Jak łatwiej żyć. Dla zbyt inteligentnych i skomplikowanych - ebook

„Otóż dość długo żyję, aby zro­zu­mieć, że róż­nica pło­dzi nie­na­wiść”.

Sten­dhal,
_Czer­wone i czarne_¹

„Im więk­sze róż­nice gło­som nadać zdoła,
Tym pięk­niej­sza pieśń będzie roz­brzmie­wać dokoła”.

Anioł Ślą­zak,
_Che­ru­bowy wędro­wiec_²

„Wewnętrzna dosko­na­łość czło­wieka polega na tym, że w jego mocy jest uży­wać wszyst­kich swo­ich zdol­no­ści, i to podług swej wol­nej woli”.

Imma­nuel Kant,
_Antro­po­lo­gia w uję­ciu prag­ma­tycz­nym_³

„Wasz czas jest ogra­ni­czony, dla­tego nie mar­nuj­cie go, żyjąc cudzym życiem. Nie utknij­cie w dogma­tach – nie żyj­cie według tego, co myślą inni. Nie pozwól­cie, by hałas cudzych opi­nii zagłu­szył wasz wewnętrzny głos. A co naj­waż­niej­sze, miej­cie odwagę podą­żać za wła­snym ser­cem i intu­icją. One już wie­dzą, kim naprawdę chce­cie zostać. Wszystko inne jest dru­go­rzędne. Musi­cie zna­leźć to, co kocha­cie”.

Steve Jobs,
frag­ment prze­mó­wie­nia wygło­szo­nego 12 czerwca 2005 roku do stu­den­tów Uni­wer­sy­tetu Stan­fordaLIST W BUTELCE

List w butelce

_Sza­nowna Pani de Ker­ma­dec,_

_czuję się zagu­biona, nie wiem, co robić. Od małego byłam kom­plet­nie wyalie­no­wana, naj­pierw w rodzi­nie, a następ­nie wśród wszyst­kich ota­cza­ją­cych mnie ludzi. Wciąż mi powta­rzano, że nie jestem taka jak wszy­scy, że wszystko ana­li­zuję, że dzielę włos na czworo, że na wszystko patrzę w odmienny spo­sób. Choć czę­sto sły­sza­łam te zarzuty, nie bar­dzo je rozu­mia­łam. Pew­nego dnia ktoś poda­ro­wał mi książkę o nadzdol­nych doro­słych i zaczę­łam czy­tać… o sobie. To był mój por­tret! Prze­ży­łam szok. Nagle poczu­łam się zro­zu­miana, odzy­ska­łam kon­takt z sobą samą. Wiele razy wyrzu­ca­łam z sie­bie gniew. Minął rok, a ja wciąż nie wiem, co z tym zro­bić, co o tym myśleć. Roz­ma­wia­łam z mamą, która opo­wie­działa mi na przy­kład, że już jako czte­ro­latka potra­fi­łam samo­dziel­nie czy­tać i że nauczy­łam tego star­sze rodzeń­stwo, i o mnó­stwie podob­nych rze­czy. Muszę powie­dzieć, że po czę­ści mam to gdzieś, bo na dzi­siaj wiem tyle: mam kosz­marną pracę, która mnie uniesz­czę­śli­wia, ale czuję się tak głu­pia, że nie wiem, jak mogła­bym odnieść suk­ces w innym zawo­dzie. Nie mam poję­cia… Kiedy moja córka rów­nież nauczyła się czy­tać w wieku czte­rech lat, nic nie powie­dzia­łam. Wsty­dzę się tego. Sądzę, że mój syn też nie miewa się za dobrze. Prze­żywa wszystko rów­nie mocno jak ja i cierpi z tego powodu. Już tego nie wytrzy­muję. Nie wiem, co zro­bić, żeby to zmie­nić. Czy mogłaby mi Pani pomóc? Nie­moż­liwe, żebym była inte­li­gentna. Wiem o tym. Jestem pewna, że to nie może być to. Mam już dość. Co robić?_

_S._WSTĘP

Wstęp

Pianistka Hélène Gri­maud w pięk­nej auto­bio­gra­fii zaty­tu­ło­wa­nej _Dzi­kie waria­cje_⁴ wspo­mina drę­czące ją od dziecka poczu­cie odmien­no­ści, które nie­po­ko­iło jej rodzi­ców. Przy­wo­łuje słowa zaczy­na­jące się od „nie”, któ­rymi opi­sy­wali ją nauczy­ciele: „nie­moż­liwa”, „nie­pod­po­rząd­ko­wana”, „nie­okieł­znana” oraz te naj­gor­sze – „nie­prze­wi­dy­walna” i „nie­przy­sto­so­wana”. Hélène Gri­maud, nadzdolna w dzie­dzi­nie muzyki, odna­la­zła przy­naj­mniej wąską ścieżkę, na którą skie­ro­wała ją jej wyjąt­ko­wość. A ilu jest takich, któ­rzy podob­nie jak Stéphanie, autorka zacy­to­wa­nego powy­żej wstrzą­sa­ją­cego listu, zaplą­tani we wła­sną odmien­ność, idą przez życie nie­po­rad­nie niczym bau­de­la­ire’owski alba­tros, nara­żeni na ból i drwiny tylko dla­tego, że odstają od ogółu?

Tę książkę kie­ruję wła­śnie do nich. Do doro­słych, któ­rych poczu­cie inno­ści – będą­cej wyni­kiem wyż­szej, a zara­zem odmien­nej inte­li­gen­cji – zepchnęło na mar­gi­nes, któ­rzy wciąż nie odna­leźli swo­jej ścieżki i cier­pią z powodu impasu, w jakim utknęli. Posta­wi­łam sobie za cel odpo­wie­dzieć na liczne pyta­nia, jakie zadają sobie ci, któ­rzy nie chcą już dłu­żej cier­pieć z powodu wła­snej odmien­no­ści, ale pra­gną żyć życiem bogat­szym, bar­dziej satys­fak­cjo­nu­ją­cym i zgod­nym z ich naj­głęb­szymi aspi­ra­cjami. Tym, któ­rzy prze­czu­wają w sobie poten­cjał, ale nie wie­dzą, jak wyko­rzy­stać go w życiu. To książka dla wszyst­kich, któ­rych zdol­no­ści podzi­wiano, kiedy byli dziećmi, ale któ­rzy dotąd nie mogli i nie potra­fili ich wyko­rzy­stać.

W doro­sło­ści losy takich ludzi są bar­dzo różne. Nie­któ­rzy czują potrzebę odda­nia się jakiejś pasji, która staje się nicią prze­wod­nią ich życia. Część z nich osiąga sławę. Inni, bar­dziej wyco­fani, pro­wa­dzą speł­nione życie, choć ich bli­scy nie uwa­żają, by odnie­śli oni suk­ces. Zbyt wielu jest jed­nak takich, któ­rzy doświad­czają zagu­bie­nia, a nawet depre­sji. Ich odmien­ność, nie­wła­ści­wie prze­ży­wana i nie­zro­zu­miana przez oto­cze­nie, więzi ich w klatce, z któ­rej nie potra­fią się wydo­stać. Kim są? Nie wszy­scy z nich mają ponad­prze­ciętny poziom IQ, wszy­scy jed­nak pod­cho­dzą do świata i pro­ble­mów w ory­gi­nalny, oso­bi­sty spo­sób. Ich reak­cje są nie­stan­dar­dowe. Uczą się w spo­sób nie­ty­powy, a ich zain­te­re­so­wa­nia wykra­czają poza utarte ścieżki. I jak inni wyraź­nie odmienni ludzie padają ofiarą dys­kry­mi­na­cji.

Kie­ru­jąc się wła­snym doświad­cze­niem kli­nicz­nym, chcia­ła­bym im powie­dzieć, że w życiu poja­wiają się cza­sem klu­czowe sytu­acje, które wyma­gają od nas abso­lut­nego zaan­ga­żo­wa­nia, pój­ścia na kom­pro­mis albo buntu. W takich chwi­lach „odmien­nym” doro­słym znacz­nie trud­niej się odna­leźć niż resz­cie ludzi, nie­za­leż­nie od wieku prze­ży­wa­ją­cego je czło­wieka, jego oso­bo­wo­ści i wybra­nego przez niego spo­sobu na roz­wi­ja­nie wła­snych zdol­no­ści i aspi­ra­cji, a także od tego, jakie osoby – czy te przy­chylne, czy wrogo nasta­wione – spo­tka on na swo­jej dro­dze. Napi­sa­łam tę książkę, gdyż chcia­łam powie­dzieć takim doro­słym, że ni­gdy nie jest za późno, by sta­wić czoło tym sytu­acjom lub by je zaini­cjo­wać.

Aby to zro­bić, będzie trzeba meto­dycz­nie i z wła­ści­wym roze­zna­niem zadać sobie odpo­wied­nie pyta­nia na swój temat i nauczyć się pozna­wać sie­bie. To kolejny cel tej książki. Bo dzięki samo­po­zna­niu i uważ­nemu wsłu­cha­niu się w sie­bie można zbu­do­wać swoją pozy­tywną samo­ocenę. Ten wstępny etap jest konieczny, by móc pla­no­wać przy­szłość, doko­ny­wać wybo­rów, dzięki któ­rym życie jest har­mo­nijne, znaj­do­wać siłę do moty­wo­wa­nia sie­bie i wresz­cie sta­wiać czoło nie­unik­nio­nym prze­szko­dom na dro­dze do samo­re­ali­za­cji. Gdy ta pierw­sza faza, uwa­żana za pod­sta­wową przez nie­mal wszyst­kie filo­zo­fie Wschodu, dobie­gnie końca, two­rzy się prze­strzeń na roz­wi­ja­nie inte­li­gen­cji emo­cjo­nal­nej, inte­li­gen­cji rela­cyj­nej i wresz­cie inte­li­gen­cji twór­czej, która jest mocną stroną nadzdol­nych doro­słych, a słabą – wszel­kich sys­te­mów naucza­nia. Każ­demu wedle jego natury, wedle jego atu­tów i sła­bo­ści. Zada­niem tej książki jest też wes­przeć doro­słych w się­ga­niu po pomoc, w dostrze­ga­niu, kiedy jest na nią sto­sowne miej­sce i czas.

Ale skoro – jak sama twier­dzę – każdy z adre­sa­tów tej książki jest tak wyjąt­kowy, jak może ona pre­ten­do­wać do miana prze­wod­nika czy przy­dat­nej instruk­cji obsługi? W trak­cie wie­lo­let­niej prak­tyki psy­cho­lo­gicz­nej, a także pracy w gabi­ne­cie psy­cho­te­ra­peu­tycz­nym, spo­tka­łam ponad tysiąc nad­zwy­czaj­nych męż­czyzn i kobiet. Nauczyli mnie, że o ile każdy z nich jest w swej isto­cie wyjąt­kowy, dosłow­nie nad­zwy­czajny, o tyle nie­które ich mocne strony, sła­bo­ści i spe­cy­ficzne spo­soby widze­nia świata się pokry­wają. Pra­wie wszy­scy doświad­czają trud­no­ści w nazy­wa­niu i ana­li­zo­wa­niu swo­jego bólu oraz w radze­niu sobie z roz­cza­ro­wa­niami w miło­ści, przy­jaźni, rela­cjach rodzin­nych i zawo­do­wych. Jako dzieci byli roz­wi­nięci ponad swój wiek, a w wieku doro­słym ich kom­pleksy, trud­no­ści i spe­cy­ficzne spoj­rze­nie na świat prze­ro­dziły się w brak pew­no­ści sie­bie; wszy­scy doświad­czają fru­stra­cji, ponie­waż ich główne aspi­ra­cje pozo­stają nie­za­spo­ko­jone. Oto­cze­nie, prze­ra­żone ory­gi­nal­no­ścią i odstrę­czane inno­ścią takich osób, hamuje je w reali­zo­wa­niu ich pra­gnień. Ogromna więk­szość z nich, aby nie budzić nie­po­koju, zmu­szona jest do nosze­nia masek, do oko­licz­no­ścio­wego mime­ty­zmu spo­łecz­nego, w któ­rym się dusi. I wtedy z głę­bin dzie­ciń­stwa powraca do tych ludzi ocze­ki­wa­nie, żeby ktoś im pozwo­lił żyć w zgo­dzie z tym, kim są – ale tego nikt już nie może zro­bić.

Wszy­scy oni pra­gną wol­no­ści, mając nadzieję, że ich odmien­ność prze­sta­nie być wię­zie­niem. Niniej­sza książka powstała po to, by zaspo­koić to pra­gnie­nie i nadzieję oraz wska­zać im dzia­ła­nia, które sami będą musieli pod­jąć, i etapy, które będą musieli poko­nać, żeby dojść do celu. Była­bym szczę­śliwa, gdyby tacy doro­śli – wyjąt­kowe, bogate istoty, z któ­rymi spo­tka­nia dały mi tak wiele i tak bar­dzo posze­rzyły moje hory­zonty – po prze­czy­ta­niu tych stron poczuli, że mogą być sobą, że w pełni przyj­mują swoje życie i zaczną szu­kać wła­snej drogi. Była­bym szczę­śliwa, gdyby zna­la­zł­szy ją, roz­wi­nęli skrzy­dła i poczuli się speł­nieni, uwol­nieni wresz­cie od drę­czą­cego ich poczu­cia winy i wra­że­nia, że zacho­wują się ego­istycz­nie czy szko­dzą innym. Gdyby wresz­cie zaczęli być dumni z wła­snej odmien­no­ści i gotowi korzy­stać z wszyst­kich pły­ną­cych z niej bogactw.1. JAK ROZ­PO­ZNAĆ NADZDOL­NEGO DORO­SŁEGO?

1.

Jak roz­po­znać nadzdol­nego doro­słego?

Zanim podejmę temat, któ­rym zaj­muję się od 25 lat, i napi­szę, jak radzić sobie z przej­ścio­wymi poraż­kami i ogól­nym poczu­ciem dys­kom­fortu, muszę spre­cy­zo­wać, na czym polega nadzdol­ność, co ją cechuje i w jaki spo­sób odczu­wają ją ci, któ­rzy z nią żyją, a w jaki ci, któ­rzy ją obser­wują.

Co to zna­czy być odmien­nym?

„Odmien­ność” to modne słowo, czę­sto je sły­szymy w ame­ry­kań­skich fil­mach. „Trzeba go kochać, bo jest odmienny”; „Musimy go akcep­to­wać pomimo jego odmien­no­ści” i co za tym idzie, „Jeste­śmy jedną rodziną” – to z pew­no­ścią naj­czę­ściej powra­ca­jące slo­gany w kome­diach i tragikome­diach pro­du­ko­wa­nych za oce­anem. Wyra­żają one jed­no­cze­śnie żywotną potrzebę indy­wi­du­al­no­ści w świe­cie dążą­cym do glo­ba­li­za­cji, uni­for­mi­za­cji, jed­no­rod­nego myśle­nia i dzia­ła­nia na pod­sta­wie chwy­tli­wych haseł, a także trud­no­ści tych, któ­rzy nie myślą, nie postę­pują i nie żyją tak jak więk­szość osób w ich oto­cze­niu.

Odmien­ność może być postrze­gana jako atut lub jako upo­śle­dze­nie, w zależ­no­ści od reak­cji świata zewnętrz­nego i od tego, jaki sto­su­nek ma do niej osoba, która z nią żyje. Jeśli świat zewnętrzny ją osą­dza, czuje się ona odmienna i oce­nia swoją odmien­ność nega­tyw­nie. Na przy­kład czło­wiek bar­dzo wysoki może albo cho­dzić zgar­biony, żeby ukryć swój wzrost, albo reali­zo­wać się w koszy­kówce czy mode­lingu. Podob­nie jest z odmien­no­ścią na pozio­mie inte­lek­tu­al­nym – można pró­bo­wać ją ukry­wać, żeby zostać zaak­cep­to­wa­nym przez grupę i nie zra­zić do sie­bie jej człon­ków, lub wyko­rzy­stać inte­li­gen­cję do zdo­by­cia wykształ­ce­nia wyż­szego.

Podej­ście osoby odmien­nej do wła­snej odmien­no­ści ma więc wpływ na jej spo­sób postę­po­wa­nia i sto­su­nek do świata, a zatem i na obraną drogę. W dużym stop­niu będzie ono deter­mi­no­wać życiowe wybory, a śro­do­wi­sko, w zależ­no­ści od nasta­wie­nia do takiego czło­wieka, będzie tym wybo­rom sprzy­jać lub je utrud­niać. Kolor skóry, orien­ta­cja sek­su­alna czy płeć są neu­tralne. Ale mogą się stać czyn­ni­kami dys­kry­mi­nu­ją­cymi z powodu osądu śro­do­wi­ska, nawet jeśli osoba, któ­rej ten osąd doty­czy, nie wyznaje panu­ją­cych w nim ste­reo­ty­pów. We fran­cu­skich przed­szko­lach już w gru­pie śred­nia­ków dziecko uczy się znaj­do­wa­nia w zbio­rze ele­men­tów „intruza”. W star­sza­kach ćwi­czy iden­ty­fi­ko­wa­nie „takiego samego”. Każdy pierw­szo­kla­si­sta potrafi więc porów­ny­wać, włą­czać i wyklu­czać. Wiemy, jak okrutna jest grupa wobec osoby, którą zaszu­flad­ko­wała jako odmieńca. Wskaź­ni­kiem wpływu odmien­no­ści na życie czło­wieka jest poziom odczu­wa­nego przez niego bólu… I nawet jeśli z wie­kiem taki czło­wiek obo­jęt­nieje na spoj­rze­nia innych, jego wybory i hory­zonty już zostały ogra­ni­czone przez zakazy i cier­pie­nia, któ­rych źró­dłem jest osąd śro­do­wi­ska.

Osoba odmienna i czę­sto abso­lut­nie samotna bar­dzo szybko uczy się, jak się psy­chicz­nie chro­nić przed trud­no­ściami w życiu oso­bi­stym. Nie­któ­rzy idą naprzód i osią­gają suk­ces. U innych pogłę­bia się roz­sz­cze­pie­nie mię­dzy ich naj­głęb­szą oso­bo­wo­ścią i wyzna­wa­nymi war­to­ściami a oso­bo­wo­ścią pozorną, maską, która ich chroni i służy im do inte­gra­cji z oto­cze­niem. Jesz­cze inni, by osią­gnąć akcep­ta­cję oto­cze­nia, ucie­kają się do auto­iro­nii i kon­se­kwent­nie uni­kają kło­po­tli­wych pytań, które mogłyby pod­wa­żyć ich „nor­mal­ność”. Te wybiegi nijak nie zmie­niają jed­nak ich sytu­acji: cokol­wiek by zro­bili, i tak wciąż będą inni.

Odmien­ność, o któ­rej mówię, nie jest nie­okre­ślo­nym wra­że­niem wyni­ka­ją­cym z trud­no­ści w dosto­so­wa­niu się do oto­cze­nia ani tym bar­dziej z jakie­goś zabu­rze­nia na pozio­mie psy­chiki. Jest ona cechą szcze­gól­nej grupy ludzi, któ­rych nazy­wam nadzdol­nymi doro­słymi. Bada się ją serią testów, o któ­rych będzie mowa póź­niej. Rodzi ona u nadzdol­nej osoby spe­cy­ficzny dys­kom­fort, do czego rów­nież wró­cimy, który – jeśli się nad nim nie pra­cuje – stop­niowo pro­wa­dzi do przy­gnę­bie­nia, bier­no­ści, a nawet depre­sji, a te pocią­gają za sobą nie­po­wo­dze­nia w życiu uczu­cio­wym, spo­łecz­nym i zawo­do­wym. Jest to tym bar­dziej nie­bez­pieczne, że spo­łe­czeń­stwo para­dok­sal­nie wyol­brzy­mia odmien­ność, wyno­sząc ją do mocy prawa, ale jed­no­cze­śnie ją mar­gi­na­li­zuje i coraz gorzej tole­ruje. Rów­no­le­gle z rosnącą liczbą gło­sów doma­ga­ją­cych się dziś prawa do odmien­nego myśle­nia, dzia­ła­nia i życia spo­łe­czeń­stwo wykształ­ciło w sobie mecha­ni­zmy słu­żące do pięt­no­wa­nia i odrzu­ca­nia tych, któ­rych zre­du­ko­wało do ich odmien­no­ści. A kiedy u nadzdol­nego doro­słego z nie­prze­cięt­nym IQ wystę­puje dodat­kowa odmien­ność – bo na przy­kład jest homo­sek­su­ali­stą, kobietą czy cudzo­ziem­cem – wów­czas dla ogółu staje się on „wyłącz­nie tym innym i nikim poza tym, tylko i wyłącz­nie innym” – by użyć słów psy­cho­loga Claude’a Geetsa z arty­kułu _La peur de la différence_⁵ („Strach przed inno­ścią”). Sku­mu­lo­wa­nie dwóch odmien­no­ści pogłę­bia cier­pie­nie. Wybit­nej inte­li­gen­cji towa­rzy­szą wybitna świa­do­mość oraz ogromna wraż­li­wość, a to są dwa pod­sta­wowe źró­dła psy­chicz­nej kru­cho­ści. Wyra­zi­sta oso­bo­wość nadzdol­nego doro­słego wraz z jej zło­żo­no­ścią i zdol­no­ścią do auto­mo­ty­wa­cji może zostać uśpiona, stłu­miona, ale ni­gdy nie umiera. Nadzdolny pozo­staje kimś „jako­ściowo” oraz „ilo­ściowo” odmien­nym.

Każdy czło­wiek chce się odróż­niać od innych i broni swo­jej wyjąt­ko­wo­ści – czy to przez spo­sób bycia, życia czy ubie­ra­nia się. Każdy niczym akro­bata balan­suje na linie mię­dzy lękiem przed utratą wła­snego _ja_, roz­to­pie­niem się i roz­pły­nię­ciem w ano­ni­mo­wym tłu­mie a stra­chem przed wyklu­cze­niem, odrzu­ce­niem czy nawet wygna­niem ze spo­łecz­no­ści. W przy­padku ludzi nadzdol­nych ta lina jest bar­dzo napięta – mają oni silną pokusę myle­nia odmien­no­ści z nie­nor­mal­no­ścią. Jedni nie potra­fią prze­kro­czyć gra­nicy oddzie­la­ją­cej ich od ogółu, dla innych jest ona zatarta. Nie­któ­rzy cier­pią, ponie­waż nie potra­fią usta­lić, co wła­ści­wie myślą, powstrzy­mują się od posta­wie­nia sobie pyta­nia: „Kim jestem?” i wzię­cia pod uwagę choćby hipo­tezy, że mogą nale­żeć do doro­słych o wybit­nej inte­li­gen­cji.

Więk­szość osób z nad­wy­daj­no­ścią inte­lek­tu­alną w pierw­szej chwili odrzuca posta­wioną dia­gnozę. Coś takiego jak wybitna inte­li­gen­cja w ich poję­ciu może doty­czyć, podob­nie jak nie­win­ność, tylko dzieci i mija wraz z wie­kiem. Jak wielu innych sądzą też, że powinna się ona prze­ja­wiać w spek­ta­ku­lar­nym suk­ce­sie potwier­dzo­nym bły­sko­tliwą karierą naukową, osią­gnię­ciami w naj­bar­dziej eli­tar­nych dzie­dzi­nach, takich jak mate­ma­tyka i fizyka, czy wyso­kim sta­no­wi­skiem w fir­mie. Wystar­czy jed­nak, że taki czło­wiek weź­mie tę hipo­tezę pod uwagę i spraw­dzi ją, a krę­pu­jące go od dzie­ciń­stwa więzy zaka­zów, nie­zro­zu­mie­nia, poczu­cia winy pękną. Uświa­domi sobie wów­czas, że musi zaak­cep­to­wać swoją odmien­ność, tole­ru­jąc bla­ski i cie­nie swo­jej inte­li­gen­cji. Bla­ski, czyli zako­pane gdzieś w głę­bi­nach pamięci marze­nia o tym, kim będzie lub czego dokona. I cie­nie, czyli fakt, że wybitna inte­li­gen­cja, w teo­rii okla­ski­wana i podzi­wiana, na co dzień bywa lek­ce­wa­żona, kwe­stio­no­wana, a czę­sto nawet znie­na­wi­dzona. Ale to wła­śnie ona – jeśli się ją zro­zu­mie, prze­pra­cuje i roz­wi­nie – pozwala omi­nąć te prze­szkody.

Jak zoba­czymy dalej, odmien­ność nie sta­nowi wyłącz­nie źró­dła cier­pie­nia. Kiedy czło­wiek nadzdolny zro­zu­mie, że nie jest ona upo­śle­dze­niem, może za to być praw­dzi­wym atu­tem i punk­tem wyj­ścia do wybit­nych osią­gnięć, jego spoj­rze­nie na świat się zmie­nia. Oczy­wi­ście na dro­dze każ­dego doro­słego zawsze mogą się poja­wić jed­nostki nie­zdolne do zro­zu­mienia ory­gi­nal­no­ści i bogac­twa jego oso­bo­wo­ści, gotowe rzu­cać mu kłody pod nogi. Jeśli nadzdolny nie zna spo­so­bów i nie ma kom­pe­ten­cji potrzeb­nych, by pora­dzić sobie z taką wro­go­ścią i na nią odpo­wie­dzieć, może się w jej obli­czu znie­chę­cić, zre­zy­gno­wać z sie­bie i z wła­snego roz­woju. Doświad­czył już tylu wahań w związku ze swoim pra­gnie­niem zaan­ga­żo­wa­nia w poprawę czy zmianę sytu­acji i jest tak bar­dzo zmę­czony czę­stym dyle­ma­tem: przed­sta­wić swoje pomy­sły i dać się zauwa­żyć, czy mil­czeć i roz­to­pić się w tłu­mie. Ale jeśli sobie uświa­domi, że jego odmien­ność jest wielką zaletą i że zamiast trwo­nić ener­gię na jej igno­ro­wa­nie i kwe­stio­no­wa­nie, powi­nien ze wszyst­kich sił ją roz­wi­jać, zapa­nuje nad swoim życiem i – jak powie­dział Nie­tz­sche – „sta­nie się tym, kim jest”.

Tacy doro­śli muszą jed­nak wie­dzieć, że są nadzdolni czy nad­wy­dajni inte­lek­tu­al­nie. Tym­cza­sem więk­szość z nich nie została w dzie­ciń­stwie prze­ba­dana. Ponie­waż nie otrzy­mali takiej dia­gnozy, napo­ty­ka­jąc na trud­no­ści czy powta­rza­jące się porażki w doro­słym życiu, skłonni są depre­cjo­no­wać i kwe­stio­no­wać wła­sną war­tość, a nawet obar­czać się winą i karać.

Warto wie­dzieć, że nadzdol­ność nie mija z wie­kiem. Ma raczej ten­den­cję do pogłę­bia­nia się – podob­nie jak cha­rak­te­ry­styczne dla niej nad­wraż­li­wość i per­fek­cjo­nizm. Cechy te, jeśli nie znaj­dują ujścia czy przy­naj­mniej racjo­nal­nego wytłu­ma­cze­nia w ramach posta­wio­nej dia­gnozy nad­wy­daj­no­ści inte­lek­tu­al­nej, rozu­miane są jako ułom­no­ści, potę­gu­jąc izo­la­cję i zamknię­cie w sobie. Trudno nawet poli­czyć nadzdol­nych doro­słych, za radą bli­skich tra­fia­ją­cych do psy­cho­loga i otrzy­mu­ją­cych złą dia­gnozę, wsku­tek któ­rej leczy się u nich zabu­rze­nia zacho­wa­nia.

Posłu­gu­jąc się tą samą logiką, nadzdolni doro­śli mają skłon­ność do postrze­ga­nia wła­snych zdol­no­ści jako cze­goś zwy­czaj­nego, a tych, któ­rzy mają inne niż oni talenty, uwa­żają za wybit­nych. Krótko mówiąc, czują się odmienni, nie wie­dzą, dla­czego tak jest, i cier­pią. Oto co o takich obda­rzo­nych wybitną inte­li­gen­cją jed­nost­kach pisał Kant: „W umy­śle tego, kto postrzega sie­bie jako do owych spraw powo­ła­nego, sama z sie­bie poja­wia się skrom­ność (…), brak zaufa­nia do wła­snych talen­tów pole­ga­jący na tym, że nie podej­muje się decy­zji samemu, lecz zasięga rady innych”⁶. Pierw­szą pomocą, jakiej w ramach tera­pii może udzie­lić spe­cja­li­sta po zdia­gno­zo­wa­niu wybit­nej inte­li­gen­cji, jest spo­rzą­dze­nie wraz z dia­gno­zo­waną osobą tabeli jej spe­cy­ficz­nych cech, by wresz­cie mogła zauwa­żyć ich stałą obec­ność w swoim życiu i spo­so­bie dzia­ła­nia. Tera­peuta może jej też pomóc dostrzec, jak cenny jest powrót do spo­łe­czeń­stwa, a także roz­po­znać zagro­że­nia i trud­no­ści, które na dłuż­szą metę mogą powo­do­wać fru­stra­cję, nie­po­kój i złość. Innymi słowy, może dać takiej oso­bie szansę uważ­nego przyj­rze­nia się por­tre­towi robo­czemu swo­jego sobo­wtóra – odmien­nego tak jak ona – i w ten spo­sób umoż­li­wić jej pozna­nie samej sie­bie.

Kim wła­ści­wie jest nadzdolny doro­sły?

Nadzdolny doro­sły to „doj­rzałe nad swój wiek” dziecko, które doro­sło. Może to brzmieć jak tru­izm, trzeba jed­nak o tej praw­dzie przy­po­mi­nać. „Wybit­ność” – „wysoki poten­cjał inte­lek­tu­alny”, „nad­wy­daj­ność inte­lek­tu­alna” czy wresz­cie, jak mówią Ame­ry­ka­nie, _gift_ – nie poja­wia się w doro­sło­ści. Jest to cecha wro­dzona. Czło­wiek rodzi się z wyż­szą inte­li­gen­cją i zacho­wuje ją. Śro­do­wi­sko spo­łeczne, kraj, w któ­rym żyje, czy otrzy­mane wycho­wa­nie mogą tę cechę kwe­stio­no­wać albo prze­ciw­nie, roz­wi­jać ją, a przy­naj­mniej umoż­li­wiać jej wykry­cie poprzez testy oraz z pomocą psy­cho­lo­gów czy psy­chia­trów spe­cja­li­zu­ją­cych się w tej dzie­dzi­nie.

Jeśli więc chcemy się roz­wi­jać, nie możemy pomi­jać kwe­stii nad­wy­daj­no­ści inte­lek­tu­al­nej: psy­cho­log nie może pro­wa­dzić tera­pii pacjenta, u któ­rego ją podej­rzewa, bez prze­ba­da­nia go za pomocą dokład­nych testów (w tym słyn­nego testu na IQ) o potwier­dzo­nej wia­ry­god­no­ści, któ­rych wyniki inter­pre­tuje się zgod­nie ze stan­dar­dami dosto­so­wa­nymi do bada­nego. Doro­śli, któ­rzy przy­cho­dzą do mnie we wła­snej spra­wie, nawet jeśli w dzie­ciń­stwie prze­cho­dzili testy, wyka­zują tę samą cie­ka­wość i nie­po­kój co więk­szość tra­fia­ją­cych do mnie na kon­sul­ta­cje rodzi­ców (czę­sto dobrze zorien­to­wa­nych w tema­cie). „Co to zna­czy być nadzdol­nym?” – pytają, jakby cho­dziło o jakąś cho­robę, któ­rej obja­wów i roz­woju nie znają. Czę­sto wspo­mi­nam Cla­ire, która poja­wiła się w moim gabi­ne­cie kilka dni po kon­sul­ta­cji w spra­wie swo­ich dzieci. Mój wykład na temat nad­in­te­li­gen­cji ją poru­szył i choć zakli­nała się, że to na pewno nie jej przy­pa­dek, nie mogła się oprzeć poku­sie opo­wie­dze­nia mi o swoim dzie­ciń­stwie i o pod­rzęd­nym sta­no­wi­sku, jakie przezna­czył dla niej ojciec w rodzin­nej fir­mie, w któ­rej jej bra­cia otrzy­mali kie­row­ni­cze posady. Przy­tło­czyły ją rodzinna tra­dy­cja i ste­reo­ty­powa rola kobiety, była też roz­darta mię­dzy pokusą pod­da­nia się i nie­prze­par­tym pra­gnie­niem, by zrzu­cić kaj­dany i iść naprzód. Czy muszę doda­wać, że Cla­ire prze­szła testy śpie­wa­jąco?

Ter­min _surdoué_ („nadzdolny”) to neo­lo­gizm po raz pierw­szy użyty przez Léona Dau­deta w książce _La recher­che du beau_⁷ („Poszu­ki­wa­nie piękna”) i wyko­rzy­stany w roku 1959 przez Juliana de Aju­ria­gu­errę w jego pod­ręcz­niku do psy­chia­trii dzie­cię­cej⁸. „Nadzdol­nym nazy­wamy dziecko, które posiada zdol­no­ści widocz­nie wyż­sze niż inne dzieci w tym samym wieku”. Okre­śle­nie _surdoué_ odnosi się dziś do dzieci lub doro­słych, któ­rych moż­li­wo­ści inte­lek­tu­alne wykra­czają ponad usta­loną normę, choć czę­sto mówi się też o „oso­bach o wyso­kim poten­cjale inte­lek­tu­al­nym” lub o „przed­wcze­śnie roz­wi­nię­tych inte­lek­tu­al­nie”. Defi­niuje ono osoby obda­rzone nie­prze­ciętną inte­li­gen­cją, która prze­ja­wia się w nie­stan­dar­do­wym spo­so­bie roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów.

Na wstę­pie chcia­ła­bym uści­ślić, że z oczy­wi­stych powo­dów o oso­bach doro­słych będę mówić jako o nadzdol­nych, a nie jako o przed­wcze­śnie roz­wi­nię­tych inte­lek­tu­al­nie. Dziecko przed­wcze­śnie roz­wi­nięte inte­lek­tu­al­nie czę­sto nie jest bar­dziej inte­li­gentne od innych dzieci, ale wcze­śniej osiąga poziom wła­ściwy star­szym dzie­ciom. W przy­padku doro­słych uży­wamy ter­mi­nów „nadzdol­ność” – „nad­wy­daj­ność inte­lek­tu­alna” – lub, jak chcą Ame­ry­ka­nie, _gift_.

W jaki spo­sób mie­rzy się inte­li­gen­cję? Jako że obej­muje ona wszyst­kie funk­cje umy­słowe mające udział w pozna­niu kon­cep­tu­al­nym i racjo­nal­nym, opra­co­wano testy pozwa­la­jące obli­czyć ogólny poten­cjał inte­lek­tu­alny jed­nostki, a także jej zdol­ność do przy­sto­so­wa­nia się do nowych sytu­acji i roz­wią­zy­wa­nia poja­wia­ją­cych się trud­no­ści. Testy te, powstałe w więk­szo­ści w roku 1939, zostały opu­bli­ko­wane przez Ame­ry­ka­nina Davida Wechslera. Wyniki bada­nia pla­sują się na skali od 0 do 150 punk­tów i wię­cej (100 punk­tów przyj­muje się jako średni ilo­raz inte­li­gen­cji). Wynik otrzy­many po prze­pro­wa­dze­niu testu pozwala zakwa­li­fi­ko­wać bada­nego do jed­nej z sied­miu nastę­pu­ją­cych grup:

- powy­żej 130 (2,2% popu­la­cji): bar­dzo wysoka inte­li­gen­cja – jed­nostka nadzdolna lub przed­wcze­śnie roz­wi­nięta inte­lek­tu­al­nie;
- od 120 do 130 (6,7% popu­la­cji): wysoki poziom inte­li­gen­cji;
- od 110 do 120 (16,1% popu­la­cji): ponad­prze­ciętny poziom inte­li­gen­cji;
- od 90 do 110 (50% popu­la­cji): inte­li­gen­cja prze­ciętna lub śred­nia;
- od 80 do 90 (16,1% popu­la­cji): poziom inte­li­gen­cji niż­szy od prze­cięt­nego;
- 70 do 80 (6,7% popu­la­cji): poziom ogra­ni­cze­nia umy­sło­wego;
- poni­żej 70 (2,2% popu­la­cji): poziom upo­śle­dze­nia umy­sło­wego.

Nadzdolni doro­śli wystę­pują we wszyst­kich gru­pach spo­łecz­nych. Jeśli w śro­do­wi­skach uprzy­wi­le­jo­wa­nych wydają się licz­niejsi, to dla­tego, że w takim oto­cze­niu mają więk­sze szanse na to, iż zostaną zauwa­żeni i zdia­gno­zo­wani. Osoby nadzdolne żyją na całym świe­cie, pra­cują w mnó­stwie zawo­dów, repre­zen­tują wszyst­kie war­stwy eko­no­miczne i grupy wie­kowe. Miesz­kają w Paryżu i mia­stecz­kach na pro­win­cji, w każ­dym śro­do­wi­sku kul­tu­ro­wym, w tra­dy­cyj­nej kla­sie śred­niej czy w spo­łecz­no­ści imi­gran­tów.

Podob­nie jak w przy­padku dzieci, bada­nie IQ osoby doro­słej nie uwzględ­nia jej psy­chiki ani sytu­acji życio­wej – czyn­ni­ków, które od naj­młod­szych lat miały wpływ na roz­wój jej inte­li­gen­cji, która przez to nie jest w pełni zde­fi­nio­wana. Nadzdol­ność to przede wszyst­kim stan umy­słu, spo­sób spo­glą­da­nia na świat, zespół naprawdę spe­cy­ficz­nych cech, które w pra­wie każ­dym przy­padku da się zwe­ry­fi­ko­wać.

Nadzdol­no­ścią inte­re­so­wał się już Pla­ton, czego ślad znaj­du­jemy w jego _Pań­stwie_, jed­nak w rze­czy­wi­sto­ści zaczęto się nią zaj­mo­wać dużo póź­niej. Nie­stety wciąż postrzega się ją raczej jako pry­watne, oso­bi­ste doświad­cze­nie, porów­ny­walną do rudych wło­sów oso­bli­wość, wyra­ża­jącą się w skom­pli­ko­wa­nych osią­gnię­ciach (jak wzory mate­ma­tyczne Ein­ste­ina czy wytwory rzad­kiej twór­czo­ści arty­stycz­nej) niż jako praw­dziwe wyzwa­nie dla naszego spo­łe­czeń­stwa, nie dostrze­ga­jąc wno­szo­nego przez nią bogac­twa, które leży odło­giem, ani powo­do­wa­nych przez nią cier­pień, któ­rych można by unik­nąć.

Naukowcy zresztą o wiele czę­ściej zaj­mują się stu­dio­wa­niem natury samej nadzdol­no­ści, nie­któ­rymi zwią­za­nym z nią „darami” – takimi jak tele­pa­tia czy intu­icja – i czę­ściami mózgu, które ona wyko­rzy­stuje, niż rela­cjami osób nadzdol­nych z oto­cze­niem. Wie­dząc, że tacy ludzie to zale­d­wie 2% całej popu­la­cji, można uznać, że z jed­nej strony to zbyt mała grupa, by przy­cią­gnąć uwagę, a z dru­giej – za duża, żeby w dal­szym ciągu ją pomi­jać.

Fran­cja była pierw­szym kra­jem, który zain­te­re­so­wał się kwe­stią nadzdol­no­ści. W roku 1905 fran­cu­ski rząd popro­sił Alfreda Bineta, dyrek­tora Labo­ra­to­rium Psy­cho­fi­zjo­lo­gii na Sor­bo­nie, by zba­dał roz­wój psy­cho­lo­giczny dzieci. Jego stu­dium legło u pod­staw pierw­szego testu bada­ją­cego „poziom umy­słowy” – który trzy lata póź­niej zaadap­to­wał Lewis Ter­man, ame­ry­kań­ski psy­cho­log zachwy­cony dostę­pem do narzę­dzia do pomiaru i porów­ny­wa­nia inte­li­gen­cji. Ter­man pra­gnął pogłę­bić przed­sta­wione w książce _Here­di­tary Genius_⁹ („Dzie­dziczny geniusz”) tezy Fran­cisa Gal­tona, jakoby genialny umysł był cechą dzie­dziczną. W mojej poprzed­niej pracy¹⁰ szcze­gó­łowo przed­sta­wi­łam histo­rię „ter­mi­tów” – grupy 1444 dzieci o ilo­ra­zie inte­li­gen­cji 140 lub wyż­szym, prze­te­sto­wa­nych w wieku przed­szkol­nym i obser­wo­wa­nych przez całe życie – kiedy w roku 1955 ucznio­wie zmar­łego w 1956 Ter­mana wydali ostat­nią pracę na temat stanu tych osób, ich śred­nia wieku wyno­siła 78 lat. Choć minu­sami tego eks­pe­ry­mentu są pewne nie­ści­sło­ści, spe­cy­fika okresu pro­wa­dze­nia badań oraz dobór uczest­ni­ków, dostar­czył on kli­ni­cy­stom mnó­stwa wciąż aktu­al­nych danych. Wzbu­dził entu­zjazm licz­nych psy­cho­lo­gów i otwo­rzył drogę dla wielu innych badań. Dzięki temu w 1994 roku w Sta­nach Zjed­no­czo­nych powstał fede­ralny Ośro­dek Badań nad Oso­bami Nadzdol­nymi. Koor­dy­nuje on prace 5 uni­wer­sy­te­tów, 360 szkół i około 170 naukow­ców. Pod­jął też współ­pracę z setką ame­ry­kań­skich i kana­dyj­skich uczelni. Zwią­zani z nim naukowcy pro­wa­dzą w tej chwili bada­nia z udzia­łem 250 tysięcy dzieci.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książkiZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1.

Sten­dhal, Czer­wone i czarne, przeł. T. Boy-Żeleń­ski, Bibl­jo­teka Boya, War­szawa 1932.

2.

Anioł Ślą­zak, Che­ru­bowy _wędro­wiec_, przeł. M. Bryk­czyń­ski i J. Pro­ko­piuk, Insty­tut Miko­łow­ski, Miko­łów 2000

3.

I. Kant, Antro­po­lo­gia w uję­ciu prag­ma­tycz­nym, przeł. E. Drza­zgow­ska, P. Sosnow­ska, Wydaw­nic­two IFiS PAN, War­szawa 2005.

4.

H. Gri­maud, Dzi­kie waria­cje, przeł. K. Kowal­czyk, Alba­tros, War­szawa 2007.

5.

C. Geets, La peur de la différence, „Pensée Plu­rielle” – 2003, vol. 1, nr 5, s. 7–16.

6.

I. Kant, _Antro­po­lo­gia w uję­ciu prag­ma­tycz­nym_, dz. cyt.

7.

L. Dau­det, La recher­che du beau, Flam­ma­rion, Paryż 1932.

8.

J. de Aju­ria­gu­erra, Manuel de psy­chia­trie de l’enfant, Mas­son, Paryż 2001.

9.

F. Gal­ton, Here­di­tary Genius, Mac­mil­lan Publi­shers and Co., Lon­dyn 1869.

10.

M. de Ker­ma­dec, Pour que mon enfant réussisse. Le soute­nir et l’accom­pa­gner, Albin Michel, Paryż 2010.