV. (W.B.)

Hermann Göring (1893–1946) – as lotnictwa z pierwszej wojny światowej, czołowy działacz nazistowski, poseł do Reichstagu i premier Prus, w 1939 wskazany przez Adolfa Hitlera na swojego następcę, dowódca hitlerowskiej Luftwaffe, marszałek III Rzeszy, skazany w Norymberdze na karę śmierci, popełnił samobójstwo przed egzekucją. (A.M.)

przekroczyć granicę państwową Związku Sowieckiego i Litwy – Herling-Grudziński został skazany na podstawie 88 art. KK UK BSRR „za próbę nielegalnego przekroczenia granicy państwowej” i osadzony „w poprawczym obozie pracy na okres 5 lat, począwszy od dnia 9 kwietnia 1940 roku”. Zob. w tym _Dodatku krytycznym_ „Akta personalne” Herlinga-Grudzińskiego z Jercewa, skan nr 4. Por. relację Józefa Czapskiego w _Na nieludzkiej ziemi_: „W 1918 nie istniało jeszcze obecne prawodawstwo sowieckie, na skutek którego nielegalny przyjazd do Rosji jest zbrodnią, za którą setki moich znajomych przekradających się z hitlerowskiej okupacji było karanych 3. do 8. lat więzienia”. J. Czapski, _Na nieludzkiej ziemi_, Kraków 2017, s. 184. (W.B.)

gdy podpisywałem przedłożony dokument – zob. w tym _Dodatku krytycznym_ „Akta personalne” Herlinga-Grudzińskiego w Jercewie, skan nr 1: „Zawarte w protokole potwierdzam aresztowany /Herling-Grudziński/”. Por. relację Czapskiego „My wiemy, z jaką dokładnością każdy jeniec był zarejestrowany . Jak «sprawa» każdego z nas z licznymi zapisanymi zeznaniami była zachowana w teczkach ze sprawdzonymi fotografiami i dokumentami, my wiemy, do jakiego stopnia starannie i dokładnie prowadziło te prace NKWD ”. J. Czapski, _Na nieludzkiej ziemi_, s. 192–193. (W.B.)

biezprizornyje, biezprizorniki (ros.) – bezdomne dzieci ulicy, pozbawione opieki zdziczałe sieroty, uciekinierzy. Szacowano ich liczbę na ponad sześć milionów. „Włóczą się gromadami, niepodobne do człowieka, wydając dźwięki ledwie przypominające ludzką mowę. Mają wykrzywione, zwierzęce twarze, skosmacone włosy i pusty wzrok. Widziałem je w Moskwie i Leningradzie. Siedziały pod mostami, czatowały na dworcach. Pojawiały się nagle jak zgraja dzikich małp, a potem rozbiegały się i znikały” – zapisał w latach 30. XX w. Malcolm Muggeridge, brytyjski korespondent „Manchester Guardian” w Rosji Sowieckiej. (A.M.)

„groźba donosu” – w aksjologii autora _Innego Świata_ donos jest największą „zbrodnią” (_Ręka w ogniu_, s. 73), jaką może popełnić więzień przeciw innemu więźniowi. Jest to lejtmotyw całego utworu, na którym – w zakończeniu _Innego Świata_ – oparta jest puenta książki (w rozdz. _Epilog: upadek Paryża_). Por. w tym _Dodatku krytycznym_: _Mój Bildungsroman_. (W.B.)

urka (ros., żarg.) – w subkulturze więziennej kryminalista, recydywista posługujący się knajackim slangiem, grypserą. (A.M.)

spiectorg (ros.) – wydzielone sieci sklepów sprzedających towary reglamentowane, dostępne tylko dla wybranych. W PRL tzw. konsumy, sklepy dla nomenklatury „za żółtymi firankami”. (A.M.)

proles (łac.) – potomstwo, generacja. (A.M.)

wospitatiel (ros.) – wychowawca. (A.M.)

Riebiata, pojdiom niemnożko pouczitsia (ros.) – Chłopcy, chodźmy się trochę pouczyć. (A.M.)

politgramota (ros.) – zajęcia wychowania politycznego = indoktrynacja ideologiczna. (A.M.)

trockizm – odłam marksizmu krytyczny wobec komunizmu stalinowskiego. (A.M.)

Lew Trocki (właśc. Lejba Bronsztejn; 1879–1940) – czołowy rosyjski rewolucjonista, jeden z ojców założycieli ZSRR, dowódca Armii Czerwonej. Po śmierci Lenina skonfliktowany ze Stalinem, usunięty z partii, pozbawiony obywatelstwa i wyrzucony z kraju. Twardy krytyk stalinizmu, na emigracji wydawał „Biuletyn Opozycji”, założył tzw. IV Międzynarodówkę. Zamordowany w Meksyku na rozkaz Stalina. (A.M.) . też DZ II, 488.

kawecze, KWCz, Kulturno-Wospitatielnaja Czast’ (ros.) – Sekcja Kulturalno-Wychowawcza. KWCz to nieodłączny składnik życia obozowego. Obecność KWCz pomagała budować złudzenie, że w miejscach odosobnienia prowadzi się działalność oświatową, organizuje więźniom wypoczynek kulturalny i ich reedukuje. Do zadań KWCz należały agitacja na rzecz „wykonania i przekraczania” norm pracy, ale też nadzorowanie brygad kulturalnych, działalności artystycznej, a nawet teatralnej. Działalność kółek artystycznych w Gułagu tłumaczono koniecznością prowadzenia agitacji scenicznej.

Obok przedstawień i koncertów propagandowych zdarzały się spektakle, które poziomem artystycznym biły na głowę zespoły aktorskie na wolności.

W teatralnych i muzycznych zespołach obozowych znaleźli schronienie i przetrwanie liczni reżyserzy, aktorzy, muzycy, artyści – więźniowie polityczni, którzy w innych okolicznościach byli skazani na zagładę. Por. rozdz. _Zapiski z martwego domu_, w. 21. (A.M.)

artel (ros.) – branżowe zrzeszenie, spółdzielnia. (A.M.)

judasz – w gwarze więziennej okienko w drzwiach do celi; wizjer dla służby więziennej do kontrolowania zachowania więźniów. (W.B.)

Grażdanin dieżurnyj, ja imieju k wam wopros (ros.) – Obywatelu dyżurny, mam do was pytanie. (A.M.)

Dźwina – w l. 1918–1939 rzeka graniczna między Polską a ZSRR i między Polską a Łotwą, przepływa przez Rosję, Białoruś, Łotwę. (A.M.)

Antirieligioznyj Muziej (ros.) – Muzeum Ateizmu (dosł. Muzeum Antyreligijne). (A.M.)

czarna karetka, czarny kruk, czornyj woron (ros.) – więźniarka, autobus w czerni z zamalowanymi oknami, wewnątrz po dwu stronach korytarzyka pojedyncze ciasne boksy, symbol Wielkiego Terroru czasów stalinowskich. (A.M.)

pieriesyłka, pieriesylnyj (ros. żarg.) – więzienie-przejściówka, z którego rozsyłano skazańców do odległych tiurm i obozów pracy. (A.M.)Opis rękopisu _Innego Świata_

Opracowała

Sylwia Błażejczyk-Mucha

.

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AGHG | – Archiwum Gustawa |
| | Herlinga-Grudzińskiego, Fundacja |
| | „Biblioteca Benedetto Croce” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| K. | – karta |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RKP | – rękopis |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| s. | – strona |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| sygn. tymcz. | – sygnatura tymczasowa |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| w. | – wer |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| v. | – verso |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

RĘKOPIS 1 w zbiorach prywatnych Jana Chodakowskiego, podarowany obecnemu właścicielowi przez Herlinga-Grudzińskiego 23 V 1986 (zob. s. 527). Zawiera rękopis _Innego Świata_ z wyjątkiem rozdziału _Trupiarnia_ i drugiej części rozdziału _Epilog. Upadek Paryża._ Opracowany na podstawie skanów wykonanych przez Andrzeja Mietkowskiego dla Biblioteki Narodowej.

Kart 190. Format 330/220/20 mm, zapis jednostronny tuszem w kolorze zielonym na kartach notesu z czystymi kartami w czarnej oprawie. Nie pozostawiono marginesów. Tekst czytelny, z licznymi skreśleniami, poprawkami i dopiskami tą samą ręką i tym samym tuszem. Na s. 167 kilka poprawek czerwoną kredką. Tytuł, podtytuł oraz motta zapisane na stronie poprzedzającej tekst. Tytuły rozdziałów i podrozdziałów w nagłówkach, podkreślone, zapisane wersalikami i wyrównane do środka. Paginacja autorska w ramach tekstu w prawym górnym rogu w postaci cyfr arabskich z wyjątkiem pierwszej strony. Układ rozdziałów w rękopisie nie odpowiada porządkowi w niniejszym tomie. W rękopisie brak podziału na część pierwszą i drugą tekstu.

Na stronach poprzedzających tekst zapisano:

_Budziński / MAI 1716_

/ _A WORLD TO WIN / Journey to utopia / The proletariat have nothing to / lose but their chains. They have / a world to win. / Communist Manifesto (1848)_

_Martwi za życia / ZAPISKI SOWIECKIE / „Tu był inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu były inne, odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy, i martwy za życia dom, życie – jak nigdzie, a ludzie niezwykli. / Dostojewski: „Zapiski z martwego / domu” / „No one who has not set in prison knows / what the state is like” / Tołstoj_

Witebsk – Leningrad – Wołogda

K. 1–17. Dopiski na v. K. 3 i 13.

W tekście opublikowanym s. 2, w. 1: brak tekstu / W rękopisie: s. 2. w. 1: 11 lipca rano 1949 / Rzym

(A1) _pośrodku kibla i wkręcały się wirującymi lejami do dna,_ / RKP s. 2, w. 20–21: _pośrodku kibla, rozpryskiwały białą pianą i wkręcały się wirującymi lejami do dna,_

(A2) _Jaskrawe_ / RKP s. 3, w. 8: _Pewne_

(A3) _to, co przed chwilą sprzedali_ / RKP s. 4, w. 3: _sprzedane przed chwilą rzeczy_

(A4) „_wospitatiel”_ / RKP s. 4, w. 16: _„wospitatiel” (wychowawca)_

(A5) _rozrzewnieniem_ / RKP s. 5, w. 19: _zachwytem_

(A6) _rozumiecie przecież_ / RKP s. 5, w. 22: _Pan rozumie_

(A7) _lotnictwa_/ RKP s. 5, w. 24: _w lotnictwie_

(A8) _na mnie_ / RKP s. 5, w. 29: _ku mnie_Odmiany tekstu _Innego Świata_
(pierwsze rozdziały)

Opracowała

Sylwia Błażejczyk-Mucha

.

_Zapiski w sowieckie. Witebsk – Leningrad – Wołogda_, „Wiadomości” 1949, nr 40, s. 1.

B1 Cztery części rozdziału _Witebsk – Leningrad – Wołogda_ w „Wiadomościach” mają podtytuły _Ojciec i syn, Pałac zimowy w Leningradzie, W celi generalskiej, Droga do obozu._

B2 W tekście opublikowanym s. 12, w. 134: _Małoletni przestępcy są plagą więzień sowieckich, ale nie spotyka ich się prawie nigdy w obozach pracy. Nienaturalnie ożywieni, wiecznie czegoś szukający na cudzych pryczach i we własnych rozporkach, oddają się z zamiłowaniem dwóm wielkim namiętnościom: kradzieży i onanizmowi. Prawie wszyscy albo nie znają w ogóle rodziców, albo nie wiedzą nic o ich istnieniu. Na olbrzymich obszarach państwa policyjnego prowadzą z zadziwiającą swobodą typowe życie „biezprizornych”, podróżując na gapę pociągami towarowymi z miasta do miasta, z osiedla do osiedla. Żyją z kradzieży towarów ze składów państwowych i nierzadko kradną z powrotem to, co przed chwilą sprzedali, szantażując nieostrożnych nabywców groźbą donosu. Sypiają na dworcach kolejowych, w parkach miejskich, w remizach tramwajowych – za jedyny majątek mając czasem tylko małe zawiniątko, przewiązane rzemiennym paskiem. Dopiero później przekonałem się, że „biezprizorni” tworzą obok „urków” (przestępców pospolitych) najgroźniejszą mafię półlegalną w Rosji, która zorganizowana jest na wzór lóż masońskich. Jeżeli istnieje w Związku Sowieckim coś w rodzaju szczątkowego czarnego rynku, to tylko dzięki tym młodym oberwańcom, myszkującym niespokojnie w tłumie, oblegającym „spiectorgi”, skradającym się o zmierzchu ku spichrzom zboża i składom węgla. Władze sowieckie przyglądają się temu przez palce, uważając „biezprizornych” za jedynych „prolesów”, nie obciążonych dziedzicznie grzechem pierworodnym kontrrewolucji, za masę plastyczną, z której można wszystko ulepić. Toteż młodzi chłopcy nauczyli się szybko uważać więzienie za coś w rodzaju kolonii letnich i bez większego sprzeciwu korzystają z tego okresu wytchnienia po wyczerpującym życiu na wolności. Do naszej celi w Witebsku przychodził czasem „wospitatiel” o ewangelicznej twarzy, płowej czuprynie i niebieskich oczach i głosem przypominającym łagodny szept w konfesjonale wzywał gromadę „biezprizornych” na naukę: „Riebiata, pojdiom niemnożko pouczitsia”. Uszy puchły, gdy „riebiata” wracali z kursu. Najohydniejsze wyzwiska i przekleństwa przeplatały się z frazesami „politgramoty”. Z kłębowiska młodych ciał wybiegały ku nam nieustanne oskarżenia o „trockizm”, „nacjonalizm” i „kontrrewolucję”, zapewnienia, że „towarzysz Stalin dobrze zrobił, zamykając was w więzieniu”, a „sowiecka władza zawojuje wkrótce cały świat” – wszystko to powtarzane z okrutnym, sadystycznym uporem, tak typowym dla każdej bezdomnej młodości. Nieco później, w obozie, spotkałem osiemnastoletniego chłopca, który pełnił funkcję naczelnika „kawecze” (kulturno-wospitatielnaja czast’) tylko z tego tytułu, że niegdyś jako „biezprizorny” uczęszczał na kursy pedagogiczne w więzieniu._ / w „Wiadomościach” s. 1: brak tekstu

B3 _W parę_ / w „Wiadomościach” s. 1: _W kilka_

B4 _podzielony został_ / w „Wiadomościach” s. 1: _podzielono_