Katedra Marii Panny w Paryżu - ebook

WPROWADZENIE

Przed kil­koma laty, zwie­dza­jąc albo raczej plą­dru­jąc po kate­drze Naj­święt­szej Panny Marii, autor tej książki, w ciem­nym zakątku jed­nej z wież, zna­lazł na murze wyryty ten wyraz:

ΑΝ’ΑΓΚΗ

Te gło­ski grec­kie, sczer­niałe ze sta­ro­ści i głę­boko werznięte w kamień, noszące na sobie piętna kali­gra­fii gotyc­kiej i przy­po­mi­na­jące, że ręka ze śred­nich wie­ków je kre­śliła, nade wszystko zna­cze­nie ich zło­wróżbne i straszne, mocno ude­rzyły autora.

Pytał sam sie­bie, pra­gnąc odgad­nąć, jakaż to dusza cier­piąca nie mogła opu­ścić świata, aby nie zazna­czyć zbrodni, albo nie­szczę­ścia na czole sta­rej świą­tyni?

Jak tylko zaczęto mazać i dra­pać mury, znikł napis. Albo­wiem tak postę­pują od dwu­stu lat z cudow­nymi śred­nich wie­ków kościo­łami. Zmiany ze wszech stron oble­gają je, z wierz­chu i wewnątrz – ksiądz je obiela, archi­tekt odra­puje, a lud przy­cho­dzi i burzy.

Oprócz sła­bej pamiątki, jaką autor pozo­sta­wił w tej książce, nie ma śladu z owego ponu­rego napisu w kate­drze Naj­święt­szej Panny Maryi w Paryżu, rów­nie jak ze smut­nego prze­zna­cze­nia osoby, która tre­ści­wie los swój skre­śliła. Czło­wiek, piszący na murze, znik­nął od kilku wie­ków, wyraz nakre­ślony znik­nął z kościel­nego muru, a sam kościół wkrótce może znik­nie z powierzchni ziemi.

Z tego wyrazu napi­sano książkę: „Kate­dra Naj­święt­szej Panny Marii w Paryżu”.I. Wielka sala

I

Wielka sala

Trzy­sta czter­dzie­ści osiem lat, sześć mie­sięcy i dzie­więt­na­ście dni pary­ża­nie obu­dzili się na dźwięk wszyst­kich dzwo­nów, biją­cych w potrój­nym okręgu: Cité, Uni­wer­sy­tetu i Mia­sta.

Nie jest to dzień pamiętny w histo­rii 6 stycz­nia 1482 roku. Żaden zna­ko­mity wypa­dek nie poru­szał od rana spi­żów i pary­żan – albo­wiem nie był to ani szturm Pikar­dyj­czy­ków lub Bur­gund­czy­ków, ani uro­czy­ste polo­wa­nie, ani bunt stu­den­tów w win­nicy Laas, ani wjazd groź­nego i potęż­nego króla, ani nawet powie­sze­nie łotrów i łotrzyc w spra­wie­dli­wo­ści pary­skiej – nawet nie było to przy­by­cie, tak czę­ste w pięt­na­stym wieku, nadę­tej i szum­nej amba­sady. Zale­d­wie dwa dni minęły od ostat­niego wjazdu jed­nej z kal­wa­kat tego rodzaju posłów fla­mandz­kich, mają­cych zawrzeć mał­żeń­stwo del­fina z Mał­go­rzatą Fla­mandzką, wjazdu, który znu­dził kar­dy­nała Bour­bon, zmu­szo­nego, dla podo­ba­nia się kró­lowi, uśmie­chać do nie­okrze­sa­nych bur­mi­strzów fla­mandz­kich, przyj­mo­wać ich w swoim pałacu de Bour­bon, pięk­nym moral­nym dia­lo­giem i wesołą kro­to­chwilą w cza­sie, gdy ulewny deszcz moczył mu przed bra­mami prze­śliczne kobierce.

Szó­stego stycz­nia, który poru­szał całą lud­ność Paryża, jak mówi Jan de Troyes, podwójna była uro­czy­stość, połą­czona od nie­pa­mięt­nych cza­sów, to jest obiór króla mig­da­ło­wego i Święto Bła­znów.

Dnia tego miały być fajer­werki na placu de Gréve, uma­je­nie w pałacu Bra­que i dia­log w Pałacu Spra­wie­dli­wo­ści. Ogło­szono to przy dźwięku trąb po uli­cach i pla­cach przez dwo­rzan pre­wota, ubra­nych w piękne fio­lety z bia­łymi krzy­żami na pier­siach.

Tłum miesz­czan, zamknąw­szy domy i sklepy, zdą­żał w jedno z tych trzech wspo­mnia­nych miejsc – każdy jakąś obrał sobie drogę: ten na fajer­werki, ten na uma­je­nie, a ten na dia­log. Trzeba przy­znać na pochwałę gaw­ro­nów ówcze­snych, że więk­sza ich część udała się na sztuczne ognie tak sto­sowne do pory roku, albo na dia­log, mający się odbyć w wiel­kiej sali pałacu, dobrze osło­nię­tej i zamknię­tej, i że cie­kawi pozwo­lili swo­bod­nie mar­z­nąć uma­je­niu pod nie­bem stycz­nio­wym, przy cmen­ta­rzu kaplicy de Bra­que.

Wszyst­kimi przy­stę­pami lud napły­wał do Pałacu Spra­wie­dli­wo­ści, albo­wiem wie­dziano, że amba­sa­do­ro­wie fla­mandzcy, przy­byli zaoneg­daj, mieli być obecni na dia­logu i na obra­niu naczel­nika bła­znów, które rów­nież w wiel­kiej sali odbyć się miało.

Nie tak to łatwo było tego dnia dostać się do wiel­kiej sali, uwa­ża­nej pod­ów­czas za naj­więk­szy budy­nek (prawda, że Sau­val nie zmie­rzył jesz­cze sali w zamku Mon­tar­gis). Miej­sce przed pała­cem, napchane ludem, przed­sta­wiało się z okien cie­ka­wym jak morze, w które pięć albo sześć ulic, jak ujścia rzek, co moment wyle­wały potoki głów. Bał­wany te, co chwila rosnące, potrą­cały się o węgły domów, postę­po­wały tu i ówdzie z ulic, jakby z przy­ląd­ków, i wpa­dały w zatokę nie­fo­remną napcha­nego placu. W środku wyso­kiego, gotyc­kiego przodu pałacu, wiel­kie schody, na które usta­wicz­nie tłumy wcho­dziły i zstę­po­wały z nich, roz­pry­ski­wały na dwie boczne strony brze­mienne bał­wany ludzi; schody te, mówię, try­skały usta­wicz­nie na plac, jak fon­tanna w sadzawkę, krzyki, śmie­chy, tupa­nie, mie­szały się w gwar i hałas. Nie­kiedy ten hałas wzra­stał nad­zwy­czaj, a tłumy jedne o dru­gie potrą­cały się, mie­szały i burzyły. Były to chwile, kiedy jakiś łucz­nik albo sier­żant konny chciał przy­wra­cać porzą­dek uży­ciem wła­dzy, którą pre­wo­to­wie prze­ka­zali kone­ta­blom, kone­ta­ble mar­szał­kom, a mar­szał­ko­wie dzi­siej­szej żan­dar­me­rii pary­skiej.

W drzwiach, oknach, na dym­ni­kach i dachach wiły się głowy poczci­wych miesz­czan, spo­kojne, dobre, spo­glą­da­jąc na pałac, na tłumy – i nie pra­gnąc nic wię­cej; bo lud pary­ski poprze­staje na widoku widzów i dla niego bar­dzo jest cie­kawą rze­czą stać za murem, za któ­rym krzyk się roz­lega.

Gdyby nam było wolno, ludziom z roku 1830, pomie­szać się myślą z pary­ża­nami z pięt­na­stego wieku i wyjść, jak oni, popy­chani, bici, dep­tani, w wielką salę pałacu 6 stycz­nia 1482 r., widok nie mniej miałby powabu i rze­czy nas ota­cza­jące zupeł­nie byłyby daw­nym podobne.

Jeśli czy­tel­nik pozwoli wyobra­zić sobie wra­że­nie, jakiego by doznał, prze­kra­cza­jąc z nami próg wiel­kiej sali, wśród tłumu w róż­no­barw­nych stro­jach, powa­żymy się je przy­wo­łać.

A naprzód szum w uszach, oczy ślepną. Nad gło­wami podwójne skle­pie­nie obite rzeź­bami drew­nia­nymi, poma­lo­wa­nymi na nie­bie­sko, wyzło­co­nymi w wielu miej­scach; pod sto­pami posadzka z czar­nego i bia­łego mar­muru. O kilka kro­ków od nas ogromna kolumna, następ­nie druga, dalej trze­cia, a w całej sali aż sie­dem kolumn, pod­pie­ra­ją­cych skle­pie­nie. Dookoła czte­rech pierw­szych kolumn sklepy prze­kup­niów, błysz­czące szkłem i świe­ci­dłami, dookoła trzech innych ławki drew­niane, wytarte od czę­stego sia­da­nia powo­dów i pro­ku­ra­to­rów. Wokoło sali, wzdłuż wyso­kiego muru, w drzwiach, oknach, pomię­dzy kolum­nami, nie­skoń­czony sze­reg posą­gów kró­lów fran­cu­skich, począw­szy od Fara­monda, kró­lów drze­miącz­ków z zało­żo­nymi rękami i spusz­czo­nymi oczyma, kró­lów wojow­ni­czych i męż­nych z głową i rękami wznie­sio­nymi do góry. Następ­nie w oknach skle­pio­nych szyby róż­no­ko­lo­rowe, a we wcho­dach bogato rżnięte drzwi i odrzwia; wszystko zaś – skle­pie­nia, kolumny, ściany, obi­cia, drzwi, posągi – osło­nięte z góry do dołu powłoką błę­kitną i złotą, która, choć nieco zapy­lona ówcze­śnie, zni­kła w roku łaski 1549, w któ­rym Breuil podzi­wiał ją tylko z poda­nia.

Wyobraźmy sobie teraz tę wielką podłużną salę, oświe­tloną bla­dym pro­mie­niem stycz­nio­wego dnia, nabitą wcho­dzą­cym tłu­mem, który kręci się dookoła kolumn wzdłuż ścian, a będziemy mieli choć nie­do­kładne poję­cie obrazu, któ­rego podać pra­gniemy szcze­góły.

Rzecz nie­za­wodna, że gdyby Rava­il­lac nie przy­śpie­szył zgonu Hen­ryka IV, nie byłoby dowo­dów czy­nów zło­żo­nych w Pałacu Spra­wie­dli­wo­ści, następ­nie zaś nie byłoby powodu, aby wspo­mniane papiery zni­kły; stąd zaś wnio­sek, że nikt nie miałby przy­czyny pod­pa­lać Pałacu Spra­wie­dli­wo­ści, dla znisz­cze­nia papie­rów, i nie byłoby pożaru w roku 1618. Gdyby Pałac Spra­wie­dli­wo­ści stał jesz­cze, a w nim i wielka sala, mógł­bym powie­dzieć czy­tel­ni­kowi: Pójdź – zobacz ją! Tym zaś spo­so­bem i od opisu był­bym wolny. Wnio­sek oczy­wi­sty, że wiel­kie wypadki mają nie­obli­czalne następ­stwa.

Rzecz podobna, że Rava­il­lac mógł nie mieć wspól­ni­ków; następ­nie, jeśli ich nie miał, że oni nie przy­czy­nili się do pożaru 1618 r. Jesz­cze dwa punkty do wytłu­ma­cze­nia: naprzód wielka, gore­jąca gwiazda, sze­roka na stopę, wysoka łokieć, która spa­dła, jak wia­domo, 7 marca po pół­nocy na pałac; po dru­gie, zwrotka Teo­fila:

_Zaiste szkoda nie lada!_

_Że spra­wie­dli­wość w Paryżu,_

_Najadł­szy się z pie­przem ryżu,_

_Ogień pod pałac pod­kłada._

Niech sobie kto, co chce myśli o tym potrój­nym wytłu­ma­cze­niu pożaru Pałacu Spra­wie­dli­wo­ści w roku 1618 – fakt jest pewny, bo pałac zgo­rzał. Z przy­czyny tego wypadku, następ­nie z licz­nych prze­bu­do­wań tego, co ogień oszczę­dził, mało dziś pozo­staje z tej pierw­szej sie­dziby kró­lów fran­cu­skich, z tego star­szego brata Luwru, już i tak sta­rego za Filipa Pięk­nego, że na próżno by szu­kano śla­dów wspa­nia­łych budowli, wysta­wio­nych przez króla Roberta, a opi­sa­nych przez Hel­gal­dusa. Co stało się z izbą kanc­ler­ską, gdzie Ludwik Święty brał ślub? Z ogro­dem, w któ­rym wymie­rzał spra­wie­dli­wość, ubrany w kurtce wiel­błą­dziej, w płasz­czu bez ręka­wów i leżący na mura­wie z Joinvillém? Gdzie jest izba cesa­rza Zyg­munta? Izba Karola IV, Jana bez Ziemi? Gdzie schody, z któ­rych Karol VI ogło­sił edykt uła­ska­wie­nia? Kamień, na któ­rym Mar­cel zamor­do­wał w obec­no­ści del­fina, Roberta de Cler­mont i mar­szałka Cham­pa­gne? Furtka, skąd ogła­szano bulle anty­pa­pieża Bene­dykta? I wielka sala ze zło­ce­niami, lazu­rem, skle­pie­niami, posą­gami i ogrom­nymi kolum­nami? I lew kamienny leżący przy drzwiach, z głową spusz­czoną, ogo­nem mię­dzy nogami, jak lwy Salo­mona w pozie pokory, tak przy­zwo­itej dla siły przed spra­wie­dli­wo­ścią? I piękne drzwi i piękne okna? I ślu­sar­skie prze­śliczne roboty Biscor­netta i sto­larka Hancy?… Co zro­bił czas, co zro­bili ludzie z tych cudów? Cóż nam dano za to wszystko, za całą histo­rię Galii, za całą sztukę gotycką? – Cięż­kie pła­sko­rzeźby Bros­sego, tego nie­zgrab­nego archi­tekta przed­sionku Saint-Gervais! Otóż, co nam dano za sztukę; co zaś do histo­rii – bajeczne wspo­mnie­nia o wiel­kiej kolum­nie, jesz­cze gło­śne w sprzecz­kach uczo­nych.

Mniej­sza o to – powróćmy do sali daw­nego pałacu.

Dwa krańce tego olbrzy­miego rów­no­le­gło­boku były zajęte: jeden przez sławny stół mar­mu­rowy, z jed­nej sztuki tak dłu­giej, tak sze­ro­kiej i gru­bej, jakiej ni­gdy nie widziano, według stylu Gar­gan­tua, który ją nazywa odła­mem świata; drugi przez kaplicę, w któ­rej Ludwik XI kazał się wyro­bić z kamie­nia, klę­czący przed Naj­święt­szą Panną, i gdzie kazał prze­nieść, nie trosz­cząc się, że roze­rwie sze­reg posą­gów kró­lew­skich, sta­tuy Karola Wiel­kiego i świę­tego Ludwika, dwóch wład­ców, któ­rych być sadził potęż­nymi i w nie­bie. Kaplica ta, nowa jesz­cze, bo zbu­do­wana przed sze­ścioma laty, była w smaku deli­kat­nej archi­tek­tury, miała cudowne rzeźby, głę­bo­kie a cien­kie inkru­sta­cje, co ozna­cza koniec archi­tek­tury gotyc­kiej i uwiecz­nia się w fan­ta­zyj­nych odro­dze­nia dzie­łach. Mała rozeta prze­zro­czy­sta nad drzwiami była arcy­dzie­łem deli­kat­no­ści i wdzięku, i rzec o niej można: była to koron­kowa gwiazda.

W środku sali, wprost wiel­kich drzwi, było wznie­sie­nie, okryte bogatą mate­rią złotą i przy­su­nięte do muru, z któ­rego było wej­ście do pokoju zło­tego, a wysta­wione dla posłów fla­mandz­kich i innych zna­ko­mi­tych osób, zapro­szo­nych na dia­log.

Na stole mar­mu­ro­wym, według zwy­czaju, miał być przed­sta­wiony dia­log. Przy­go­to­wa­nia poczy­niono od rana, wielka mar­mu­rowa tablica, pory­so­wana gwoź­dziami obu­wia, dźwi­gała drew­nianą wynio­słą klatkę, któ­rej część wyż­sza, dostępna wszyst­kim spoj­rze­niom, miała słu­żyć za scenę; wnę­trze zaś, okryte obi­ciem, za gar­de­robę dla osób gra­ją­cych. Nie było zapewne tak nie­prze­zor­nego czło­wieka, któ­ryby, chcąc, nie mógł się tam dostać. Bło­go­sła­wione dzie­ciń­stwo sztuki!

Kilku sier­żan­tów komen­danta pałacu, zwy­czaj­nych stró­żów zabaw ludu w święta i w dni egze­ku­cji, stało w rogach mar­mu­ro­wego stołu.

Z ude­rze­niem dwu­na­stej godziny na zega­rze pałacu sztuka miała się zacząć. Była to godzina mniej sto­so­wana na teatralne przed­sta­wie­nia, ale do posłów nale­żało się zasto­so­wać.

Prócz tego tłumy cze­kały od samego rana; wielu bar­dzo poczci­wych cie­kaw­ców szczę­kało zębami od świtu przed pała­cem, a znaczna liczba i noc tam prze­pę­dziła, aby sobie miej­sca zapew­nić. Tłum rósł co chwila i jak rzeka wycho­dząca z koryta zaczął napeł­niać mury, obta­czać kolumny i w każ­dym roz­le­wać miej­scu. Utru­dze­nie, nie­cier­pli­wość, znu­dze­nie, sza­lona wol­ność, kłót­nie o udep­ta­nie butem albo trą­ce­nie łok­ciem, przed przy­by­ciem posłów, szcze­gól­nie cierpki nada­wały wyraz temu ludowi, ście­śnio­nemu, natło­czo­nemu, a zawsze cie­ka­wemu. Sły­chać było skargi i wyrze­ka­nia prze­ciwko Fla­mand­czy­kom, kar­dy­na­łowi de Bour­bon, ofi­ce­rowi pałacu, Mał­go­rza­cie Austriac­kiej, sier­żan­tom, zimnu, gorącu, bisku­powi pary­skiemu, naczel­ni­kowi bła­znów, posą­gom, kolum­nom, zamknię­tym drzwiom i otwar­tym oknom. Wszystko z wielką rado­ścią ulicz­ni­ków i lokai roz­sia­nych w tłu­mie, któ­rzy do nie­ukon­ten­to­wa­nia ogól­nego mie­szali swoje figle i kłuli, rzec można, roz­draż­nione nerwy.

Pomię­dzy innymi była grupa tych weso­łych sza­leń­ców, któ­rzy, usiadł­szy na porę­czach okien, stam­tąd rzu­cali spoj­rze­nia i żar­ciki wewnątrz i zewnątrz sali. Z weso­łych, a śmiesz­nych ruchów, z krzy­kli­wych gło­sów, któ­rymi się odzy­wali do swo­ich towa­rzy­szów, w innych będą­cych miej­scach, łatwo wnieść było można, że nie podzie­lają powszech­nego znu­dze­nia i że wybor­nie umieją korzy­stać z czasu i wycią­gnąć przy­jem­ność, gdzie ją tylko zna­leźć podobna.

– Na moją poczci­wość, to ty Joan­nes Frollo de Molen­dino! – zawo­łał jeden z nich, mały blon­dy­nek, z ładną, zło­śliwą twa­rzyczką, ucze­piony u kapi­tela kolumny. – Wła­ści­wie cie­bie nazy­wają Jehan de Moulin, bo twoje ręce i nogi wyglą­dają jak skrzy­dła od wia­traka. Jak dawno już tu jesteś?

– A niech dia­bli!… – odpo­wie­dział Joan­nes Frollo. – Wię­cej niż cztery godziny i myślę, że mi je na tam­tym świe­cie za czy­ściec poli­czą. Sły­sza­łem ośmiu śpie­wa­ków króla sycy­lij­skiego, któ­rzy o siód­mej godzi­nie śpie­wali na woty­wie w kaplicy.

– Piękni śpie­wacy! – odparł inny – Głosy ich wię­cej spi­cza­ste niż czapki. Zanim mszę zaku­piono do świę­tego Jana, trzeba się było dowie­dzieć, jak wygląda łacina w pro­wan­sal­skim dia­lek­cie.

– Masz słusz­ność, panie Idzi Lecornu, kuśnie­rzu kró­lew­ski – odrzekł ulicz­nik, sie­dzący na kapi­telu.

Ogólny śmiech powi­tał nazwi­sko kuśnie­rza kró­lew­skiego.

– Lecornu! Idzi Lecornu! – mówili jedni.

– _Cor­nu­tus et hir­su­tus_ – wołali dru­dzy.

– He! Zapewne – mówił mały dia­be­łek z kapi­tela – cóż tak śmiesz­nego? Zacny Idzi Lecornu, brat Jehana Lecornu, inten­denta kró­lew­skiego pałacu, syn Mahieta Lecornu, pierw­szego drwala z Vin­cen­nes: wszy­scy miesz­cza­nie pary­scy, wszy­scy żonaci – i ojciec, i syno­wie.

Śmiech powstał na nowo. Kuśnierz, nie odpo­wie­dziaw­szy słowa, chciał się ukryć przed wymie­rzo­nymi nań spoj­rze­niami, lecz tylko się pocił i sapał. Nie mogąc zna­leźć sto­sow­nego kąta, wle­pił w ramiona sąsia­dów swoją sze­roką i czer­woną twarz, która rychłą zapo­wia­dała apo­plek­sję. Na koniec jego­mość gruby, krótki i zacny jak on, przy­szedł mu na pomoc.

– A to co! Pano­wie nie­do­rostki zanadto sobie pozwa­lają; za moich cza­sów oćwi­czy­liby ich jak kotów.

Tłum mło­dzieży par­sk­nął śmie­chem.

– Hola! Hola! A to co za jeden?… A to śmia­łek! – wołali.

– Znam ja go! – ode­zwał się jeden. – To pan Andrzej Musnier.

– Hardy, bo jest jed­nym z czte­rech przy­się­głych księ­ga­rzy uni­wer­sy­tetu – rzekł inny.

– Wszyst­kiego po cztery w tym skle­pie – ode­zwał się trzeci – cztery narody, cztery święta, czte­rech pro­ku­ra­to­rów, czte­rech wybor­ców i czte­rech księ­ga­rzy.

– I cóż – odparł Jehan Frollo – niech ich wszyst­kich czte­rech!…

– Musnier, spa­limy twoje książki.

– Musnier, pobi­jemy two­jego lokaja.

– Musnier, obło­cimy twoją żonę.

– Poczciwa panna Oudarde.

– Tak świeża i wesoła, jakby była wdową.

– A niech was pio­run trza­śnie! – mówił przez zęby Andrzej Musnier.

– Panie Andrzeju! – zawo­łał Jehan zawsze sie­dzący na swoim kapi­telu – Milcz albo ci na łeb zlecę.

Pan Andrzej wzniósł oczy, zda­wał się mie­rzyć wyso­kość kolumny, cięż­kość figla­rza i, podwo­iw­szy kwa­drat z cięż­ko­ści przez wyso­kość, umilkł.

Jehan, pan placu, mówił z try­um­fem:

– Zoba­czysz, choć jestem bra­tem uczo­nego alche­mika.

– Pano­wie! To lud z uni­wer­sy­tetu!… Nie umieją nawet praw naszych sza­no­wać; w mie­ście jest uma­je­nie i fajer­werki, dia­log i amba­sa­do­ro­wie w Cité – w uni­wer­sy­te­cie zaś nic!

– Prze­cież plac Mau­bert jest dość obszerny – ode­zwał się jakiś mło­dzik uwie­szony na stole.

– Precz z ich zaba­wami! – krzy­czał Jan.

– Trzeba dziś wypra­wić fajer­werki na polu Gail­lard – ode­zwał się inny – i popa­lić książki pana Andrzeja.

– I stół jego pisa­rzy!

– I rózgi sier­żan­tów!

– I stoły prze­kup­niów.

– I ławki rek­tora.

– Precz z panem Andrze­jem, z księ­ga­rzami, pisa­rzami, teo­lo­gami, leka­rzami i uczo­nymi.

– A to koniec świata!… – szem­rał pan Andrzej, trąc uszy.

– Otóż jeden uczony… teraz wła­śnie przez plac prze­cho­dzi – zawo­łał jeden z ulicz­ni­ków w oknie sie­dzący.

I odwró­cił się do placu.

– Czy w rze­czy samej nasz zacny mistrz Thi­baud? – zapy­tał Jehan Frollo de Moulin, który, sie­dząc na kapi­telu kolumny, nie mógł widzieć, co się na placu dzieje.

– Tak, to on! To on! – odpo­wie­dzieli inni. – To on, mistrz Thi­baud.

W rze­czy samej, uczeni i wszy­scy dygni­ta­rze uni­wer­sy­tetu wyszli uro­czy­ście naprze­ciw posłom i w tej chwili prze­cho­dzili przez plac pałacu. Ulicz­nicy, cisnąc się w okna, przy­jęli ich okla­skami, któ­rych zna­cze­nie zapewne oni pojęli. Thi­baud, idący na czele, pierw­szy się zbli­żył i był powi­tany.

– Dzień dobry, panie Thi­baud! Hola, hej! Dzień dobry.

– Ach! I ty tutaj, stary szu­le­rze? Daw­noś kości porzu­cił?

– Patrz­cie, jak cwa­łuje na ośle!… Prawda, krót­sze ma uszy od niego.

– Hola! Dzień dobry, panie Thi­baud – _Tybalde ale­ator._

– Gdzie idziesz, Tybol­dzie?… _Tybalde ad dados_, zdą­żasz, jak widzimy, ku mia­stu.

– Zapewne idzie szu­kać miesz­ka­nia na ulicy Thibautodé! – krzy­czał Jehan de Moulin.

Cała cze­reda powtó­rzyła dow­ci­pek hucz­nie i z kla­ska­niem w ręce.

– Panie Thi­baud, idziesz szu­kać miesz­ka­nia na ulicy Thibautodé?

Kolej przy­szła na innych.

– Precz z uczo­nymi!…

– Powiedz nam Robin­so­nie Pous­se­pain, co to za jeden?

– To Guil­bert de Suilly, _Gil­ber­tus de Soliaco_, kanc­lerz kole­gium z Antun.

– Weź mój trze­wik, tobie lepiej, rzuć go mu na łeb.

– _Satur­na­li­tias mit­ti­mus ecce nuces._

– Precz i z tam­tymi w bia­łych suk­niach.

– Aha! Myśla­łem, że to sześć bia­łych gęsi, które mia­stu św. Geno­wefa poda­ro­wała.

– Precz z dok­to­rami!

– Precz dys­puty i kłót­nie kar­dy­nal­skie!

– Precz z kanc­le­rzem od św. Geno­wefy.

– He, he! Panie Joachi­mie de Lade­hors! Ho, he! Ludwiku Dahu­ille!… Ho, he! Lam­ber­cie Hoc­te­mart!

– Niech ich pio­run trza­śnie!

– I tam­tych z ich sza­rymi kapami; _cum tuni­cis gri­sis!_

– _Sen de pel­li­bus gri­sis fur­ra­lis!_

– Hola!… Pano­wie mistrzo­wie, w czar­nych i czer­wo­nych kape­lu­szach.

– Thi­baud z jakim ogo­nem!

– Wygląda jak doża wenecki, mający zaślu­biać morze.

– Czy to kano­nicy od św. Geno­wefy?

– Aha!

– Aha! Dok­tor Klau­dy­usz Cho­art!

– Czy idzie za Marią la Gif­farde?

– Ona na ulicy Gla­ti­gny.

– Uścieła łoże panu.

– I bie­rze cztery denary; _quatuor dena­rios_.

– _Aut unum bom­bum._

– Kole­dzy! Pan Szy­mon San­guin, wyborca z Pikar­dii, który z tyłu na koniu żonę wozi.

– _Post equ­iti­tem sedat atra cura._

– Śmiało, panie Szy­mo­nie.

– Dzień dobry, panie rek­to­rze!

– Dobra­noc, pani rek­to­rowo.

– Muszą być bar­dzo kon­tenci – mówił, wzdy­cha­jąc Joan­nes de Molen­dino, zawsze tkwiąc na swoim kapi­telu.

Tym­cza­sem przy­się­gły księ­garz uni­wer­sy­tetu, pan Andrzej Musnier, skło­nił ucho do kró­lew­skiego kuśnie­rza, pana Idziego Lecornu.

– Mówię ci, panie, że koniec świata. Ni­gdy nie widziano podob­nego roz­pusz­cze­nia dzie­cia­ków; to te prze­klęte wyna­lazki wszystko nisz­czą. Arty­le­ria, kule, bomby, a nade wszystko druk, och! To prze­klęta nie­miecka zaraza! To koniec świata, pano­wie.

– Wolał­bym, żeby lep­sze mate­rie wyra­biali – odpo­wie­dział kuśnierz.

W tej chwili dwu­na­sta ude­rzyła.

Mło­dzież umil­kła. Następ­nie powstał ruch okropny, poru­sze­nie głów i nóg, chrzą­ka­nie, kicha­nie i kaszel. Każdy umie­ścił się, wypro­sto­wał i wzniósł głowę. Po chwili mil­cze­nia szyje się wycią­gnęły, gęby roz­warły i choć nic widać nie było, wszyst­kie oczy zwró­ciły ku mar­mu­ro­wemu sto­łowi. Czte­rech sier­żan­tów stało wciąż nie­ru­cho­mych, jak cztery kamienne figury. Póź­niej oczy zwró­ciły się ku wznie­sie­niu, prze­zna­czo­nemu dla posłów fla­mandz­kich. Drzwi były wciąż zamknięte i wznie­sie­nie puste. Tłumy od rana na trzy rze­czy cze­kały: na połu­dnie, posłów i dia­log. Samo połu­dnie przy­szło o swo­jej porze.

Cze­kano dwie, trzy, pięć minut, kwa­drans i nikt nie przy­by­wał. Wznie­sie­nie było puste i scena cicha. Po znie­cier­pli­wie­niu nastą­pił gniew. Gniewne wyrazy zaczęły się tu i ówdzie wyry­wać i głowy szu­mieć. Burza, która zaczy­nała huczeć, wzno­siła się nad tłu­mem. Jehan de Moulin pierw­szy pod­ło­żył iskierkę.

– Dia­log! Dia­log! Precz z Fla­mand­czy­kami! – zawo­łał z całych piersi, krę­cąc się jak wąż na swoim kapi­telu.

Tłum kla­snął w ręce.

– Dia­log! Dia­log! – powtó­rzył. – A całą Flan­drię niech pio­run trza­śnie.

– Dia­log! Natych­miast – powtó­rzył ulicz­nik – bo ina­czej powie­simy rządcę pałacu zamiast kome­dii i morału.

– A to zuch! – krzy­czał lud. – Zacznijmy od sier­żan­tów.

Gło­śny nastą­pił okrzyk. Czte­rej sier­żanci spoj­rzeli na sie­bie i zadrżeli. Tłum ruszył się i lekka balu­strada, prze­dzie­la­jąca ich, ule­gła sile.

Poło­że­nie było kry­tyczne.

– Na powróz! Na powróz! – wołano ze wszech stron.

W tej chwili obi­cie gar­de­roby, wyżej przez nas opi­sane, pod­nio­sło się i dało przej­ście oso­bie, któ­rej uka­za­nie się samo zmie­niło gniew w cie­ka­wość.

– Mil­cze­nie! Mil­cze­nie!

Osoba ta, nie­pewna i drżąca, postą­piła aż na brzeg mar­mu­ro­wego stołu, kła­nia­jąc się tak nisko, jakby zgi­nała kolana.

– Pano­wie miesz­cza­nie – rze­cze – i panny miesz­czanki, będziemy mieli przy­jem­ność przed­sta­wić przed jego emi­nen­cją kar­dy­na­łem dia­log bar­dzo moralny pod tytu­łem: Sąd Naj­święt­szej Panny Marii. Ja w tej sztuce będę grał Jowi­sza. Jego emi­nen­cja towa­rzy­szy w tej chwili posłom księ­cia austriac­kiego i słu­cha mowy rek­tora uni­wer­sy­tetu przy bra­mie Bau­dets. Skoro jego emi­nen­cja przy­bę­dzie, zaczniemy.

Zaiste, wda­nia się Jowi­sza było potrzeba dla oca­le­nia czte­rech sier­żan­tów i rządcy pałacu. Jeżeli my byli­śmy tak szczę­śliwi, żeśmy wymy­ślili ten wypa­dek i mamy być zań odpo­wie­dzialni kry­tyce, nie można prze­ciw nam przy­wo­łać kla­sycz­nej prawdy: _Nec deus inter­sit_. Zresztą ubiór Jowi­sza był bar­dzo piękny i nie­mało przy­czy­nił się do uspo­ko­je­nia gniewu, zwra­ca­jąc na sie­bie uwagę. Jowisz był w spen­cerku z czar­nego aksa­mitu ze zło­tym haftem; na gło­wie miał kape­lusz dwu­rożny ze zło­tymi guzi­kami i wielką brodę, kry­jącą mu połowę twa­rzy; w rękach miał coś, co miało wyobra­żać pio­runy, a nogi okrę­cone tasiem­kami; zgoła wyglą­dał jak łucz­nik bre­toń­ski pana de Berry.II. Piotr Grintoire

II

Piotr Grin­to­ire

Gdy mówił, zado­wo­le­nie i podziw, obu­dzone stro­jem, zni­kły przed gło­sem; a kiedy przy­był do tego nie­zręcz­nego zakoń­cze­nia: „Skoro jego emi­nen­cja kar­dy­nał przy­bę­dzie, zaczniemy”, głos jego uto­nął w cha­osie krzyku.

– Zaczy­naj­cie natych­miast! Dyalog! Dyalog natych­miast! – wołał lud. I wśród mnó­stwa gło­sów odzna­czał się Joan­nes Molen­dino, prze­bi­ja­jący morze krzyku jak piku­lina. – Zaczy­naj­cie natych­miast! – wołał Jan.

– Precz z Jowi­szem i dyalo­giem! – wołali Robin Pous­se­pin i inni jego towa­rzy­sze, umiesz­czeni w oknie.

– Dyalog natych­miast! – powtó­rzył tłum. – Zaraz natych­miast! Powróz dla kome­dian­tów!

Biedny Jowisz, prze­stra­szony i blady pod swoim różem, o mało na posadzkę nie upu­ścił pio­runa, zdjął swój dwu­rożny kape­lusz, pokło­nił się nisko i z jąka­niem mówił:

– Jego emi­nen­cja… amba­sa­do­ro­wie… Mał­go­rzata Fla­mandzka… Nie wie­dział, co powie­dzieć, w duszy może się lękał.

Być powie­szo­nym przez lud, że czeka, być uka­ra­nym przez kar­dy­nała za nie­cze­ka­nie, z oby­dwu stron prze­paść, a każda okropna.

Na szczę­ście ktoś wywiódł go z amba­rasu.

Jakiś jego­mość, sto­jący przy prze­gro­dze­niu sceny, któ­rego dotąd nie widziano, albo­wiem cień kolumny zupeł­nie go osła­niał, ten jego­mość, mówimy schy­lony, blon­dyn, ze zmarszcz­kami na licach i czole, z oczami iskrzą­cymi i ustami śmie­ją­cymi się, odziany w czarną kurtkę, poła­taną i błysz­czącą z wytar­cia, zbli­żył się do stołu i dał znak bied­nemu akto­rowi, który nie zwa­żał nań prze­cież.

Jego­mość ten krok jesz­cze dalej postą­pił.

– Jowi­szu – rze­cze – mój drogi Jowi­szu!

Aktor jesz­cze nie sły­szał.

Na koniec, znu­dzony i znie­cier­pli­wiony, krzyk­nął na całe gar­dło:

– Michale Giborne!

– Kto na mnie woła? – zapy­tał Jowisz, jakby prze­bu­dzony ze snu.

– Ja – odpo­wie­działa osoba, czarno ubrana.

– Ach! – rzekł Jowisz.

– Zaczy­naj­cie – mówił ów jego­mość. – Trzeba zaspo­koić publicz­ność, ja biorę na sie­bie uspo­koić rządcę pałacu, a on kar­dy­nała.

Jowisz ode­tchnął.

– Pano­wie miesz­cza­nie – zawo­łał z całych piersi do tłumu huczą­cego – zaczniemy zaraz.

– _Evoe, Jupi­ter! Plau­dite, cives!_ – zawo­łali ulicz­nicy.

– Zaraz, zaraz! – wołał lud.

Pokla­ski i krzyki roz­le­gały się wokoło, gdy Jowisz ukrył się za obi­ciem.

Nie­zna­jomy, który tak cudow­nie burzę w pogodę zmie­nił, jak mówi stary i zacny Cor­ne­ille, wci­snąw­szy się w cień kolumny, byłby tam długo nie­wi­dziany, niemy i nie­ru­chomy pozo­stał, gdyby go nie pocią­gnęły dwie młode kobiety, będące w pierw­szym rzę­dzie widzów, które widziały jego roz­mowę z Jowi­szem.

– Panie – mówiła jedna z nich, dając mu znak, aby się zbli­żył.

– Była­byś ciszej, moja droga Lie­nardo – mówiła jej sąsiadka, ładna, świeża i dumna ze świą­tecz­nego stroju – to nie duchowny, ale świecki, i nie trzeba mówić… – Tym­cza­sem nie­zna­jomy zbli­żył się do balu­strady.

– Czego panny ode mnie żąda­cie? – zapy­tał z pośpie­chem.

– Och! Nic, nic, panie – mówiła pomie­szana Lie­narda – moja sąsiadka Gisqu­etta la Gen­cienne chce z panem mówić.

– I ja nie – odparła Gisqu­etta, rumie­niąc się – to Lie­narda do cie­bie, panie, mówiła.

Oby­dwie panny spu­ściły oczy. Inna, która chciała tylko zawią­zać roz­mowę, patrzyła z uśmie­chem.

– A więc nic nie macie mi panny do powie­dze­nia?

– By­naj­mniej – odpo­wie­działa Gisqu­etta.

– Nic, a nic – dodała Lie­narda.

Nie­zna­jomy chciał się odda­lić; lecz dwie cie­kaw­skie puścić go nie miały ochoty.

– Panie – rze­kła z żywo­ścią Gisqu­etta – wszak znasz tego żoł­nie­rza, który w dyalogu ma grać rolę dzie­wicy.

– Chcesz pani powie­dzieć zapewne, rolę Jowi­sza?

– Tak, tak – odrze­kła Lie­narda – ach! Jaka ona nie­do­rzeczna! Czy pan znasz Jowi­sza?

– Michała Giborne’a – odrzekł obcy. – Tak, pani.

– Piękną ma brodę – mówiła Lie­narda.

– Czy to piękne, co będą mówili? – zapy­tała bojaź­li­wie Gisqu­etta.

– Bar­dzo piękne – odrzekł bez waha­nia nie­zna­jomy.

– A co to będzie takiego? – zapy­tała Lie­narda.

– _Sąd Naj­święt­szej Panny._ Dyalog bar­dzo moralny.

– Aha! To co innego – odparła Lie­narda.

Nastą­piło krót­kie mil­cze­nie, które nie­zna­jomy prze­rwał.

– To jest dyalog zupeł­nie nowy, pierw­szy raz grany.

– A więc to nie ten – mówiła Gisqu­etta – co grali przed dwoma laty, w dzień przy­by­cia legata, w któ­rym trzy piękne wystę­po­wały dzie­wice.

– Syreny – mówiła Lie­narda.

– Zupeł­nie nagie – dodał męż­czy­zna.

Lie­narda ze wsty­dem spu­ściła oczy, Gisqu­etta spoj­rzała na nią, uczy­niła to samo, mówiła prze­cież z uśmie­chem:

– A to było pocieszne. Dzi­siej­szy dyalog jest napi­sany umyśl­nie dla Mał­go­rzaty Fla­mandz­kiej.

– Czy będą śpie­wać sie­lanki? – zapy­tała Gisqu­etta.

– Broń Boże! – rzekł nie­zna­jomy. – W dyalogu nie trzeba mie­szać rodza­jów. Żeby to była kome­dia.

– Szkoda – odparła Gisqu­etta. – Wtedy przy fon­tan­nie Pon­ceau męż­czyźni i kobiety dzi­kie wal­czyli mię­dzy sobą i śpie­wali sie­lanki.

– To, co przy­stoi lega­towi, nie wolno księż­niczce.

– I przy nich – dodała Lie­narda – grali na wielu instru­men­tach.

– A dla ochło­dze­nia prze­cho­dzą­cych – mówiła Gisqu­etta – fon­tanna trzema otwo­rami wyrzu­cała wino, mleko i hypo­kras, które pił każdy, kto chciał.

– Nad Pon­ceau zaś – mówiła dalej Lie­narda – pod Trójcą Świętą, przed­sta­wiano Pasję z osób mil­czą­cych.

– Ach! Pamię­tam, pamię­tam! – zawo­łała Gisqu­etta. – Bóg na krzyżu pomię­dzy dwoma łotrami po lewej i po pra­wej.

Tutaj oby­dwie zna­jome, przy­po­mi­na­jąc sobie wjazd legata, zaczęły mówić razem.

– A dalej pod _porte aux pein­tres_ były inne osoby bar­dzo bogato ubrane.

– Pod źró­dłem świę­tego Ino­cen­tego strze­lec ści­gał łanię z psami i przy odgło­sie trą­bek.

– A w jat­kach pary­skich rusz­to­wa­nie, przed­sta­wia­jące basty­lię w Dieppe.

– A kiedy legat prze­cho­dził, pamię­tasz Gisqu­etto, dano znak do szturmu i wszyst­kim Angli­kom popo­drzy­nano gar­dła.

– I przy bra­mie Châtelet bar­dzo piękne były osoby.

– A na moście Zamiany, który cały był przy­kryty.

– I kiedy legat prze­cho­dził, wypusz­czono na most wię­cej niż dwie­ście gatun­ków roz­ma­itych pta­ków; ach! To było śliczne, Lie­nardo.

– Dziś będzie jesz­cze pięk­niej – odparł nie­zna­jomy, zda­jący się słu­chać ich cier­pli­wie.

– Pan nam przy­rze­kasz, że dyalog będzie bar­dzo piękny?

– Bez wąt­pie­nia – odpo­wie­dział; następ­nie dodał z nadę­to­ścią:

– Moje panny, ja jestem jego auto­rem.

– Czy tak? – zapy­tały, wytrzesz­czyw­szy oczy.

– W rze­czy samej! – odpo­wie­dział poeta, nieco się nady­ma­jąc:

– Dwóch nas szcze­rze pra­co­wało: Jehan Mar­chand, który cio­sał deski i sta­wiał teatr, i ja, który sztukę pisa­łem. Nazy­wam się Piotr Grin­to­ire.

Autor _Cyda_ mniej miałby dumy.

Czy­tel­nicy mogli zauwa­żyć, że pewien czas już upły­nął od chwili, kiedy Jowisz wszedł pod obi­cie, a autor dyalogu naiw­nie obja­wił swoje nazwi­sko Gisqu­et­cie i Lie­nar­dzie. Rzecz szcze­gólna, tłum, przed kilku minu­tami tak nie­spo­kojny i groźny, na słowo kome­dianta cze­kał cier­pli­wie; to prze­ko­nać nas powinno, że naj­lep­szy śro­dek uspo­ko­je­nia cze­ka­ją­cej publicz­no­ści jest oświad­czyć jej, że zaraz się zacznie.

Jed­nak Jan nie zaspał gru­szek w popiele.

– Hola, he! – wołał, prze­ry­wa­jąc spo­kojne ocze­ki­wa­nie – Jowi­szu, dia­bel­scy kugla­rze, prę­dzej, prę­dzej sztukę zaczy­nać albo my zaczniemy.

Nie trzeba było wię­cej.

Muzyka z dętych i rznię­tych instru­men­tów zło­żona dała się sły­szeć wewnątrz rusz­to­wa­nia; obi­cie pod­nio­sło się i wyszły cztery osoby, które prze­czoł­gały się po sce­nie, sta­nęły rzę­dem przed publicz­no­ścią, pokło­niły się i sym­fo­nia umil­kła.

Po otrzy­ma­niu hoj­nych za ukłony okla­sków, cztery osoby wyszły wpo­śród reli­gij­nego mil­cze­nia i zaczęły pro­log, który wyobraźni czy­tel­ni­ków pozo­sta­wiamy. Zresztą, co się i dzi­siaj przy­tra­fia, publicz­ność wię­cej się zaj­mo­wała ubio­rami niż rze­czą. Wszyst­kie cztery osoby były ubrane w suk­nie pół-białe, pół-żółte, róż­niące się tylko gatun­kiem mate­rii – pierw­szej była z lamy srebr­nej i zło­tej, dru­giej jedwabna, trze­ciej weł­niana, a czwar­tej płó­cienna. Pierw­sza z osób miała w pra­wej ręce miecz, druga klucz złoty, trze­cia ważki, czwarta zaś rydel; dla dokład­niej­szego zro­zu­mie­nia ale­go­rii, wyha­fto­wano na suk­niach czar­nym jedwa­biem: na sukni lamo­wej – _szla­chet­ność_; na sukni jedwab­nej – _ducho­wień­stwo_; na sukni weł­nia­nej – _han­del_; na sukni płó­cien­nej – _uprawa roli_. Płeć dwóch ale­go­rii męskich można było poznać po krót­szych sukien­kach i po ubio­rze na gło­wie.

Trudno było nie pojąć mimo ciem­no­ści ale­go­rii, że Uprawa roli była zaślu­biona Han­dlowi, a Ducho­wień­stwo Szla­chet­no­ści i że oby­dwie pary posia­dały zło­tego del­fina, który miał być przy­są­dzony naj­pięk­niej­szej. Szli więc po sze­ro­kim świe­cie, szu­ka­jąc tej pięk­no­ści i odrzu­ciw­szy kró­lową Gol­kondy, księż­niczkę Tre­bi­sondy, córkę chana Tata­rów itd. Uprawa roli i Ducho­wień­stwo, Szla­chet­ność i Han­del przy­szli go zło­żyć na mar­mu­ro­wym stole w Pałacu Spra­wie­dli­wo­ści, tyle pra­wiąc mora­łów i mak­sym, że wszyst­kich licen­cja­tów można było od egza­mi­nów uwol­nić.

Wszystko to było prze­śliczne.

W tym tłu­mie, na który ale­go­rie wyle­wały się poto­kiem, nie było uważ­niej­szego ucha, serca moc­niej biją­cego, oka wię­cej wle­pio­nego, szyi wię­cej wycią­gnię­tej, jak oko, ucho, szyja, serce aktora-poety, poczci­wego Pio­tra Grin­to­ire’a, który przed chwilą nie mógł się wstrzy­mać od obja­wie­nia swego nazwi­ska dwóm mło­dym pan­nom. Odda­lił się od nich o kilka kro­ków, sta­nął za kolumną, słu­chał, patrzał i sma­ko­wał. Przy­chylne okla­ski, któ­rymi przy­jęto pro­log, brzmiały mu wciąż w uszach i wnętrz­no­ściach, a był cały zato­piony w unie­sie­niu, w jakim autor spo­gląda na pły­nące swe myśli z ust aktora. Poczciwy Piotr Grin­to­ire!

Przy­kro nam mówić, lecz prędko był roz­cza­ro­wany. Zale­d­wie zbli­żył usta do cza­ro­dziej­skiej czary try­umfu i rado­ści, w napój gorzka wmie­szała się kro­pla.

Obdarty żebrak, nie­do­strze­żony w tłu­mie i nie­mo­gący zwró­cić na sie­bie uwagi, szuka miej­sca, z któ­rego by lepiej był widziany i hojne zyskał jał­mużny; w cza­sie pierw­szych wier­szy pro­logu, pod­su­nął się aż do samego stołu i tam, usiadł­szy, bła­gał o litość, poka­zu­jąc swoje łach­many i ranę na pra­wej ręce. Zresztą nie wyrzekł ani słowa.

Mil­cze­nie, które zacho­wał, pozwa­lało odma­wiać bez prze­szkody pro­log i żaden nie byłby prze­rwał go wypa­dek, gdyby Jan ze szczytu kolumny nie wska­zał żebraka. Pło­chy śmiech opa­no­wał sza­leńca, bez względu, że prze­rwie wido­wi­sko i zakłóci uwagę, wołał wesoło:

– Patrz­cie, żebrak czeka na jał­mużnę!

Kto­kol­wiek rzu­cił kamień w kupę żab albo wystrze­lił w stado pta­ków, pojąć zdoła, jaki sku­tek spra­wiły te wyrazy pośród powszech­nej uwagi. Grin­to­ire zadrżał, jakby go iskra elek­tryczna prze­nik­nęła. Pro­log został zawie­szony i wszyst­kie głowy zwró­ciły się tłum­nie do żebraka, który nie­zmie­szany, widział w tym wypadku żniwo dla sie­bie i zaczął mówić tonem ubo­le­wa­nia, zamy­ka­jąc wpół oczy:

– Lito­ści! Lito­ści!

– Na moją poczci­wość – znowu mówił Jan – to Clo­pin Tro­uille-fou. Hola, przy­ja­cielu, widać rana doku­czała ci na nodze, sko­roś ją prze­niósł na rękę.

To mówiąc, ze zręcz­no­ścią małpy w kawałku bibuły rzu­cił drobną monetę, po którą żebrak chorą wycią­gnął rękę. Przy­jął jał­mużnę i szy­der­stwo i tonem żało­snym wołał znowu: lito­ści! lito­ści!

Ten epi­zod zupeł­nie prze­rwał uwagę słu­cha­czy; wielu z nich – Robin Pous­se­pain i wielu świec­kich dali żebra­kowi pokla­ski.

Grin­to­ire bar­dzo był nie­kon­tent. Przy­szedł­szy do sie­bie, zawo­łał na cztery osoby, będące na sce­nie:

– Graj­cie! Co tam u dia­bła? Graj­cie! – I nie spoj­rzał nawet na prze­ry­wa­ją­cych sztukę.

W tej chwili poczuł, jak go coś cią­gnie za suk­nię; odwró­cił się nieco zły i, cho­ciaż nie­chęt­nie, ale się uśmiech­nął.

Była to piękna rączka Gisqu­etty la Gen­cienne, która, pod­su­nąw­szy się do balu­strady, tym spo­so­bem zwra­cała autora uwagę.

– Panie – rze­cze młoda dzie­wica – czy będą dalej grali?

– Bez wąt­pie­nia – odrzekł nie­chęt­nie autor.

– Kiedy tak, bądź pan łaskaw wytłu­ma­czyć mi…

– To, co mają mówić? – prze­rwał Grin­to­ire. – Więc pani uwa­żaj!

– Nie, ja to chcę, co już mówili.

Grin­to­ire wzdry­gnął się jak ten, kogo w ranę dotknięto.

– Czy licho nadało tę głu­pią gęś! – mówił przez zęby.

Od tej chwili Gisqu­etta wiele stra­ciła w jego poję­ciu.

Akto­rzy usłu­chali napo­mi­na­nia i publicz­ność, chcąc nie chcąc, musiała słu­chać; stra­ciła prze­cież wiele pięk­no­ści sztuki, nie mogąc zwią­zać dwóch prze­cię­tych jej czę­ści. Dobrze to roz­wa­żał Grin­to­ire. Powró­ciła prze­cież spo­koj­ność; mło­dzik umilkł, żebrak liczył jał­mużnę i sztuka szła dalej.

W rze­czy samej było to bar­dzo piękne dzieło, które i dzi­siaj przy nie­ja­kich zmia­nach podo­bać by się mogło. Wstęp, cho­ciaż przy­długi i czczy, był bar­dzo pro­sty i Grin­to­ire naj­wię­cej go podzi­wiał. Jak domy­śleć się snadno, cztery ale­go­ryczne osoby, zwie­dziw­szy trzy czę­ści świata i nie mogąc się pozbyć del­fina zło­tego, musiały być nie­po­śled­nio stru­dzone. Następ­nie pochwała cudow­nej ryby z bar­dzo deli­kat­nymi apo­stro­fami do Mał­go­rzaty Fla­mandz­kiej, która smut­nie sie­działa w Ambo­ise i nie spo­dzie­wała się, że Rol­nic­two i Han­del, Ducho­wień­stwo i Szla­chet­ność tak wielką dla niej drogę odbyli. Wspo­mniany del­fin, młody, piękny, silny (nade wszystko wzór cnót panu­ją­cych), był synem lwa Fran­cji. Przy­znać trzeba, że ta meta­fora jest bar­dzo śmiała i że histo­ria natu­ralna teatru nie obraża się wcale, aby del­fin był synem lwa. Cudowne, pin­da­ryczne mie­sza­niny czę­sto wiel­kie robią wra­że­nia. Prze­cież, dla lep­szego obja­śnie­nia poeta winien to był przy­naj­mniej we dwu­stu wier­szach wyło­żyć.

Pro­log miał trwać od połu­dnia aż do czwar­tej godziny, według roz­kazu pre­wota, i musiano coś mówić – przy tym słu­chano cier­pli­wie.

Nagle wśród sprzeczki pomię­dzy Han­dlem i Szla­chet­no­ścią, w chwili, gdy Uprawa roli mówiła: _Nie widać w naszych borach szla­chet­nego zwie­rza_!, drzwi wznie­sie­nia aż dotąd zamknięte, otwo­rzyły się, i dono­śny głos odźwier­nego oznaj­mił:

– Jego emi­nen­cja kar­dy­nał de Bour­bon.III. Kardynał

III

Kar­dy­nał

Biedny Grin­to­ire! Huk wszyst­kich petard u świę­tego Jana, wystrzał dwu­dzie­stu kul, pęk­nię­cie kamie­nia w wieży de Billy, w cza­sie oblę­że­nia 29 wrze­śnia 1465 r., który zabił sied­miu Bur­gund­czy­ków od razu, eks­plo­zja pro­chu zamknię­tego w Tem­ple, mniej by mu słuch naru­szyły w tej chwili uro­czy­sto­ści dra­ma­tycz­nej, niż te wyrazy odźwier­nego: „Jego emi­nen­cja kar­dy­nał de Bour­bon”.

Piotr Grin­to­ire ani się lękał kar­dy­nała, ani go lek­ce­wa­żył. Nie był sła­bym, ani tak zuchwa­łym. Praw­dziwy kato­lik, jakby powie­dziano dzi­siaj, Grin­to­ire miał ducha moc­nego, wznio­słego, umie­ją­cego śro­dek zacho­wać (_stare in dimi­dio rerum_), który godzi filo­zo­fię z potrzebą i wszystko znieść umie. Nie­osza­co­wany skarb podobny umysł, który jakby za pomocą kłębka Ariadny umie się wyco­fać z labi­ryntu namięt­no­ści ludz­kich. Zawsze go można napo­tkać, wszę­dzie tym samym, to jest według czasu i potrzeby. Nie licząc Pio­tra Grin­to­ire’a, który był godny repre­zen­to­wać podobne umy­sły w pięt­na­stym wieku, podobny duch zapewne oży­wiał ojca de Breul, kiedy pisał w szes­na­stym wieku słowa godne każ­dego czasu: „Jestem pary­ża­ni­nem z rodu i z mowy, bo _par­r­hi­sia_ z grec­kiego zna­czy wol­ność mówie­nia, któ­rej ja uży­wa­łem w mowach do kar­dy­na­łów, wuja i brata księ­cia de Conty, ile­kroć mogłem nie obra­zić nikogo”.

Widoczne więc, że ani bojaźń kar­dy­nała, ani jego nie­na­wiść nie zro­biła nie­przy­jem­nego wra­że­nia na Pio­trze Grin­to­irze. Prze­ciw­nie, nasz poeta zanadto miał zdro­wego roz­sądku i suk­nię zanadto poła­taną, aby nie przy­wią­zy­wał war­to­ści, żeby jego pro­log, a mia­no­wi­cie wysła­wie­nie del­fina, syna lwa Fran­cji nie było wysłu­chane przez jego emi­nen­cję. Lecz nie zawsze inte­res prze­maga w szla­chet­nych skłon­no­ściach poetów. My sądzimy, że całość poety można wyobra­zić przez dzie­sięć; zro­biw­szy roz­biór che­miczny tej liczby, jak mówi Rabe­lais, znaj­dzie się jedna część inte­resu, a dzie­więć miło­ści wła­snej. Prócz tego, w chwili gdy drzwi otwarto dla kar­dy­nała, dzie­więć czę­ści miło­ści wła­snej poety Grin­to­ire’a tak nagle wzro­sły, że czą­steczka dzie­siąta pozo­stała nie­wi­dzialną, a nawet roz­pierz­chła się zupeł­nie. Grin­to­ire pra­gnął widzieć, jak publicz­ność czuje, widzi, dotyka jego dzieło, a cho­ciaż to publicz­ność Bóg wie jaka, mniej­sza o to. Sądzimy, że uwiel­biał swoją pracę i na prze­kór La Fon­ta­inowi, który na przed­sta­wie­niu _Flo­ren­tyny_ zapy­tał: _czyja to rap­so­dia?_ gotów był zagad­nąć sąsiada: _czyje to arcy­dzieło?_ Z tego wnieść można, jakie na poecie zro­biło wra­że­nie przy­by­cie kar­dy­nała.

Czego się było lękać potrzeba, ziściło się. Wej­ście jego emi­nen­cji pomie­szało słu­cha­czy. Wszyst­kie głowy zwró­ciły się ku wznie­sie­niu. Kar­dy­nał! Kar­dy­nał! – wszyst­kie powta­rzały usta i nie­szczę­śliwy pro­log drugi raz był prze­rwany.

Kar­dy­nał zatrzy­mał się przez chwilę na progu wznie­sie­nia. Kiedy wiódł wzro­kiem po słu­cha­czach, pomie­sza­nie wzra­stało. Każdy chciał lepiej go widzieć, każdy pra­gnął wznieść głowę nad innych.

Była to zaiste ważna osoba i widok jej wart kome­dii. Karol, kar­dy­nał de Bour­bon, arcy­bi­skup i hra­bia lioń­ski, pry­mas Galii, był spo­krew­niony z Ludwi­kiem XI przez brata, Pio­tra, posia­da­cza de Beau­jeu, który zaślu­bił star­szą córkę kró­lew­ską, i powi­no­wa­tym Karola Lek­ko­myśl­nego (_Teme­ra­ire_) z matki, Agnieszki Bur­gundz­kiej.

Naj­wy­dat­niej­szym cha­rak­te­rem pry­masa Galii był duch dwor­ski i posza­no­wa­nie wła­dzy. Można z tego wno­sić, ile mu przy­kro­ści spra­wiało to podwójne pokre­wień­stwo i ile sta­wiało nie­bez­piecz­nych skał, pomię­dzy któ­rymi musiał kie­ro­wać łódź swo­jego inte­resu, aby nie trą­cić ani Ludwika, ani Karola, aby ujść Scylli i Cha­ryb­dzie, które pochło­nęły księ­cia de Nemo­urs i kone­ta­bla de Saint-Pol. Dzięki opatrz­no­ści tak uni­kał jed­nej i dru­giej, że bez szwanku przy­był do Rzymu. Ale jak­kol­wiek był już u portu, a nawet i w por­cie, ni­gdy spo­koj­nie nie mógł sobie wspo­mnieć przy­gód życia poli­tycz­nego, tak kło­po­tli­wego i nie­bez­piecz­nego nie­gdyś. Dla­tego zwykł był mawiać, że rok 1476 był dla niego czar­nym i bia­łym, co miało zna­czyć, że w tym roku stra­cił matkę, księż­niczkę z domu Bour­bon i krew­nego, księ­cia bur­gundz­kiego, i że żałobą pocie­szył się po żało­bie.

Zresztą był to dobry czło­wiek – wiódł życie wesołe jak kar­dy­nał, bawił się dobrze, nie nie­na­wi­dził nikogo i dawał jał­mużny, chęt­niej mło­dym niż sta­rym, za co Paryż bar­dzo go lubił. Ile­kroć wycho­dził, był oto­czony dwo­rem bisku­pów i opa­tów stroj­nych, grzecz­nych i jak on sam uprzej­mych; wie­czo­rem można było sły­szeć przed jego pała­cem wesołe głosy, te same, które śpie­wały rano psalmy.

Zapewne temu postę­po­wa­niu przy­pi­sać należy, że przy wej­ściu nie powi­tał go jaki uci­nek ze strony ludu, nie­cier­pli­wią­cego się i uspo­so­bio­nego do nie­usza­no­wa­nia. Przy tym pary­ża­nie nie są zawzięci i, kiedy popiesz­czą się wła­dzą, sami ją potem oddają.

Kar­dy­nał de Bour­bon był pięk­nym męż­czy­zną, miał na sobie piękną czer­woną suk­nię, dobrze leżącą – i tym spo­so­bem połowa słu­cha­czy już była za nim. Nawet byłoby nie­grzecz­nie syczeć na kar­dy­nała, który jest przy­stoj­nym i który piękną ma suk­nię czer­woną.

Wszedł­szy, powi­tał obec­nych uśmie­chem, który odzie­dzi­czył po przod­kach, a który tak się podoba ludowi; wolno postą­pił do krze­sła czer­wo­nym obi­tego aksa­mi­tem i usiadł, myśląc zupeł­nie o czym innym a nie o sztuce. Jego orszak, zło­żony z bisku­pów i opa­tów, wszedł za nim, powięk­sza­jąc zamie­sza­nie i cie­ka­wość pomię­dzy słu­cha­czami. W orszaku tym byli: biskup Mar­sy­lii Alau­det, opat z St. Denis, Robert Lespi­nasse, opat z St. Ger­main des-Prés, brat kochanki Ludwika XI.

Po wej­ściu ich roz­legł się gło­śny śmiech. Bo to dzień uro­czy­sto­ści ulicz­ni­ków, bła­znów, ludu; jed­nym sło­wem satur­na­lia, w które wszystko wolno i wszystko ucho­dzi. W tłu­mie słu­cha­czy były i kobiety znane z mniej porząd­nego życia, np. Szy­mona Quatre­li­vres, Agnieszka Gadine, Robina Pie­de­bou i inne. W takiej mie­sza­ni­nie ludu wszyst­kiego się można spo­dzie­wać, i Ludwik Święty nie bar­dzo byłby kon­tent, że w jego Pałacu Spra­wie­dli­wo­ści podobne odby­wają się sceny.

Przy­to­czyć roz­mów i ich szcze­gó­łów nie możemy, bo one nikły w ogól­nym hała­sie, a cho­ciaż wolne słowa wów­czas były w modzie, powta­rzać je nie uwa­żamy za sto­sowne.

Kar­dy­nał, cho­ciaż lubił weso­łość, był smutny, bo widać pie­kiel­nie mu cią­żyła amba­sada fla­mandzka.

Nie dla­tego, aby był głę­bo­kim poli­ty­kiem i aby obli­czał następ­stwa z oże­nie­nia swego kuzyna z Mał­go­rzatą Bur­gundzką, żeby go obcho­dziło, jak długo potrwa pozorna zgoda Fran­cji z arcy­księ­ciem austriac­kim, lub jak król angiel­ski przyj­mie pogardę swej córki, lecz innego wcale rodzaju miał nie­przy­jem­ność. Powie­dzie­li­śmy na wstę­pie, że ów Karol de Bour­bon, kar­dy­nał, arcy­bi­skup, pry­mas Galii musiał przyj­mo­wać amba­sadę fla­mandzką, zło­żoną z ludzi nie­okrze­sa­nych, lubią­cych piwo i fajki, a musiał ich przyj­mo­wać publicz­nie. Była to zapewne przy­krość, a musiał ją pod­jąć dla króla.

Kiedy odźwierny dono­śnym zawo­łał gło­sem: „Pano­wie, posły arcy­księ­cia austriac­kiego”, obró­cił się ku drzwiom jak tylko mógł naj­wdzięcz­niej, a zby­teczne mówić, że cała sala to samo uczy­niła.

Weszli po dwóch z powagą, która szcze­gólną two­rzyła sprzecz­ność z weso­łym orsza­kiem Karola de Bour­bon; byli w licz­bie czter­dzie­stu ośmiu posłów Mak­sy­mi­liana Austriac­kiego, a na ich czele czci­godny ojciec w Bogu, Jehan, opat z St. Ber­tin, kanc­lerz zło­tego runa i Jakób de Goy, pan Dauby, pre­zy­dent z Gand. W zgro­ma­dze­niu zro­biło się wiel­kie mil­cze­nie, prze­ry­wane stłu­mio­nymi śmie­chami, ile­kroć odźwierny wyrzu­cał ze swo­ich ust imiona, nazwi­ska i tytuły każ­dego z posłów, po przy­zwo­itym ich ska­le­cze­niu. W izbie posłów byli: Loys Roelof, zawia­du­jący poli­cją w Louvain, Clays, Etu­elde, taki sam z Bruk­seli, Paweł de Baeust, Voir­mi­zelle, pre­zy­dent Flan­drii, Jehan Cole­ghens, bur­mistrz z Antwer­pii, Jerzy Moere, zawia­du­jący poli­cją z Gand, Ghel­dolf van der Hage, Bier­bo­cque, Jehan Pin­nock, Jehan Dyma­erzelle itd., pre­zy­denci, bur­mistrze, poli­cjanci, wszy­scy nie­zgrabni, ubrani w aksa­mity i ada­maszki, dobre fla­mandz­kie głowy, pocho­dzące z tej rodziny, któ­rej głowy Rem­brandt na ciem­nym tle malo­wał, wszy­scy mający wypi­sane to na czole, co Mak­sy­mi­lian w swoim mani­fe­ście wyra­żał, że się „powie­rza ich doświad­cze­niu, wier­no­ści, przy­chyl­no­ści i zna­jo­mo­ści ludzi”.

Jeden z nich był nie­ja­kim wyjąt­kiem. Była to twarz szczu­pła, prze­ni­kliwa, prze­bie­gła, przed którą kar­dy­nał zro­bił trzy niskie ukłony; poseł ten nazy­wał się Wil­helm Rym, radca i pen­sy­onarz mia­sta Gand.

Dwie tylko osoby wie­działy, kim jest Wil­helm Rym. Rzadki geniusz, który w cza­sie zabu­rzeń wypły­nął na wierzch wypad­ków; lecz w pięt­na­stym wieku, skut­kiem pie­kiel­nych intryg, był zmu­szony „osiąść na bło­tach”, jak mówi ksiądz de St. Simon. Zresztą był wysoko ceniony przez Ludwika XI, z któ­rym nie­raz radził i któ­rego taj­nym zara­dzał potrze­bom. Wszystko to, co zmu­szało kar­dy­nała do nad­zwy­czaj­nej grzecz­no­ści, było obcym dla ludu.