Intuicja. Uwolnij jej siłę - ebook

WSTĘP

_Najlepiej znamy to, czegośmy się nie nauczyli_¹.

markiz de Vauvenargues

Niniejsza książka powstała przez przypadek (a może coś więcej!). Był zwyczajny dzień w Melbourne; siedzieliśmy z moim wydawcą w pięknym, majestatycznym wnętrzu włoskiej restauracji i dyskutowaliśmy o pomysłach na nowe książki. W trakcie rozmowy wspomniałam, że w poprzedni weekend uczestniczyłam z siostrą w warsztatach poświęconych rozwojowi intuicji. Wymieniliśmy kilka uwag, po czym zgodziliśmy się, że intuicja to fascynujące zagadnienie. Nasza dyskusja sprawiła, że zadałam sobie wiele pytań na temat intuicji – jak ją definiujemy, skąd się bierze, kiedy jest użyteczna, co mówi o niej nauka i jak ją rozwijać. Jak widać, moja rozmowa z wydawcą przybrała interesujący obrót i jej efekt to właśnie ta książka!

Intuicja to dla mnie ekscytujący temat. Mój zawód to udzielanie pomocy psychologicznej; praca z klientami i słuchanie ich opowieści sprawiają mi wielką przyjemność. Prowadząc psychoterapię, stosuję podejście multimodalne: korzystam z szerokiego wachlarza metod, ponieważ jedna nie zawsze pomaga wszystkim. Nauczyłam się z biegiem lat, że mogę służyć ludziom na wiele sposobów – wykorzystuję zdobytą wiedzę, buduję relacje terapeutyczne, prowadzę klientów w stronę przemiany wewnętrznej, okazuję współczucie, czerpię z zasobów swoich zdolności twórczych, wiedzy emocjonalnej i intuicji.

Od dawna interesuję się niekonwencjonalnymi metodami leczniczymi i duchowym wymiarem egzystencji, jednak zainteresowania te nie zawsze przystają do zasad medycyny. Lekarzom wbija się do głowy w trakcie studiów, że muszą stosować kuracje potwierdzone naukowo; podejście to ma fundamentalne znaczenie, ale nasuwa się pytanie: „Jeśli skupiamy się wyłącznie na metodach opartych na badaniach empirycznych i pomijamy wszystkie inne techniki lecznicze, czy w jakimś stopniu nie zubożamy medycyny, czy nie zapominamy o kluczowej roli relacji lekarza z pacjentem, czy nie pomijamy użytecznych informacji albo nie rezygnujemy z szansy wzbogacenia terapii lub doprowadzenia do przemiany wewnętrznej klienta?”. Uważam, że właściwą drogą jest podejście o charakterze holistycznym, dzięki któremu medycyna to nie tylko nauka, lecz także sztuka.

Przygotowywałam się do napisania tej książki przez całe życie. Zdałam sobie sprawę z istnienia intuicji już we wczesnym dzieciństwie, gdy obserwowałam ludzi i przyswajałam wiedzę o nich oraz różne idee. Dobrze poznałam babkę po stronie matki, ponieważ przez kilka lat mieszkała w naszym domu. Mama mówiła, że babcia potrafi przewidywać wizyty przyjaciół albo podchodzi do telefonu, nim rozlegnie się dzwonek aparatu. Wiedziała również, że możemy się spodziewać nadejścia listu od jednego ze znajomych. Budziło to moją ciekawość.

Skąd babcia miała taką wiedzę? W jaki sposób ja sama wyczułam, że jedna z przyjaciółek, która wcześniej wyjechała z Australii, wróciła do kraju, choć nikogo o tym nie zawiadomiła? W pewnych okresach całą moją uwagę absorbowały studia, praca, życie rodzinne i osobiste. Intuicja schodziła wówczas na dalszy plan, ale zawsze pojawiała się z powrotem. Nauczyłam się na podstawie doświadczenia, że jest najsilniejsza, gdy jestem skupiona i odprężona albo kiedy poświęcam czas zajęciom o charakterze twórczym. O wartości intuicji przypominały mi różne wydarzenia i z upływem lat coraz częściej wykorzystywałam ją w życiu zawodowym i osobistym.

Pisząc tę książkę, zastosowałam podejście holistyczne. Na początku definiuję intuicję, a następnie analizuję dostępną literaturę przedmiotu, by wykorzystać istniejącą wiedzę. Opisuję również doświadczenia kolegów i przyjaciół, nie zapominając o własnych. Istnieje obszerna literatura naukowa poświęcona związkom intuicji z percepcją i interakcjami między ludźmi. Omawiam te kwestie i zapraszam Czytelników, by spojrzeli na tytułowe zagadnienie z różnych perspektyw. Jednak niniejsza książka to przede wszystkim praktyczny poradnik, który pozwoli Czytelnikom przeanalizować własne poglądy na intuicję i wykorzystać różne techniki pozwalające ją rozwijać.

W gruncie rzeczy podjęłam próbę odpowiedzi na fundamentalne pytania związane z intuicją:

- Kto rozwinął naszą wiedzę na jej temat?
- Co mówią o niej różne dziedziny wiedzy, na przykład psychologia albo prace poświęcone duchowemu wymiarowi egzystencji?
- Kiedy i gdzie analizowano jej istotę?
- Dlaczego się nią posługujemy?
- Dlaczego jest ważna?
- Jak ją rozwijać?

Posłużę się w tej książce szczególną metaforą. Zawsze kochałam ogrody i przyrodę. Jako dziewczynka miałam w ogrodzie własny zakątek, gdzie rosły warzywa i kwiaty; pojawiały się tam różne zwierzęta. Uwielbiałam książkę Frances Hodgson Burnett _Tajemniczy ogród_ i film nakręcony znacznie później na jej podstawie, ponieważ zawierały ciekawą intrygę i niosły przesłanie pełne optymizmu. Informacja dla Czytelników, którzy nie znają fabuły: na terenie posiadłości otaczającej angielski dwór dwoje dzieci odkrywa tajemniczy ogród otoczony murem. Prowadzi do niego drewniana furtka. Dzieci znajdują klucz do furtki i wchodzą do ogrodu. Jest bardzo zaniedbany, więc postanawiają go uporządkować… Wciąż oddziałuje na mnie ta historia. Lubię mieć ręce ubrudzone ziemią albo siedzieć wśród roślin z filiżanką kawy. Ogrody łączą nas z naturą, pomagają głębiej przeżywać teraźniejszość i cieszyć się życiem, wyzwalają zdolności twórcze. Z tego właśnie powodu wybrałam ogród (i klucz do jego furtki) jako metaforę rozumienia i rozwijania intuicji. Tematem niniejszej książki jest stworzenie własnego ogrodu intuicji i pielęgnowanie go krok po kroku, aż rozkwitnie i stanie się piękny.

Podzieliłam tę pracę na trzy części:

1. W pierwszej rozważymy problematykę intuicji z punktu widzenia filozofii, psychologii, neurologii, religii i piśmiennictwa poświęconego duchowości, poznając poglądy różnych autorów. Korzystam również z badań nad stosowaniem intuicji w medycynie, pedagogice, biznesie i psychoterapii.
2. Druga część jest poświęcona głównie mechanizmom działania intuicji. Analizuje różne jej typy i ma charakter praktyczny: skupia się na tym, jak rozwijać intuicję i wykorzystywać ją w życiu codziennym i zawodowym. Zaproponuję Czytelnikom siedem kroków mających na celu rozwinięcie intuicji; są one oparte na literaturze przedmiotu, a także na różnorodnych doświadczeniach praktycznych. Kroki te są następujące: stworzenie przestrzeni dla intuicji, rozwój samoświadomości i zaufania, ćwiczenia medytacyjne zwiększające poziom uważności, rozwój zdolności twórczych, dotarcie do podświadomości, pielęgnowanie w sobie dobroci i zrozumienia, posługiwanie się intuicją w życiu codziennym i zawodowym.
3. W ostatniej części książki omawiam szczególne zagadnienia związane z intuicją, w tym niezwykłe zbiegi okoliczności i przeczucia, a także jedno z ważnych zastosowań intuicji, czyli jej rolę w leczeniu. Pojawia się tam również kilka końcowych refleksji.

Intuicja to bardzo cenny aspekt życia, a chociaż poświęcono jej wiele badań i analiz, nie potrafimy dotąd w pełni jej zrozumieć. Nauczyłam się ją cenić we wszystkich sferach życia; w istocie rzeczy stała się moim przyjacielem. I z pewnością nie jestem jedyną osobą, która tak ją odbiera. Niedawno prowadziłam warsztaty poświęcone intuicji; jedna z uczestniczek podeszła do mnie po zajęciach i powiedziała ze łzami w oczach, że spotkanie innego lekarza podejmującego ten temat było cudownym przeżyciem; uznała to za potwierdzenie swoich osobistych teorii. Wcześniej uczestnicy warsztatów uważali, że nie jest to zagadnienie, o którym można wspominać wśród ludzi związanych zawodowo z medycyną. Inna osoba oświadczyła, że uderzyło ją istnienie dowodów na udział intuicji w podejmowaniu decyzji i na to, że nauka może zostać przez nią wzbogacona.

Moim celem jest pomóc Czytelnikom przeanalizować istotę intuicji, a w szczególności zrozumieć, że jest ona dostępna dla każdego z nas. Mam nadzieję, że niniejsza książka pozwoli Czytelnikom odnaleźć sposoby wykorzystywania intuicji w życiu codziennym, że okaże się przydatna w definiowaniu własnych celów, dokonywaniu wyborów oraz udzielaniu pomocy innym.

Pracujmy razem – efekty naszych starań mogą się okazać zaskakujące. Wierzę, że po zakończeniu lektury tej książki Czytelnicy będą potrafili czerpać inspirację z kwitnącego ogrodu intuicji wyrosłego w ich sercach i umysłach!

Ogród intuicji – dziennik

W trakcie lektury tej książki warto prowadzić dziennik. Przyda się do zapisywania pomysłów, które przychodzą nam do głowy, a także do wykonywania ćwiczeń sugerowanych w tekście. Na początek zanotuj w dzienniku odpowiedzi na następujące pytania:

- Jakie są Twoje wrażenia na tym etapie lektury?
- Czy czytasz tę książkę w jakimś konkretnym celu?

1.

Luc de Clapiers de Vauvenargues, Uwagi i myśli, przeł. Jan Kasprowicz, aforyzm nr 484, Księgarnia Polska B. Połonieckiego, Lwów 1909, s. 84. (Wszystkie przypisy, w których podano źródła przekładów, pochodzą od tłumacza).CZĘŚĆ PIERWSZA

INTUICJA Z PERSPEKTYWY RÓŻNYCH DZIEDZIN WIEDZY

Najlepsze, najpiękniejsze rzeczy na świecie nie dadzą się ani widzieć, ani nawet dotknąć, a tylko wyczuć sercem.¹

Helen Keller

Jeden z najtrudniejszych obszarów mojej pracy, który dostarcza jednak ogromnej satysfakcji, to terapia par. Nauczyłam się patrzeć na problemy par przez różne „soczewki”, by lepiej rozumieć punkt widzenia każdego z partnerów. Stosuję to podejście nie tylko w pracy, lecz również w życiu – okazało się niewiarygodnie pomocne. W niniejszym rozdziale popatrzymy przez różne soczewki także na intuicję, analizując ją z perspektywy różnych dziedzin wiedzy. Pozwoli to Czytelnikom poznać poglądy na to zagadnienie i przeanalizować, jak rozumieją je inni. Będziemy korzystać z literatury naukowej, a także popularnej. Najważniejsze konkluzje każdego rozdziału zawarto w punktach umieszczonych w ramce, by łatwo było je odszukać.

Najpierw jednak wróćmy do ogrodów, a zwłaszcza do _Tajemniczego ogrodu_! Jak pamiętamy, kiedy dzieci otworzyły kluczem furtkę, ogród okazał się bardzo zaniedbany. Aby go uporządkować, najpierw musiały poznać jego pierwotny plan, a następnie starannie przemyśleć, co powinny zrobić. Dopiero wtedy mogły rozpocząć pracę. Zastanówmy się nad tym, jak przekształcamy stary ogród albo tworzymy nowy. Najpierw należy wyobrazić sobie wymarzony ogród, zebrać informacje o typach gleb i gatunkach roślin, przygotować plan rozmieszczenia rabat i posadzenia drzew. W tej fazie trzeba podjąć decyzję o rozplanowaniu całości i zgromadzić niezbędne materiały. Kiedy odkrywamy lub rozwijamy własną intuicję, w istocie rzeczy zachodzi podobny proces. Właśnie dlatego w następnej części książki zajmuję się kilkoma fundamentalnymi kwestiami związanymi z intuicją.

DEFINICJA INTUICJI

Definicja intuicji powinna być prosta, gdyż jest to zjawisko, którego doświadcza większość ludzi. Niektórzy uważają, że intuicja to przeczucie, głos wewnętrzny albo szósty zmysł. _The Oxford English Dictionary_ podaje, że wyraz „intuicja” pochodzi od łacińskiego czasownika _intueri_, który oznacza „patrzeć do środka” lub „oglądać”. _The Collins Australian Dictionary_ definiuje intuicję jako „instynktowną wiedzę bądź wgląd bez świadomego rozumowania”. Te opisy sugerują, że intuicja obejmuje wejrzenie w siebie i refleksję, że jest instynktowna (podświadoma) i może mieć związek z instynktem samozachowawczym. W literaturze psychologicznej intuicja bywa opisywana jako zdolność zdobywania wiedzy bez użycia rozumu1. Jest uważana za umiejętność poznania poprzez bezpośredni wgląd, bez racjonalnej analizy i myślenia dedukcyjnego2. Niekiedy zjawisko to bywa nazywane „wiedzą, gdy nie wiemy, skąd wiemy”.

W trakcie pisania niniejszej książki przeprowadziłam wywiady z grupą osób, wypytując je o doświadczenia i poglądy związane z intuicją. Przedstawiam tu część zebranych wypowiedzi. W trakcie dalszej lektury będzie można zauważyć ich zbieżność z opisami filozofów, psychologów i spirytualistów.

- „Po prostu wewnętrzna wiedza, nim się wydarzy, bez konkretnych dowodów”. – _Julie_
- „Przeczucie”, „prawdopodobnie zjawisko ewolucyjne wywodzące się z instynktu”. – _Jason_
- „Świadomość, nietypowy rodzaj wiedzy, coś subtelnego niż zwykłe poznanie”. – _Rosie_
- „Szósty zmysł, uczucie w okolicy serca lub splotu słonecznego”. – _Lynn_
- „Emocje, wiedza, dostrojenie, poczucie, że jest się na fali, wrażliwość na swoje Wyższe Ja”. – _Melanie_
- „Przekonanie przyjmujące wiele form: przeczuć, myśli, marzeń, usłyszenia kilku taktów piosenki; mistyczny”. – _Liz_
- „Rodzimy się z instynktami, lecz później tracimy kontakt z częścią z nich…” „Intuicja to rodzaj wiedzy łączącej percepcję i wgląd; umiejętność posługiwania się intuicją jest szczególnym stanem świadomości”. „Wszyscy jesteśmy z zasady obdarzeni intuicją”. – _Sandy_

1.

Helen Keller, Historia mojego życia, przeł. Janina Sujkowska, Czytelnik, Warszawa 1967, s. 156.Rozdział pierwszy

Poglądy na intuicję

Ciągle się jeszcze uczę¹.

Michał Anioł

Filozofowie i uczeni próbują zrozumieć i opisać intuicję od tysięcy lat. Wspominali o niej również liczni wielcy myśliciele religijni. W tym rozdziale przeanalizujemy ją z punktu widzenia filozofii, psychologii i neurobiologii. Zastanowimy się także, jak traktują intuicję religie, filozofia Wschodu i spirytualizm. Każda z tych dziedzin posługuje się własnymi „soczewkami”, ale istnieje dla nich kilka wspólnych wątków albo tematów.

INTUICJA A FILOZOFIA

Intuicja jest przedmiotem rozważań filozoficznych od czasów greckiego filozofa Platona. Był on myślicielem racjonalistycznym, to znaczy posługiwał się logicznym rozumowaniem. Wierzył, że człowiek intuicyjnie rozumie, czym jest dobro. Jego filozofia moralna, w dalszym ciągu stanowiąca jeden z fundamentów naszej kultury, opiera się na założeniu, że ludzki umysł intuicyjnie potrafi odróżnić dobro od zła. Platon uważał, że wiedza o tym, co jest dobre, istnieje wiecznie w duszy1. Przeciwstawny kierunek filozoficzny, irracjonalizm, również zakłada istnienie intuicji. Wielu filozofów sądziło, że intuicja i rozum są ze sobą sprzeczne; inni twierdzili, że intuicja i rozum się dopełniają, gdy poszukujemy prawdy i sensu życia2.

Niemiecki filozof Immanuel Kant (1724–1804) uważał intuicję za jedną z głównych umiejętności poznawczych i intelektualnych, podobną do percepcji i osadzoną w czasie oraz przestrzeni3. Późniejsi filozofowie, jak Arthur Schopenhauer i Henri Bergson, podkreślali znaczenie intuicji, niekiedy uważając ją za klucz do poznania4. Rudolf Steiner (1861–1925), szanowany filozof akademicki i twórca antropozofii, na początku dwudziestego wieku badał zjawiska psychologiczne i duchowe. Pisał o wiedzy wewnętrznej i zewnętrznej, nazywając intuicję wiedzą wewnętrzną i przeciwstawiając ją wiedzy racjonalnej. Søren Kierkegaard (1813–1855) wyróżniał trzy wymiary egzystencji: wymiar estetyczny, polegający na prowadzeniu przyjemnego życia skupionego na danej chwili, wymiar etyczny oparty na poczuciu odpowiedzialności (podejmowaniu słusznych działań) oraz wymiar duchowy.

WEDŁUG FILOZOFII

- Ludzkie zdolności poznawcze obejmują intuicyjną wiedzę na temat dobra.
- Intuicja i logiczne rozumowanie dopełniają się.
- Intuicję można uważać za rodzaj percepcji osadzonej w czasie i przestrzeni oraz klucz do poznania i myślenia.
- Istnieje wiedza wewnętrzna (intuicyjna) i zewnętrzna (rozumowa).
- Życie ma trzy wymiary: estetyczny, etyczny i duchowy.

INTUICJA A PSYCHOLOGIA

Psychoterapeuta Carl Jung (1875–1961) żywo interesował się światem wewnętrznym i rozwojem psychologicznym. Podkreślał różnice między świadomą a nieświadomą częścią umysłu i pisał o zjawiskach paranormalnych. Uważał, że przedstawiciele różnych kultur poszukują mitu albo sensu życia; nazwał ten wymiar umysłu „nieświadomością zbiorową”6. Dzielił ludzkie doświadczenia na cztery rodzaje: myślenie, emocje, doznania zmysłowe i intuicję, porównując je do kompasu, który pozwala nam orientować się w życiu. Jung twierdził, że intuicja daje nam wgląd w przyszłe możliwości, i uważał ją za rodzaj nieświadomej percepcji. Sądził, że u różnych osób mogą dominować różne funkcje poznawcze, na przykład myślenie, percepcja zmysłowa, emocje bądź intuicja7.

Współczesny Jungowi włoski psycholog Roberto Assagioli (1888–1974) rozwinął teorię tak zwanej psychosyntezy, która korzysta z zasad filozofii Wschodu. Jego transpersonalne, humanistyczne podejście analizuje najgłębszy potencjał ludzkiej psychiki i uwzględnia stany świadomości o wymiarze intuicyjnym, duchowym i transcendentnym. Assagioli skupiał się na tym, jak ludzie mogą osiągać zdrowie, wyzwalać w sobie zdolności twórcze i cieszyć się życiem8. Psychosynteza wyróżnia tak zwane osobowe ja, nieświadomość i Wyższe Ja („ja transpersonalne”, czyli duszę). Assagioli uważał, że często gubimy się w emocjach, myślach i doznaniach zmysłowych, co ogranicza naszą zdolność do tego, by kierowało nami ja transpersonalne9. Włoch przywiązywał ogromną wagę do umiejętności odkrycia ja transpersonalnego10.

Psychologia transpersonalna wyróżnia kilka czynników, które umożliwiają przepływ informacji między ja transpersonalnym a świadomością. Są to: wyobraźnia, natchnienie, iluminacja, objawienie i intuicja. Assagioli podzielił tę ostatnią na kilka rodzajów:

1. intuicję zmysłową (wzrokową lub słuchową), związaną ze świadomą percepcją;
2. intuicję dotyczącą idei;
3. intuicję wyższą (religijną, mistyczną)11.

Uważał również, że intuicje pojawiają się w umyśle na kilka sposobów. Pisał o „wewnętrznym oku”, które umożliwia ogląd rzeczywistości niedostępnej dla normalnej percepcji, a także o iluminacjach skojarzonych z poczuciem autentyczności. Assagioli twierdził, że z intuicją blisko spokrewniona jest wyobraźnia, ponieważ intuicje często przybierają postać obrazów; pisał o natchnieniu, jakiego doświadczają na przykład kompozytorzy. Mozart twierdził, że jego utwory przez wiele lat powstawały pod wpływem natchnienia12.

WCZESNE BADANIA PSYCHOLOGICZNE

- Jung wyróżniał cztery wymiary ludzkich doświadczeń – myślenie, emocje, doznania zmysłowe i intuicję – i uważał, że stanowią one rodzaj kompasu pozwalającego odnajdywać drogę w życiu.
- Opisywał intuicję jako podświadomą percepcję, która ujawnia nam przyszłe możliwości.
- Psychologia transpersonalna uwzględnia istnienie stanów świadomości o charakterze intuicyjnym i mistycznym.
- Psychologia transpersonalna nazywa duszę „ja transpersonalnym” i dzieli intuicję na kilka typów (intuicję zmysłową, intuicję dotyczącą idei, intuicję wyższą). Ja transpersonalne może kierować naszym postępowaniem.

PSYCHOLOGIA WSPÓŁCZESNA, MÓZG I INTUICJA

Psychologia współczesna jest oparta na badaniach empirycznych i uważana za naukę ścisłą. W ostatnich latach uznano, że myślenie i inne funkcje mózgu, na przykład pamięć, działają zarówno na poziomie świadomym (celowym, pozostającym pod kontrolą jednostki), jak i nieświadomym (automatycznym). Zjawisko to określa się jako „dwutorowe przetwarzanie danych”13. Mózg jest nieustannie aktywny i przetwarza napływające informacje; podświadomość zawiera wspomnienia większości naszych dotychczasowych przeżyć. Można to zilustrować przykładem. Wybitny lekkoatleta korzysta z lat ćwiczeń i doświadczeń (przechowywanych w podświadomości), by osiągnąć dobry wynik w trakcie zawodów. Ukazuje się coraz więcej książek poświęconych mózgowi i jego działaniu – całkiem słusznie, bo jest ono rzeczywiście niewiarygodne. Myers podaje przykład pozornie prostej czynności, jak rozpoznanie czyjejś twarzy, i rozważa, co się w jej trakcie dzieje14. Spoglądamy na fotografię osoby, której nie widzieliśmy od lat, a oko rozkłada obraz na czynniki pierwsze, przekazuje je nerwami do mózgu, który składa je ponownie w całość i porównuje z obrazami przechowywanymi w pamięci, po czym następuje identyfikacja. Zdumiewające!

Mózg składa się z dwóch półkul, lewej i prawej – każda z nich pełni wiele funkcji. Częściowo się one pokrywają, ale ogólnie rzecz biorąc, w przypadku osób praworęcznych lewa, dominująca półkula odpowiada za werbalne funkcje układu nerwowego niezwiązane z intuicją, a prawa to miejsce, gdzie skupiają się zdolności wizualne, twórcze i intuicyjne. Prawa półkula świetnie sobie radzi z rozpoznawaniem twarzy, kopiowaniem rysunków i wyczuwaniem emocji. Poza tym interpretuje komunikaty językowe i jest odpowiedzialna za pełne empatii reakcje niewerbalne, na przykład przytulenie osoby pogrążonej w rozpaczy15. Nie można jednak traktować obu półkul mózgu jako całkowicie odseparowanych; w tej sferze istnieje duże zróżnicowanie indywidualne między ludźmi, a obie półkule są połączone, co umożliwia przepływ informacji16.

Opisano również inne dualistyczne cechy mózgu, w tym dwa typy pamięci i dwa sposoby uczenia się. Niektórych czynności uczymy się w sposób naturalny (na przykład chodzenia), inne zaś wymagają szkolenia i zapamiętywania (jak nauka gry na instrumentach muzycznych). Prawa półkula jest bardziej aktywna, gdy zajmujemy się nowym zadaniem, a lewa – kiedy wykonujemy rutynowe czynności17. Wyróżniono dwa rodzaje wiedzy: opartą na doświadczeniu i racjonalną. Wiedza oparta na doświadczeniu jest automatyczna, intuicyjna i niewerbalna; różni się od wiedzy racjonalnej, która ma charakter werbalny. Wiedza oparta na doświadczeniu pojawia się szybciej, na zasadzie odruchu; towarzyszy jej przekonanie, że coś jest dobre albo słuszne, natomiast wiedza racjonalna kształtuje się wolniej i jest oparta na logice oraz dowodach18.

Dualizm dotyczy także inteligencji. Istnieje inteligencja akademicka i społeczno-emocjonalna. Przeanalizujmy ten drugi typ. Jedna z części mózgu rządzących emocjami to ciało migdałowate (część układu limbicznego). Układ limbiczny działa szybciej niż intelekt i może odpowiadać za intuicyjną wiedzę na temat nowo poznanej osoby, gdy wyczuwamy, czy jest godna zaufania. Ma to związek z instynktem gatunkowym, który wykształcił się w trakcie ewolucji, by chronić nas przed niebezpieczeństwami. Inna część mózgu, jądra podstawne, również ma związek z intuicją społeczną19. Mówi się, że ludzie obdarzeni inteligencją emocjonalną odznaczają się samoświadomością i rozumieją uczucia oraz myśli innych osób20. Nazywamy to empatią; jej źródłem jest kora mózgowa21. Psycholodzy społeczni uważają to za umiejętność podobną do odbioru komunikatów niewerbalnych, na przykład mimiki. Psychologia traktuje intuicję jako najwyższą formę percepcji albo przetwarzania informacji (podobnie jak filozof Kant)22, korzystającą z opisanych dwubiegunowych podziałów.

Ważną funkcję w pracy mózgu pełni sen. Chociaż pozwala nam on wypocząć, istnieją dowody, że mózg nawet w jego trakcie rozwiązuje problemy! Deirdre Barrett, światowej sławy badaczka snu, przeprowadziła na Uniwersytecie Harvarda ciekawy eksperyment. Studentów poproszono, by każdego wieczoru przed zaśnięciem myśleli o zadanym problemie. Po tygodniu okazało się, że połowa uczestników badania śniła o problemie, a jednej czwartej przyśniło się rozwiązanie. Barrett uważa, że we śnie mózg częściej posługuje się wizualizacją i intuicją. Paul McCartney twierdził, że usłyszał we śnie melodię _Yesterday_23. Kiedy śpimy, zmniejsza się aktywność kory przedczołowej, co pozwala nam się skupić na konkretnym zadaniu, a myśli łączą się w przypadkowych konfiguracjach. Lewa, dominująca część mózgu w mniejszym stopniu kontroluje procesy nerwowe i w związku z tym uaktywnia się prawa, twórcza półkula24. Inne badania dowiodły, że faza snu REM aktywizuje obszar mózgu odpowiedzialny za emocje, co sprawia, że skupiamy uwagę na kwestiach związanych z intuicją. Wynika stąd, że sen może dostarczać pomocnych, praktycznych wskazówek25.

Dan Siegel, psychiatra zainteresowany problematyką kształtowania naszego życia i układu nerwowego przez relacje międzyludzkie, mający głęboką wiedzę z zakresu neurobiologii i innych dyscyplin, porównuje strukturę mózgu do zaciśniętej pięści z kciukiem w środku. Nadgarstek odpowiada rdzeniowi kręgowemu, a wierzch dłoni to szczyt mózgu. Zewnętrzna część to kora, odpowiedzialna za funkcje ruchowe i myślenie26. Charakterystyczna jej część, kora przedczołowa, pełni wiele funkcji: jest odpowiedzialna za równowagę emocjonalną, empatię, komunikację „dostrojoną” do rozmówcy (koordynacja przepływu informacji między naszym a cudzym umysłem) oraz za intuicję. Siegel uważa, że źródłem intuicji są również impulsy z włókien nerwowych otaczających narządy wewnętrzne (na przykład serca i narządów znajdujących się w jamie brzusznej). Pisze: „Mądrość naszego ciała to mechanizm nerwowy, który przetwarza głęboką wiedzę”27.

MÓZG I PSYCHOLOGIA WSPÓŁCZESNA

- Mózg działa na dwóch poziomach: świadomym i nieświadomym.
- Ogólnie rzecz biorąc, lewa półkula odpowiada za racjonalne myślenie i sferę werbalną, a prawa za wyobraźnię wizualną, zdolności twórcze i intuicję.
- Wiedza może mieć charakter automatyczny (intuicyjny), oparty na doświadczeniu bądź racjonalny.
- Dysponujemy instynktowną intuicją społeczną (np. wyczuwamy, czy ktoś jest godny zaufania) i zdolnością do empatii.
- Współczesna psychologia uważa intuicję za najwyższą formę percepcji.
- Źródłem intuicji jest kora przedczołowa mózgu; w jej działaniu uczestniczą również układ limbiczny i jądra podstawne, a ponadto włókna neuronowe otaczające serce i znajdujące się w jamie brzusznej.
- We śnie mózg posługuje się intuicją i wyobraźnią wzrokową.

UWAŻNOŚĆ

W ciągu ostatnich dwudziestu lat w psychologii krajów Zachodu coraz częściej pojawiają się odwołania do uważności (_mindfulness_)28. Uważność wywodzi się z praktyk wyznawców buddyzmu i hinduizmu. Sam termin to przekład słowa _sati_ z języka palijskiego, w którym dwa i pół tysiąca lat temu spisywano nauki buddyjskie; „uważność” to kluczowe pojęcie filozofii buddyjskiej. _Sati_ oznacza świadomość, uwagę i zapamiętywanie29. Aktualna definicja uważności to celowe zwracanie uwagi na bieżące wydarzenia bez dokonywania ich oceny30. W życiu często postępujemy dokładnie odwrotnie, nie dostrzegając otoczenia! Jak często spożywamy posiłki, nie zwracając uwagi na to, co jemy? Możemy przebywać na plaży o zachodzie słońca, ale myśleć o niezapłaconym rachunku albo problemach partnerskich i nie interesować się widokami!

W ostatnich latach uważność budzi na Zachodzie coraz większe zainteresowanie. Amerykański psycholog Jon Kabat-Zinn opracował kilka opartych na niej programów terapeutycznych i prowadził nad nimi prace badawcze; ich celem było wspomaganie kontroli nad bólem i łagodzenie stresu31. Inni włączyli uważność do terapii lęku, depresji i innych problemów związanych ze zdrowiem psychicznym.

W jaki sposób pomaga uważność? Kiedy jesteśmy uważni, nasz umysł skupia się na teraźniejszości, a nie przeszłości czy przyszłości. W rezultacie mamy mniej trosk, nie reagujemy emocjonalnie, czujemy większy spokój i zadowolenie. Wyjaśnijmy to, odwołując się do funkcjonowania mózgu.

Wyróżniono dwa rodzaje aktywności nerwowej mózgu, mianowicie „narrację” i „bezpośrednie doświadczenie”. Ośrodkiem aktywności narracyjnej jest część przyśrodkowej kory przedczołowej i strefa odpowiedzialna za funkcje pamięciowe (hipokamp). Obszary te działają, gdy nie dzieje się nic szczególnego; na przykład siedzimy w ciepłych promieniach słońca przed kawiarnią, pijemy herbatę lub kawę, ale nie skupiamy uwagi na bieżącej chwili, tylko myślimy o problemie związanym z pracą zawodową albo o wieczornej kolacji. Obwody narracyjne mózgu działają przez większość dnia, uczestniczą w planowaniu, obmyślaniu strategii, marzeniach i refleksjach. Nie ma nic złego w tej aktywności, jednak nie należy się do niej ograniczać32,33.

Kiedy bezpośrednio przeżywamy rzeczywistość, uaktywnia się wyspa (część mózgu odpowiedzialna za percepcję wrażeń zmysłowych) oraz kora przedniej części zakrętu obręczy (zajmująca się zmianami uwagi). Nie myślimy o przyszłości ani przeszłości, o innych ludziach ani o sobie, lecz przetwarzamy informacje docierające do zmysłów w czasie rzeczywistym. Na przykład siedząc przed kawiarnią, skupiamy uwagę na ciepłych promieniach słońca, na wyglądzie i smaku kawy, rozmowach otaczających ludzi. Odbieramy bodźce zmysłowe i czujemy „rzeczywisty smak danej chwili”. Odbierając informacje w ten sposób, reagujemy na świat bardziej elastycznie; przeszłość, zmartwienia, oczekiwania i założenia odgrywają mniejszą rolę, co pozwala lepiej sobie radzić z toczącymi się na naszych oczach wydarzeniami34,35.

Bardzo ważnym zjawiskiem jest to, że w stanie uważności mózg cechuje się tak zwaną neuroplastycznością. Termin ten oznacza, że stan uważności aktywuje komórki nerwowe w mózgu i stymuluje ich wzrost36. To niewiarygodnie ważne, ponieważ oznacza, że narząd ten zawsze jest w stanie się zmieniać. Możemy modyfikować swój sposób myślenia, czucia i zachowania. Możemy nabywać nowe umiejętności. Ma to intuicyjny sens – kiedy uczymy się wiązać sznurowadła albo prowadzić samochód, skupiamy uwagę na stojącym przed nami zadaniu, pomijając wszystko inne. Właśnie dlatego koncepcją uważności posługuje się kilka nowszych szkół psychologicznych, na przykład terapia akceptacji i zaangażowania (_Acceptance and Commitment Therapy_, ACT) oraz terapia poznawczo-behawioralna oparta na uważności (_Mindfulness-based Cognitive Behaviour Therapy_, MBCT)37.

Rozważania o uważności wiążą się z problemem relacji między umysłem a mózgiem. Opisałam w tym rozdziale kilka aspektów funkcjonowania mózgu, ale jak psychologia rozumie pojęcie umysłu? Siegel pisze, że mózg jest integralną częścią organizmu i tylko jedną z części układu nerwowego38. Umysł zaś definiuje jako „proces regulujący przepływ energii i informacji” w ciele i między ludźmi; wyjaśnia, że funkcjonowanie umysłu i mózgu jest skorelowane, choć nie wiemy dokładnie, jaka jest współzależność między aktywnością mózgu a funkcjonowaniem umysłu39.

UWAŻNOŚĆ

- Aktywność nerwowa odpowiedzialna za uważność i narrację (planowanie) skupia się w różnych rejonach mózgu. Obie formy aktywności odgrywają ważną rolę; potrzebna jest również umiejętność elastycznego przechodzenia między nimi.
- Kiedy znajdujemy się w stanie uważności, przeżywamy daną chwilę i mamy większe poczucie komfortu.
- Mózg jest tylko jedną z części układu nerwowego; umysł reguluje przepływ energii i informacji w ciele i między ludźmi.
- Nie rozumiemy dokładnie, jak funkcjonują mózg i umysł.

INTUICJA A RELIGIA

Głównym elementem chrześcijaństwa jest wiara w Trójcę Świętą, to znaczy Boga Ojca, Syna (Chrystusa) i Ducha Świętego. Chrześcijanie wierzą w życie pozagrobowe (Królestwo Niebieskie) i w modlitwach proszą Boga o wskazówki – można powiedzieć, że słuchają go w sposób intuicyjny. Święta Teresa z Ávili przepięknie pisała o tym, że człowiek ma w sobie „zamek wewnętrzny”, czyli duszę. Twierdziła, że istnieje wiele sposobów istnienia i że wielu ludzi pozostaje przed bramą zamku, nie mając pojęcia, co jest w środku. Wierzyła, że modlitwa i medytacja pozwalają do niego wkroczyć40.

W różnych kulturach i religiach istnieje wiele form modlitwy; wszystkie one wymagają osiągnięcia stanu uważności41. Poszczególne religie różnie podchodzą do świętych pism, tradycji i doświadczeń duchowych; czasem dochodzi między nimi do napięć. Według niektórych religii Boga można poznać jedynie w sercu albo intuicyjnie. Na przykład niemiecki teolog Friedrich Schleiermacher podkreślał rolę uczuć w przeżyciach religijnych. Jego poglądy wpłynęły na wielu późniejszych teologów, którzy doceniali rolę intuicji42.

WEDŁUG RELIGII

- Główną rolę w wielu religiach odgrywa modlitwa – stan uważności, w którym można prosić Boga o wskazówki.
- Religie różnie podchodzą do doświadczeń duchowych; niektóre podkreślają konieczność intuicyjnego poznania Boga.

INTUICJA W FILOZOFII WSCHODU

Systemy filozoficzne Wschodu to między innymi konfucjanizm i taoizm, pochodzące z Chin, oraz buddyzm, który narodził się w Indiach. Ważną rolę odgrywa w nich medytacja; wszystkie podkreślają rolę intuicji. Zachodni psychoterapeuci interesowali się filozofią Wschodu w różnych okresach, zwłaszcza na początku dwudziestego wieku i w ostatnich latach. Studia nad systemami filozoficznymi Wschodu mogą dostarczyć wielu cennych idei.

Taoizm

Podstawowa zasada taoizmu głosi, że Wszechświat jest oparty na tak zwanym tao, co oznacza „drogę”43. Najbardziej wpływowym filozofem w historii Chin jest Konfucjusz (551–479 p.n.e.), który głosił, że tao to „właściwe postępowanie”. Podstawa jego filozofii to koncepcja tak zwanego żen (_ren_), czyli miłości bliźniego. Konfucjusz uważał, że cnoty moralne można rozwijać poprzez edukację44. Lao-cy, starszy o jedno pokolenie od Konfucjusza, wierzył, że cnota powstaje samoistnie i że nie należy się sprzeciwiać naturalnemu porządkowi rzeczy45.

Buddyzm

Siddhartha Gautama (563–484 p.n.e.) był hinduskim przewodnikiem duchowym, którego głównym celem była likwidacja cierpienia ludzkości. Asceza i medytacje sprawiły, że doznał przebudzenia, czyli stał się Buddą („oświeconym”). Podążał tak zwaną Drogą Środka; uważał, że prawdziwa istota człowieka jest wieczna, a świat nietrwały i przypadkowy. Budda utrzymywał, że jego filozofia opiera się na intelekcie i rozumowaniu. Twierdził, że człowiek składa się z formy cielesnej, uczuć, percepcji, impulsów i świadomości, a jego stan zależy od postępowania moralnego46.

Jednak poglądy Buddy obejmowały szerszy zakres zjawisk niż zwykła percepcja. W trakcie medytacji poznał swoje przeszłe wcielenia i reinkarnacje innych ludzi. Buddyści kształcą w sobie uważność, medytują na temat ciała, myśli i zasad, a ich celem jest oświecenie i spokój bez przywiązania do własnego ja. Budda głosił, że do usunięcia cierpienia prowadzi tak zwana ośmioraka ścieżka: należyta wiara, należyte postanowienie, należyta mowa, należyty czyn, należyte życie, należyte dążenie, należyte pamiętanie (uważność), należyte zgłębianie się42.

1.

Przekład włoskiego zwrotu ancora imparo za: Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1968, s. 52.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki