Kiedy ciało mówi nie - ebook

NOTA DO CZY­TEL­NIKA

Ludzie zawsze intu­icyj­nie czuli, że ciało i umysł są nie­po­dzielne. Współ­cze­śnie doszło jed­nak do nie­for­tun­nego roz­łamu mię­dzy tym, co pod­po­wiada nam orga­nizm, a tym, co umysł uważa za prawdę. Ku wła­snej zgu­bie zwy­kle kie­ru­jemy się dru­gim z tych dwóch źró­deł infor­ma­cji.

Dla­tego za przy­jem­ność i przy­wi­lej uwa­żam przed­sta­wie­nie Czy­tel­ni­kowi odkryć nowo­cze­snej nauki, potwier­dza­ją­cych intu­icję odwiecz­nej mądro­ści. Sta­no­wiło to mój nad­rzędny cel pod­czas pisa­nia tej książki. Innym było odsło­nię­cie zwier­cia­dła, w któ­rym prze­gląda się nasze napę­dzane stre­sem spo­łe­czeń­stwo – w odbi­ciu tym widzimy, jak na nie­zli­czone mimo­wolne spo­soby poma­gamy powsta­wać nęka­ją­cym nas cho­ro­bom.

Nie jest to księga recep­tur, lecz mam nadzieję, że posłuży Czy­tel­ni­kom za kata­li­za­tor oso­bi­stych prze­mian. Recepty pocho­dzą z zewnątrz, prze­miana zacho­dzi wewnątrz. Każ­dego roku uka­zuje się wiele ksią­żek z pro­stymi zale­ce­niami doty­czą­cymi róż­nych aspek­tów naszej egzy­sten­cji – fizycz­nych, emo­cjo­nal­nych czy też ducho­wych. Nie zamie­rza­łem pisać kolej­nej. Recepty wypi­suje się z zamia­rem wyle­cze­nia kon­kret­nej dole­gli­wo­ści; wewnętrzna prze­miana zaś jest drogą do zdro­wie­nia – osią­gnię­cia har­mo­nii i zdro­wia – ist­nie­ją­cej cało­ści. Nie prze­czę, że porady i zale­ce­nia mogą być przy­datne, ale jesz­cze cen­niej­szy jest wgląd w samego sie­bie, w dzia­ła­nie umy­słu i ciała. Ów inspi­ro­wany poszu­ki­wa­niem prawdy wgląd może sprzy­jać wewnętrz­nej prze­mianie. Ci, któ­rzy szu­kają uzdro­wie­nia, znajdą wła­ściwy prze­kaz już na samym początku, w pierw­szym stu­dium przy­padku. Jak suge­ro­wał wybitny fizjo­log Wal­ter Can­non, mądrość tkwi w naszych cia­łach. Mam nadzieję, że _Kiedy ciało mówi nie_ pomoże Czy­tel­ni­kom wsłu­chać się w mądrość, którą wszy­scy posia­damy.

Nie­które z przed­sta­wio­nych w tej książce przy­pad­ków pocho­dzą z opu­bli­ko­wa­nych bio­gra­fii lub autobio­gra­fii zna­nych osób. Więk­szość zaczerp­ną­łem jed­nak z wła­snej prak­tyki kli­nicz­nej bądź zare­je­stro­wa­nych roz­mów z oso­bami, które zgo­dziły się na udzie­le­nie wywiadu i przy­to­cze­nie ich medycz­nej oraz oso­bi­stej histo­rii. Ze względu na ochronę pry­wat­no­ści imiona (a w nie­któ­rych sytu­acjach także inne oko­licz­no­ści) zostały zmie­nione.

Aby unik­nąć nazbyt aka­de­mic­kiego cha­rak­teru tej pracy, utrud­nia­ją­cego jej odbiór laikowi, ogra­ni­czy­łem liczbę adno­ta­cji. Przy­pisy do każ­dego roz­działu zostały zamiesz­czone na końcu książki.

Wyróż­nie­nia w tek­ście, o ile nie zazna­czono ina­czej, pocho­dzą ode mnie.

Pro­szę o prze­sy­ła­nie wszel­kich uwag i komen­ta­rzy na adres [email protected], zapo­znam się z nimi z przy­jem­no­ścią.Roz­dział 1

TRÓJ­KĄT BER­MUDZKI

Mary była fili­gra­nową kobietą o indiań­skich korze­niach, tuż po czter­dzie­stce. Ta łagodna osoba o peł­nym sza­cunku spo­so­bie bycia leczyła się u mnie od ośmiu lat, wraz z mężem i trójką dzieci. W jej uśmie­chu prze­ja­wiała się nie­śmia­łość z domieszką ule­gło­ści. Lubiła się śmiać. Gdy jej mło­dzień­czo wyglą­da­jąca twarz roz­pro­mie­niała się, trudno było nie odpo­wie­dzieć tym samym. Na wspo­mnie­nie Mary moje serce wciąż rośnie, a zara­zem ści­ska się z żalu.

Nie roz­ma­wia­li­śmy wiele, dopóki nie poja­wiły się u niej pierw­sze oznaki cho­roby, która miała poło­żyć kres jej życiu. Zaczęło się bar­dzo nie­win­nie: ranka po ukłu­ciu igłą w opuszkę palca przez kilka mie­sięcy nie chciała się zagoić. Stwier­dzono, że pro­blem zwią­zany jest ze zwę­że­niem małych tęt­nic, które zaopa­trują palce w krew. Zja­wi­sko to, nazy­wane obja­wem Ray­nauda, skut­kuje nie­do­tle­nie­niem tka­nek i może pro­wa­dzić do powsta­nia zgo­rzeli, do czego, nie­stety, doszło w przy­padku Mary. Pomimo kilku hospi­ta­li­za­cji i zabie­gów chi­rur­gicz­nych ból palca stał się tak nie­zno­śny, że po roku wręcz bła­gała o ampu­ta­cję. Nim speł­niono tę prośbę, cho­roba posu­nęła się do tego stop­nia, że usta­wicz­nego cier­pie­nia nie uśmie­rzały nawet silne nar­ko­tyczne środki prze­ciw­bó­lowe.

Objaw Ray­nauda może wystą­pić nie­za­leż­nie lub wsku­tek innych zabu­rzeń. W gru­pie pod­wyż­szo­nego ryzyka znaj­dują się pala­cze, a Mary już jako nasto­latka wpa­dła w szpony nałogu. Liczy­łem na to, że kiedy zerwie z uza­leż­nie­niem, do jej pal­ców powróci pra­wi­dłowy prze­pływ krwi. Po wielu nawro­tach wresz­cie jej się to udało. Nie­stety, objaw Ray­nauda oka­zał się zwia­stu­nem znacz­nie cięż­szej przy­pa­dło­ści: u Mary zdia­gno­zo­wano twar­dzinę ukła­dową, cho­robę immu­no­lo­giczną tego samego rodzaju, do któ­rego należą reu­ma­to­idalne zapa­le­nie sta­wów, wrzo­dzie­jące zapa­le­nie jelita gru­bego, toczeń rumie­nio­waty ukła­dowy (TRU) i wiele innych scho­rzeń – takich jak cukrzyca, stward­nie­nie roz­siane i praw­do­po­dob­nie nawet cho­roba Alzhe­imera. Za ich genezę nie zawsze uznaje się zabu­rze­nia auto­im­mu­no­lo­giczne, ich wspólną cechą są jed­nak ata­ko­wa­nie orga­ni­zmu przez jego wła­sny układ odpor­no­ściowy i wywo­łane tym uszko­dze­nia sta­wów, tkanki łącz­nej i wła­ści­wie wszyst­kich narzą­dów – oczu, ner­wów, skóry, jelit, wątroby i mózgu. W prze­biegu twar­dziny ukła­do­wej (jej inna nazwa to skle­ro­der­mia, pocho­dząca od grec­kich słów ozna­cza­ją­cych stward­niałą skórę) samo­bój­czy atak układu odpor­no­ścio­wego skut­kuje usztyw­nie­niem skóry, prze­łyku, serca, tka­nek płuc­nych i wielu innych obsza­rów ciała.

Co przy­czy­nia się do roz­pę­ta­nia w ciele wojny domo­wej?

Sta­no­wi­sko domi­nu­jące w pod­ręcz­ni­kach medycz­nych wska­zuje na stricte bio­lo­giczny cha­rak­ter zja­wi­ska. W kilku odosob­nio­nych przy­pad­kach za czyn­niki spraw­cze uznaje się tok­syny, lecz na ogół zakłada się, że za cho­roby auto­im­mu­no­lo­giczne odpo­wia­dają w dużej mie­rze pre­dys­po­zy­cje gene­tyczne. To ści­śle fizyczne, wąskie podej­ście odzwier­cie­dla prak­tyka medyczna. Żad­nemu spe­cja­li­ście – ani mnie, jako jej leka­rzowi rodzin­nemu – nie przy­szło na myśl, by roz­wa­żyć inne przy­czyny cho­roby Mary, takie, które wyni­ka­łyby z jej indy­wi­du­al­nych doświad­czeń. Nikt z nas nie zain­te­re­so­wał się jej sta­nem psy­chicz­nym przed zacho­ro­wa­niem ani jego wpły­wem na prze­bieg cho­roby i jej osta­teczny rezul­tat. Sku­pia­li­śmy się na lecze­niu poszcze­gól­nych symp­to­mów fizycz­nych w miarę ich poja­wia­nia się: prze­pi­sy­wa­li­śmy leki prze­ciw­za­palne i prze­ciw­bó­lowe; wyko­ny­wa­li­śmy zabiegi popra­wia­jące ukrwie­nie i ope­ra­cje usu­wa­nia ognisk zgo­rzeli; sto­so­wa­li­śmy fizjo­te­ra­pię mającą na celu przy­wró­ce­nie spraw­no­ści moto­rycz­nej.

Pew­nego dnia w odpo­wie­dzi na pod­szept intu­icji naka­zu­jący wysłu­cha­nie Mary nie­mal odru­chowo zapro­si­łem ją na godzinne spo­tka­nie, by opo­wie­działa mi o sobie i swoim życiu. Jej zwie­rze­nia stały się dla mnie obja­wie­niem. Pod maską łagod­no­ści i nie­śmia­ło­ści kryły się potężne złoża tłu­mio­nych od dawna emo­cji. Mary była dziec­kiem mal­tre­to­wa­nym, wie­lo­krot­nie porzu­ca­nym i prze­no­szo­nym z jed­nego domu zastęp­czego do dru­giego. Wspo­mi­nała, jak w wieku sied­miu lat kuliła się na stry­chu, tuląc w ramio­nach młod­sze sio­stry, pod­czas gdy pię­tro niżej jej przy­brani rodzice kłó­cili się i bili pod wpły­wem alko­holu. „Bez prze­rwy strasz­li­wie się bałam, lecz jako sied­mio­latka musia­łam chro­nić sio­stry. Ale mnie nikt nie chro­nił” – wyznała. Ni­gdy wcze­śniej nie wyja­wiła tych traum, nawet swemu mężowi, choć żyła z nim od dwu­dzie­stu lat. Nauczyła się nie zdra­dzać uczuć przed nikim; także przed sobą. Uze­wnętrz­nia­nie się, oka­zy­wa­nie wraż­li­wo­ści i kwe­stio­no­wa­nie cze­go­kol­wiek – każde z tych dzia­łań w dzie­ciń­stwie mogło sta­no­wić dla niej zagro­że­nie. Jej bez­pie­czeń­stwo opie­rało się na uwzględ­nia­niu uczuć innych ludzi, ni­gdy wła­snych. W doro­słym życiu wciąż była uwię­ziona w roli narzu­co­nej jej jako dziecku, nie­świa­doma, że sama ma prawo do opieki, bycia wysłu­chaną i braną pod uwagę.

Mary opi­sy­wała sie­bie jako osobę nie­zdolną do wyra­ża­nia odmowy, w kom­pul­sywny spo­sób przej­mu­jącą odpo­wie­dzial­ność za zaspo­ka­ja­nie potrzeb innych ludzi. Nawet gdy jej cho­roba czy­niła zastra­sza­jące postępy, ona mar­twiła się głów­nie o męża i pra­wie doro­słe już dzieci. Czy jej ciało wyko­rzy­stało twar­dzinę ukła­dową jako metodę na osta­teczne zerwa­nie z tą wszech­ogar­nia­jącą obo­wiąz­ko­wo­ścią?

Być może ciało Mary robiło to, do czego jej umysł nie był zdolny: odrzu­cało bez­względne ocze­ki­wa­nia sta­wia­nia potrzeb innych ponad wła­snymi, któ­rymi naj­pierw obar­czono ją w dzie­ciń­stwie, a które potem – tym razem już sama – nało­żyła na sie­bie jako doj­rzała kobieta. Zasu­ge­ro­wa­łem to, gdy w 1993 roku opi­sa­łem przy­pa­dek Mary w swoim pierw­szym felie­to­nie medycz­nym dla „The Globe and Mail”. „Jeśli oto­cze­nie unie­moż­li­wiło nam naucze­nie się mówie­nia »nie«, nasze ciała mogą powie­dzieć to za nas” – stwier­dzi­łem. Powo­ła­łem się przy tym na lite­ra­turę medyczną, przy­ta­cza­jąc przy­kłady nega­tyw­nego wpływu stresu na układ odpor­no­ściowy.

Kon­cep­cja, zgod­nie z którą forma radze­nia sobie z emo­cjami może być czyn­ni­kiem istot­nym dla roz­woju twar­dziny ukła­do­wej bądź innych cho­rób prze­wle­kłych, jest przez część leka­rzy postrze­gana jako here­zja. Pewna reu­ma­to­lożka, spe­cja­listka z dużego kana­dyj­skiego szpi­tala, wysłała do redak­cji zja­dliwy list, w któ­rym potę­piła nie tylko mój arty­kuł, lecz także gazetę za opu­bli­ko­wa­nie go. Zarzu­ciła mi brak doświad­cze­nia i nie­prze­pro­wa­dze­nie badań.

Zane­go­wa­nie przez spe­cja­li­stę faktu ist­nie­nia związku pomię­dzy umy­słem a cia­łem nie sta­no­wiło dla mnie zasko­cze­nia. Dualizm – roz­sz­cze­pia­nie na dwoje tego, co sta­nowi jed­ność – rzu­tuje na wszyst­kie nasze prze­ko­na­nia doty­czące zdro­wia i cho­roby. Sta­ramy się pojąć ciało w ode­rwa­niu od umy­słu. Pró­bu­jemy opi­sy­wać istoty ludz­kie – zdrowe czy nie – tak, jakby funk­cjo­no­wały nie­za­leż­nie od śro­do­wi­ska, w któ­rym się roz­wi­jają, żyją, pra­cują, bawią się, kochają i umie­rają. Tego rodzaju typowe, ukryte uprze­dze­nia wyni­kają z medycz­nej orto­dok­sji, a więk­szość leka­rzy przy­swaja je w pro­ce­sie kształ­ce­nia, by potem kie­ro­wać się nimi w prak­tyce.

W odróż­nie­niu od wielu innych nauk medy­cyna nie przy­swo­iła jesz­cze waż­nej lek­cji, jaka pły­nie z teo­rii względ­no­ści Ein­ste­ina: poło­że­nie obser­wa­tora wpływa na obser­wo­wane zja­wi­sko i na wyniki obser­wa­cji. Węgier­sko-kana­dyj­ski pio­nier w dzie­dzi­nie bada­nia stresu Hans Selye zwró­cił uwagę, że nie­spraw­dzone zało­że­nia naukowca w rów­nym stop­niu deter­mi­nują, co ogra­ni­czają jego odkry­cia. „Wydaje mi się, że więk­szość ludzi nie uświa­da­mia sobie w pełni, do jakiego stop­nia bada­nia naukowe i wnio­ski z nich wysnu­wane zależą od oso­bi­stych poglą­dów bada­cza – napi­sał w książce _Stress życia_. – Jestem prze­ko­nany, że obec­nie, w wieku tak bar­dzo uza­leż­nio­nym od nauki i naukow­ców, ta zasad­ni­cza sprawa zasłu­guje na szcze­gólną uwagę”q1. W tej szcze­rej opi­nii – będą­cej jed­no­cze­śnie samo­oceną – Selye, który sam był leka­rzem, wyra­ził prawdę rzadko poj­mo­waną nawet teraz, wiele lat póź­niej.

Im bar­dziej wyspe­cja­li­zo­wani stają się leka­rze, tym wię­cej wie­dzą o kon­kret­nej czę­ści ciała lub narzą­dzie, a zara­zem tym mniej rozu­mieją istotę ludzką, w któ­rej ciele znaj­duje się przed­miot ich zain­te­re­so­wa­nia. Pacjenci, z któ­rymi prze­pro­wa­dzi­łem wywiady na potrzeby niniej­szej publi­ka­cji, nie­mal jed­no­gło­śnie twier­dzili, że ani opie­ku­jący się nimi spe­cja­li­ści, ani leka­rze rodzinni nie zachę­cali ich do wyja­wie­nia oso­bi­stej i subiek­tyw­nej natury ich życia. W więk­szo­ści swych kon­tak­tów ze śro­do­wi­skiem medycz­nym odno­sili raczej wra­że­nie, że dia­log tego rodzaju uwa­żany jest za zbędny. Roz­ma­wia­jąc z moimi kole­gami spe­cja­li­stami na temat tych samych pacjen­tów, dosze­dłem do wnio­sku, że nawet po wielu latach opieki i tera­pii lekarz może pra­wie nie znać szcze­gó­łów życia cho­rego ani jego doświad­czeń wykra­cza­ją­cych poza wąskie gra­nice leczo­nej przy­pa­dło­ści.

W książce tej posta­no­wi­łem przed­sta­wić kwe­stię wpływu stresu na zdro­wie czło­wieka. Rzecz doty­czy zwłasz­cza stresu ukry­tego, poja­wia­ją­cego się u wszyst­kich ludzi na sku­tek wcze­snych uwa­run­ko­wań i sta­no­wią­cego wzo­rzec tak głę­boki, a zara­zem tak sub­telny, że zdaje się być czę­ścią nas samych. Odwo­łuję się do tylu dowo­dów nauko­wych, ile uzna­łem za roz­sądne wska­zać w pracy prze­zna­czo­nej dla laików, lecz sedno książki – przy­naj­mniej z mojego punktu widze­nia – two­rzą indy­wi­du­alne histo­rie, któ­rymi dzielę się na jej łamach z czy­tel­ni­kami. Tak się przy tym składa, że rela­cje te będą zapewne postrze­gane za naj­mniej prze­ko­nu­jące przez tych, któ­rzy uznają tego rodzaju prze­słanki za „nie­po­twier­dzone”.

Tylko inte­lek­tu­alny lud­dy­sta mógłby zaprze­czyć ogrom­nym korzy­ściom, jakie przy­nio­sło ludz­ko­ści skru­pu­latne sto­so­wa­nie metod nauko­wych. Nie każdą cenną infor­ma­cję da się jed­nak potwier­dzić labo­ra­to­ryj­nie lub przy uży­ciu narzę­dzi sta­ty­stycz­nych, tak jak nie każdy aspekt cho­roby można spro­wa­dzić do fak­tów zwe­ry­fi­ko­wa­nych w podwój­nie śle­pych pró­bach czy z wyko­rzy­sta­niem nawet naj­bar­dziej rygo­ry­stycz­nych pro­ce­dur. Iwan Iljicz w książce _Limits to Medi­cine_ (Gra­nice medy­cyny) napi­sał: „Medy­cyna mówi nam tyle samo o isto­cie uzdra­wia­nia, cier­pie­nia i umie­ra­nia, co ana­liza che­miczna o este­tycz­nej war­to­ści cera­miki”. Wyrzu­ca­jąc poza nawias uzna­nego dorobku wie­dzy wkład ludz­kiego doświad­cze­nia i wglądu, ogra­ni­czamy się w isto­cie do bar­dzo wąskiej sfery.

Coś utra­ci­li­śmy. W 1892 roku Kana­dyj­czyk Wil­liam Osler, jeden z naj­wy­bit­niej­szych leka­rzy wszech cza­sów, wyra­ził przy­pusz­cze­nie, że reu­ma­to­idalne zapa­le­nie sta­wów – scho­rze­nie o etio­lo­gii zbli­żo­nej do twar­dziny ukła­do­wej – może być powią­zane ze stre­sem. Dzi­siej­sza reu­ma­to­lo­gia na dobrą sprawę igno­ruje ten aspekt pomimo prze­ma­wia­ją­cych za nim dowo­dów nauko­wych, które gro­ma­dzono przez ponad sto lat, a więc od chwili, gdy Osler opu­bli­ko­wał swoje spo­strze­że­nia. Wła­śnie do tego spro­wa­dziło prak­tykę medyczną wąskie podej­ście naukowe. Pod­no­sząc współ­cze­sną naukę do rangi osta­tecz­nego arbi­tra naszych cier­pień, nazbyt pochop­nie odrzu­ci­li­śmy mądrość minio­nych epok.

Jak zauwa­żył ame­ry­kań­ski psy­cho­log Ross Buck, do czasu poja­wie­nia się nowo­cze­snej tech­no­lo­gii medycz­nej i far­ma­ko­lo­gii nauko­wej leka­rze musieli pole­gać na efek­cie pla­cebo. Koniecz­no­ścią było wzbu­dze­nie w każ­dym pacjen­cie prze­ko­na­nia o jego wła­snej, wewnętrz­nej zdol­no­ści zdro­wie­nia. Chcąc być sku­tecz­nym, lekarz musiał wysłu­chać pacjenta, nawią­zać z nim kon­takt i zaufać swo­jej intu­icji. Wydaje się, iż leka­rze zarzu­cili tego rodzaju dzia­ła­nia, odkąd zaczę­li­śmy bazo­wać nie­mal wyłącz­nie na „obiek­tyw­nych” pomia­rach, opar­tych na tech­no­lo­gii meto­dach dia­gno­stycz­nych oraz „nauko­wych” tera­piach.

Kry­tyka ze strony wspo­mnia­nej wcze­śniej reu­ma­to­lożki nie sta­no­wiła zatem nie­spo­dzianki. Znacz­nie więk­szą oka­zał się kolejny list – tym razem ze sło­wami popar­cia – który przy­szedł do redak­cji kilka dni póź­niej. Jego autor, Noel B. Her­sh­field, pro­fe­sor medy­cyny kli­nicz­nej na Uni­wer­sy­te­cie w Cal­gary, napi­sał: „Nowa dys­cy­plina wie­dzy, psy­cho­neu­ro­im­mu­no­lo­gia, doj­rzała do punktu, w któ­rym poja­wiły się zebrane przez naukow­ców z róż­nych dzie­dzin prze­ko­nu­jące dowody na ist­nie­nie bli­skich związ­ków mię­dzy mózgiem a ukła­dem odpor­no­ścio­wym (…). Kon­struk­cja emo­cjo­nalna jed­nostki oraz jej reak­cja na cią­gły stres rze­czy­wi­ście mogą sta­no­wić przy­czynę wielu cho­rób, które medy­cyna leczy, nie zna­jąc jed­nak jesz­cze ich etio­lo­gii – takich jak twar­dzina ukła­dowa, ogromna więk­szość cho­rób reu­ma­tycz­nych, nie­swo­iste zapa­le­nie jelit, cukrzyca, stward­nie­nie roz­siane i wiele innych scho­rzeń, zna­nych każ­dej medycz­nej spe­cja­li­za­cji (…)”.

Zasko­cze­nie w owym liście sta­no­wiła dla mnie wzmianka o ist­nie­niu nowej gałęzi medy­cyny. Czym jest psy­cho­neu­ro­im­mu­no­lo­gia? Dowie­dzia­łem się, iż jest to nic innego, jak nauka o zależ­no­ściach mię­dzy umy­słem a cia­łem; nie­ro­ze­rwal­nej jed­no­ści emo­cji i fizjo­lo­gii czło­wieka w pro­ce­sie roz­woju trwa­ją­cym całe jego życie – rów­nież w okre­sach cho­roby. To znie­chę­ca­jąco skom­pli­ko­wane słowo ozna­cza po pro­stu, że dys­cy­plina ta bada spo­soby, jakimi psy­chika – umysł i jego treść emo­cjo­nalna – głę­boko oddzia­łuje na układ ner­wowy orga­ni­zmu oraz jak funk­cjo­no­wa­nie ich obu ści­śle wiąże się z dzia­ła­niem naszego układu odpor­no­ścio­wego. Nie­któ­rzy nazy­wają tę nową dzie­dzinę psy­cho­neu­ro­im­mu­no­en­do­kry­no­lo­gią, chcąc pod­kre­ślić rolę apa­ratu endo­kryn­nego, czy też hor­mo­nal­nego, w pro­ce­sach prze­bie­ga­ją­cych w całym orga­ni­zmie. Inno­wa­cyjne bada­nia pozwa­lają ana­li­zo­wać te zależ­no­ści aż do poziomu komór­ko­wego. Pozna­jemy naukowe pod­stawy tego, co wie­dzie­li­śmy już wcze­śniej, lecz – z wielką stratą dla nas samych – zapo­mnie­li­śmy.

W ciągu dzie­jów wielu leka­rzy rozu­miało, że emo­cje mają ogromny wpływ zarówno na powsta­wa­nie cho­rób, jak i powrót pacjenta do zdro­wia. Pro­wa­dzili w związku z tym bada­nia, pisali książki i kwe­stio­no­wali panu­jącą dok­trynę medyczną, lecz ich kon­cep­cje, eks­pe­ry­menty i spo­strze­że­nia po wie­le­kroć ginęły w czymś w rodzaju medycz­nego trój­kąta ber­mudz­kiego. Wie­dza o zależ­no­ściach mię­dzy umy­słem a cia­łem, zdo­by­wana przez poprzed­nie poko­le­nia leka­rzy i naukow­ców, zni­kała bez śladu, jakby ni­gdy nie ist­niała.

W arty­kule wstęp­nym sierp­nio­wego wyda­nia cza­so­pi­sma „New England Jour­nal of Medi­cine” z 1985 roku zade­kla­ro­wano buń­czucz­nie, iż „nad­szedł czas, by w dużej mie­rze wło­żyć mię­dzy bajki wiarę w cho­robę jako bez­po­śred­nie odzwier­cie­dle­nie stanu men­tal­nego”q2.

Takiego podej­ścia nie spo­sób dłu­żej bro­nić. Psy­cho­neu­ro­im­mu­no­lo­gia, nowa gałąź wie­dzy wspo­mniana przez dr. Her­sh­fielda w liście do „The Globe and Mail”, okrze­pła, nawet jeśli jej odkry­cia nie zako­rze­niły się jesz­cze w świe­cie prak­tyki medycz­nej.

Wystar­czy pobieżny prze­gląd mate­ria­łów zgro­ma­dzo­nych w biblio­te­kach medycz­nych lub na spe­cja­li­stycz­nych stro­nach inter­ne­to­wych, by dostrzec rosnącą falę popu­lar­no­ści publi­ka­cji nauko­wych, arty­ku­łów i pod­ręcz­ni­ków przed­sta­wia­ją­cych wie­dzę z tej nowej dzie­dziny. Upo­wszech­nia się ona stop­niowo także za pośred­nic­twem maga­zy­nów i ksią­żek popularnonauko­wych. Laiccy odbiorcy, któ­rzy pod wie­loma wzglę­dami wyprze­dzają spe­cja­li­stów i nie są tak mocno przy­wią­zani do orto­dok­syj­nych teo­rii, mniej oba­wiają się odstą­pie­nia od pro­stych podzia­łów doty­czą­cych ludz­kiego orga­ni­zmu czy zaak­cep­to­wa­nia, że jego cudowna całość jest czymś wię­cej niż zale­d­wie sumą czę­ści.

Aktyw­ność ludz­kiego układu odpor­no­ścio­wego nie jest ode­rwana od naszych codzien­nych doświad­czeń. Wyka­zano na przy­kład, że mecha­ni­zmy obronne, które u zdro­wych mło­dych ludzi dzia­łają spraw­nie w zwy­kłych oko­licz­no­ściach, słabną w wyniku pre­sji, jaka poja­wia się w cza­sie sesji egza­mi­na­cyj­nych. Stwier­dzono, że jesz­cze więk­szy wpływ na przy­szłe zdro­wie i dobro­stan wywiera samot­ność – u naj­bar­dziej wyalie­no­wa­nych stu­den­tów naj­więk­szego uszczerbku doznała spraw­ność układu immu­no­lo­gicz­nego. Na podob­nej zasa­dzie izo­la­cja została sko­ja­rzona ze zmniej­szoną aktyw­no­ścią tego układu u pacjen­tów hospi­ta­li­zo­wa­nych ze wzglę­dów psy­chia­trycz­nych. Fakty te nale­ża­łoby wziąć pod uwagę, nawet gdyby nie ist­niały żadne inne dowody naukowe na dłu­go­ter­mi­nowe skutki chro­nicz­nego stresu – choć jest ich wiele. Pre­sja towa­rzy­sząca egza­mi­nom jest oczy­wi­sta i krót­ko­trwała, jed­nak wielu ludzi nie­świa­do­mie pro­wa­dzi życie w taki spo­sób, jakby nie­ustan­nie znaj­do­wali się pod okiem potęż­nego, osą­dza­ją­cego ich egza­mi­na­tora, któ­rego należy za wszelką cenę zado­wo­lić. Wielu z nas, nawet jeśli nie doświad­cza samot­no­ści, trwa w emo­cjo­nal­nie dys­funk­cyj­nych związ­kach, w któ­rych nasze naj­waż­niej­sze potrzeby nie są dostrze­gane lub sza­no­wane. Wyob­co­wa­nie i stres rzu­tują także na dobro­stan osób prze­ko­na­nych, że ich życie jest cał­ko­wi­cie satys­fak­cjo­nu­jące.

Jak stres może się prze­obra­zić w cho­robę? Stres sta­nowi skom­pli­ko­waną kaskadę fizycz­nych i bio­che­micz­nych reak­cji na silne bodźce emo­cjo­nalne. W uję­ciu fizjo­lo­gicz­nym emo­cje mają cha­rak­ter impul­sów elek­trycz­nych, che­micz­nych i hor­mo­nal­nych w ukła­dzie ner­wo­wym czło­wieka. Wpły­wają one – przy czym zależ­ność ta jest dwu­kie­run­kowa – na funk­cjo­no­wa­nie głów­nych orga­nów, spój­ność układu odpor­no­ścio­wego oraz dzia­ła­nie wielu krą­żą­cych w orga­ni­zmie sub­stan­cji bio­lo­gicz­nych, odgry­wa­ją­cych istotne role w regu­lo­wa­niu jego stanu fizycz­nego. Tłu­mie­nie emo­cji – jak musiała to robić Mary, gdy jako dziecko poszu­ki­wała bez­pie­czeń­stwa – skut­kuje roz­bro­je­niem mecha­ni­zmów chro­nią­cych orga­nizm przed cho­robą. Wypar­cie – oddzie­le­nie emo­cji od świa­do­mo­ści i zepchnię­cie ich do sfery nieświa­do­mo­ści – dez­or­ga­ni­zuje i dez­orien­tuje fizjo­lo­giczne mecha­ni­zmy obronne do tego stop­nia, że u nie­któ­rych osób zaczy­nają one szwan­ko­wać i zamiast stać na straży zdro­wia, stają się jego nisz­czy­cie­lami.

Pra­cu­jąc przez sie­dem lat na sta­no­wi­sku koor­dy­na­tora medycz­nego Oddziału Opieki Palia­tyw­nej w szpi­talu w Van­co­uver, pozna­łem wielu cier­pią­cych na cho­roby prze­wle­kłe ludzi, któ­rych emo­cjo­nalna prze­szłość przy­po­mi­nała doświad­cze­nia życiowe Mary. Podobne mecha­ni­zmy i spo­soby radze­nia sobie ze stre­sem prze­ja­wiali rów­nież przy­jeż­dża­jący do nas na zabiegi palia­tywne pacjenci z nowo­two­rami lub bory­ka­jący się z pro­ce­sami zwy­rod­nie­nio­wymi, takimi jak stward­nie­nie zani­kowe boczne (zwane w Ame­ryce Pół­noc­nej cho­robą Lou Geh­riga, od nazwi­ska wybit­nego ame­ry­kań­skiego base­bal­li­sty, który zmarł w jej wyniku; w Wiel­kiej Bry­ta­nii z kolei jest ono okre­ślane cho­robą neu­ronu rucho­wego). W mojej prak­tyce leka­rza rodzin­nego obser­wo­wa­łem te same wzorce zacho­wań u osób zma­ga­ją­cych się ze stward­nie­niem roz­sia­nym, z dole­gli­wo­ściami zapal­nymi jelit – jak wrzo­dzie­jące zapa­le­nie jelita gru­bego czy cho­roba Leśniow­skiego-Crohna – zespo­łem prze­wle­kłego zmę­cze­nia, zabu­rze­niami auto­im­mu­no­lo­gicz­nymi, fibro­mial­gią, migreną, cho­robami skóry, endo­me­triozą i wie­loma innymi scho­rze­niami. Pra­wie żaden z moich ciężko cho­rych pacjen­tów nie potra­fił odma­wiać w kwe­stiach doty­czą­cych waż­nych sfer życia. Nawet jeśli oso­bo­wo­ści niektó­rych ludzi oraz ich sytu­acje życiowe były na pierw­szy rzut oka inne niż w przy­padku Mary, zawsze kryły się za nimi te same emo­cjo­nalne mecha­ni­zmy wypar­cia.

Wśród moich nie­ule­czal­nie cho­rych pacjen­tów znaj­do­wał się męż­czy­zna w śred­nim wieku, będący dyrek­to­rem gene­ral­nym firmy, która sprze­da­wała chrząstkę rekina jako spe­cy­fik prze­ciw­ra­kowy. Nim został przy­jęty na nasz oddział, jego nie­wiele wcze­śniej zdia­gno­zo­wany nowo­twór zdą­żył się roz­prze­strze­nić po całym orga­ni­zmie. Nie­mal do ostat­niego dnia życia czło­wiek ten jadł chrząstkę rekina, choć już nie dla­tego, że wie­rzył w jej sku­tecz­ność. Cuch­nęła paskud­nie – odra­ża­jący smród wyczu­wało się z daleka – i mogłem sobie jedy­nie wyobra­żać, jak sma­kuje. „Nie­na­wi­dzę tego jeść – wyznał mi – ale mój part­ner biz­ne­sowy byłby bar­dzo roz­cza­ro­wany, gdy­bym prze­stał”. Prze­ko­na­łem go, że ma pełne prawo dożyć swo­ich dni bez poczu­cia odpo­wie­dzial­no­ści za czy­jeś roz­cza­ro­wa­nie.

Posta­wie­nie hipo­tezy, zgod­nie z którą spo­sób przy­sto­so­wa­nia czło­wieka do życia mógłby sta­no­wić czyn­nik cho­ro­bo­twór­czy, wymaga deli­kat­no­ści. Kore­la­cje mię­dzy postę­po­wa­niem a póź­niej­szym zacho­ro­wa­niem w przy­padku, dajmy na to, pale­nia tyto­niu i raka płuc są oczy­wi­ste dla wszyst­kich – może z wyjąt­kiem poten­ta­tów prze­my­słu tyto­nio­wego. Jed­nak powią­za­nia mię­dzy emo­cjami a poja­wie­niem się stward­nie­nia roz­sia­nego, raka piersi czy zapale­nia sta­wów są już trud­niej­sze do udo­wod­nie­nia. Pacjent nie tylko cierpi w wyniku cho­roby, lecz także odnosi wra­że­nie, że jest obwi­niany o bycie takim, a nie innym czło­wie­kiem. „Po co piszesz taką książkę? – zapy­tała mnie pięć­dzie­się­cio­dwu­let­nia pro­fe­sorka uni­wer­sy­tetu, zma­ga­jąca się z nowo­two­rem piersi. – Zacho­ro­wa­łam na raka ze względu na uwa­run­ko­wa­nia gene­tyczne, a nie dla­tego, że coś zro­bi­łam” – powie­działa gniew­nie.

„Trak­to­wa­nie cho­roby i śmierci jako oso­bi­stej porażki jest wyjąt­kowo nie­for­tunną formą obar­cza­nia winą ofiary – oskar­żał wstęp­niak w cza­so­pi­śmie »New England Jour­nal of Medi­cine« z 1985 roku. – Gdy pacjent jest już obcią­żony cho­robą, nie należy dodat­kowo pognę­biać go ocze­ki­wa­niem, że weź­mie na sie­bie odpo­wie­dzial­ność za jej wystą­pie­nie”.

Do draż­li­wej kwe­stii domnie­ma­nej winy jesz­cze wrócę, tym­cza­sem zazna­czę jedy­nie, że nie cho­dzi tu o winę ani porażkę. Takie okre­śle­nia zaciem­niają obraz sytu­acji. Jak posta­ram się wkrótce wyka­zać, obwi­nia­nie cier­pią­cego – poza tym, że jest nie­etyczne – z nauko­wego punktu widze­nia nie ma żad­nych pod­staw.

W arty­kule zamiesz­czo­nym w „NEJM” winę prze­mie­szano z odpo­wie­dzial­no­ścią. Choć wszy­scy oba­wiamy się obcią­że­nia odpo­wie­dzial­no­ścią, każdy z nas zapewne życzyłby sobie czę­ściej być odpo­wie­dzial­nym za wyda­rze­nia we wła­snym życiu, a więc świa­do­mie nimi kie­ro­wać, a nie tylko reago­wać w spo­sób odru­chowy. Chcemy roz­po­rzą­dzać swoim życiem; być odpo­wie­dzial­nymi i zdol­nymi do podej­mo­wa­nia wła­snych decy­zji wpły­wa­ją­cych na sprawy dla nas istotne. Praw­dziwa odpo­wie­dzial­ność nie ist­nieje jed­nak w ode­rwa­niu od świa­do­mo­ści. Jedną ze sła­bo­ści zachod­niego podej­ścia do medy­cyny jest uczy­nie­nie z leka­rza jedy­nego auto­ry­tetu, z pacjenta zaś – najczę­ściej pasyw­nego obiektu tera­pii lub odbiorcy leku. Ludzie zostali pozba­wieni moż­li­wo­ści bycia praw­dzi­wie odpo­wie­dzial­nymi. Nikt nie powi­nien być obar­czany winą za wła­sną cho­robę bądź śmierć. Mogą one przy­paść w udziale każ­demu, w dowol­nej chwili, ale im wię­cej wiemy na swój temat, tym łatwiej unik­niemy sta­wa­nia się bier­nymi ofia­rami swo­ich przy­pa­dło­ści.

Rela­cje mię­dzy umy­słem a cia­łem należy dostrze­gać w celu zro­zu­mie­nia nie tylko cho­roby, lecz także zdro­wia. Dok­tor Robert Maun­der z wydziału psy­chia­trii na Uni­wer­sy­te­cie w Toronto pisał o roli komu­ni­ka­cji umysł–ciało w cza­sie cho­roby. „Próba zro­zu­mie­nia i roz­wią­za­nia pro­blemu stresu daje więk­sze szanse na zdro­wie niż igno­ro­wa­nie go” – powie­dział mi w wywia­dzie. W prze­biegu tera­pii każda infor­ma­cja, każda cząstka prawdy mogą mieć nie­ba­ga­telne zna­cze­nie. Jeśli ist­nieje zwią­zek mię­dzy emo­cjami a fizjo­lo­gią, prze­mil­cze­nie tego faktu pozba­wia pacjenta potęż­nej broni do walki z cho­robą.

W tym miej­scu docie­ramy do pro­blemu nie­ade­kwat­no­ści języka. Samo roz­pra­wia­nie o powią­za­niach mię­dzy umy­słem a cia­łem każe sądzić, że są to dwa odrębne, jedy­nie w jakimś zakre­sie współ­pra­cu­jące byty. W rze­czy­wi­sto­ści takie roz­gra­ni­cze­nie nie ist­nieje; nie ma ciała, które nie byłoby umy­słem, i nie ma umy­słu, który nie byłby cia­łem. Nie­któ­rzy suge­rują wpro­wa­dze­nie ter­minu _mind­body_ (umysł–ciało), który lepiej oddaje praw­dziwy stan rze­czy.

Nawet w kra­jach Zachodu myśle­nie o związ­kach umysł–ciało nie jest zupeł­nie nowe. W jed­nym z _Dia­lo­gów_ Pla­tona Sokra­tes przy­ta­cza kry­tykę, jaką tracki lekarz wygło­sił pod adre­sem swych grec­kich kole­gów: „Wła­śnie dla­tego leka­rzom u Hel­le­nów wymyka się tak wiele cho­rób, że nie znają tej cało­ści, o którą tro­skli­wie dbać potrzeba (…). Teraz wła­śnie, mówi, to jest ten błąd roz­po­wszech­niony mię­dzy ludźmi, że bez jed­nego i bez dru­giego¹ nie­je­den pró­buje być leka­rzem”q3. Umy­słu od ciała oddzie­lić nie spo­sób – Sokra­tes wie­dział to nie­mal dwa i pół tysiąc­le­cia przed poja­wie­niem się psy­cho­neu­ro­im­mu­no­en­do­kry­no­lo­gii!

Pisa­nie książki _Kiedy ciało mówi nie_ zaowo­co­wało nie tylko potwier­dze­niem nie­któ­rych spo­strze­żeń, które po raz pierw­szy wyra­zi­łem w arty­kule doty­czą­cym przy­padku twar­dziny ukła­do­wej u Mary. Przy oka­zji wiele się nauczy­łem i głę­boko doce­ni­łem pracę setek leka­rzy, naukow­ców, psy­cho­lo­gów i bada­czy, któ­rzy nakre­ślili zarysy nie­zna­nej wcze­śniej dzie­dziny rela­cji umysł–ciało. Praca nad tą książką stała się dla mnie przy tym wewnętrzną eks­plo­ra­cją spo­so­bów, na jakie sam tłu­mi­łem emo­cje. Do odby­cia tej oso­bi­stej podróży skło­niło mnie pyta­nie, które usły­sza­łem od psy­cho­te­ra­peuty z Bri­tish Colum­bia Can­cer Agency, dokąd uda­łem się w celu zba­da­nia roli wypie­ra­nia emo­cji w roz­woju raka. Jak się wydaje, wiele osób ze zdia­gno­zo­waną cho­robą nowo­two­rową odru­chowo tłumi cier­pie­nie psy­chiczne i fizyczne, a także nie­przy­jemne emo­cje, takie jak gniew, smu­tek czy poczu­cie odrzu­ce­nia. „Jaki jest twój oso­bi­sty zwią­zek z tym pro­ble­mem? – zapy­tał mnie tera­peuta. – Co cię przy­ciąga do tego kon­kret­nego tematu?”.

Pyta­nie to wydo­było z mojej pamięci wspo­mnie­nie wyda­rze­nia sprzed sied­miu lat. Pew­nego wie­czoru poje­cha­łem do domu opieki, w któ­rym prze­by­wała moja sie­dem­dzie­się­cio­sze­ścio­let­nia wów­czas matka. Cier­piała na postę­pu­jącą dys­tro­fię mię­śniową, dzie­dziczną cho­robę powo­du­jącą zanik mię­śni, która wystę­puje w naszej rodzi­nie. Ponie­waż scho­rze­nie wynisz­czyło jej ciało do tego stop­nia, że nie mogła już nawet usiąść bez pomocy, nie była w sta­nie samo­dziel­nie funk­cjo­no­wać we wła­snym domu. Ja i moi dwaj bra­cia odwie­dza­li­śmy ją wraz z rodzi­nami aż do jej śmierci, która cza­sowo zbie­gła się z roz­po­czę­ciem przeze mnie pracy nad niniej­szą publi­ka­cją.

Idąc kory­ta­rzem domu opieki, lekko uty­ka­łem. Tego samego ranka prze­sze­dłem ope­ra­cję uszko­dzo­nej chrząstki kola­no­wej, któ­rej musia­łem się pod­dać na sku­tek igno­ro­wa­nia licz­nych sygna­łów, jakie moje ciało wysy­łało mi języ­kiem bólu za każ­dym razem, gdy bie­ga­łem po beto­nie. Gdy tylko otwo­rzy­łem drzwi do pokoju mamy i ruszy­łem się z nią przy­wi­tać, odru­chowo nada­łem swoim kro­kom zwy­kłą non­sza­lan­cję. Impuls do ukry­cia kuś­ty­ka­nia nie był świa­domy – posłu­cha­łem go, nim zda­łem sobie z tego sprawę. Dopiero póź­niej zaczą­łem się zasta­na­wiać, co skło­niło mnie do pod­ję­cia tak – nomen omen – zbęd­nych kro­ków. Zbęd­nych, ponie­waż moja matka z pew­no­ścią cał­ko­wi­cie spo­koj­nie przy­ję­łaby infor­ma­cję, że jej ponad­pięć­dzie­się­cio­letni syn kuleje nie­spełna dwa­na­ście godzin po ope­ra­cji kolana.

Co zatem mną powo­do­wało? Odruch, by ochro­nić matkę przed smut­kiem, nawet w tak nie­win­nej sytu­acji, był głę­boko wdru­ko­wany i wyni­kał z instynktu, który miał nie­wiele wspól­nego z naszymi obec­nymi potrze­bami. Był oparty na wspo­mnie­niach – sta­no­wił rekon­struk­cję reak­cji wyry­tej w moim roz­wi­ja­ją­cym się mózgu, zanim zyska­łem jej świa­do­mość.

Oca­la­łem z nazi­stow­skiej apo­ka­lipsy, lecz w jakimś stop­niu jestem także jej dziec­kiem – więk­szość pierw­szego roku swego życia spę­dzi­łem w Buda­pesz­cie pod nie­miecką oku­pa­cją. Moich dziad­ków ze strony matki zgła­dzono w Auschwitz, kiedy mia­łem pięć mie­sięcy; ciotka rów­nież została depor­to­wana i słuch po niej zagi­nął. Ojciec tra­fił do bata­lionu prac przy­mu­so­wych w służ­bie armii nie­miec­kiej i węgier­skiej. Wraz z matką ledwo prze­ży­li­śmy mie­siące spę­dzone w buda­pesz­teń­skim get­cie. Na kilka tygo­dni musiała się nawet ze mną roz­stać, sta­no­wiło to bowiem jedyny spo­sób na ura­to­wa­nie mnie przed śmier­cią gło­dową albo cho­robą. Nie trzeba wiel­kiej wyobraźni, by zro­zu­mieć, że w jej sta­nie umy­słu i pod nie­ludzką pre­sją stre­sów, jakie towa­rzy­szyły jej każ­dego dnia, matka rzadko zdo­by­wała się na czuły uśmiech i nie­po­dzielną uwagę, nie­zbędne do utrwa­le­nia poczu­cia bez­pie­czeń­stwa i bez­wa­run­ko­wej miło­ści u roz­wi­ja­ją­cego się nie­mow­lę­cia. Opo­wia­dała mi zresztą o wielu sytu­acjach, w któ­rych prze­peł­niała ją roz­pacz tak wielka, że jedyną moty­wa­cją do wsta­nia z łóżka była koniecz­ność opieki nade mną. Wcze­śnie nauczy­łem się, że muszę zasłu­żyć na jej uwagę i stać się dla niej jak naj­mniej­szym cię­ża­rem, a wła­sne lęki i cier­pie­nia naj­le­piej stłu­mić.

W zdro­wych rela­cjach tro­ska matki nie wymaga od nie­mow­lę­cia zapra­co­wy­wa­nia na to, co otrzy­muje. Moja matka nie potra­fiła zapew­nić mi tej bez­wa­run­ko­wej opieki – a ponie­waż nie była ani święta, ani dosko­nała, nie­wy­klu­czone, że nie uda­łoby się jej to w pełni nawet bez kosz­maru, jakiego doświad­czyła nasza rodzina.

W takich oko­licz­no­ściach sta­łem się obrońcą swo­jej matki – chro­ni­łem ją przede wszyst­kim przed świa­do­mo­ścią mojego cier­pie­nia. Obronny odruch, który wykształ­cił się u nie­mow­lę­cia, wkrótce prze­isto­czył się w utrwa­lony wzo­rzec oso­bo­wo­ści, po pięć­dzie­się­ciu jeden latach wciąż skła­nia­jący mnie do ukry­wa­nia przed nią nawet naj­mniej­szego fizycz­nego dys­kom­fortu.

Nie roz­wa­ża­łem pisa­nia książki _Kiedy ciało mówi nie_ w takich kate­go­riach. Trak­to­wa­łem ją raczej jak inte­lek­tu­alną podróż; bada­nie inte­re­su­ją­cej teo­rii, która pomo­głaby rzu­cić świa­tło na kwe­stie ludz­kiego orga­ni­zmu w sta­nie zdro­wia i cho­roby. Ścieżkę tę przedep­tali przede mną inni, ale zawsze prze­cież zostaje coś do odkry­cia. Pyta­nie tera­peuty skło­niło mnie do zmie­rze­nia się z pro­ble­mem wypar­cia emo­cjo­nal­nego we wła­snym życiu. Dzięki temu uświa­do­mi­łem sobie, że masko­wa­nie uty­ka­nia jest jedy­nie małym jego przy­kła­dem.

Z tego wła­śnie powodu chcę podzie­lić się nie tylko wie­dzą czer­paną od innych czy z facho­wych cza­so­pism, lecz także obser­wa­cjami z wła­snego życia. Mecha­nizm wypar­cia działa u każ­dego z nas. Wszy­scy do pew­nego stop­nia coś negu­jemy i oszu­ku­jemy sami sie­bie, na ogół w spo­sób, któ­rego nie jeste­śmy świa­domi bar­dziej niż ja, gdy „posta­no­wi­łem” zama­sko­wać swoje uty­ka­nie. O zdro­wiu czy cho­ro­bie decy­duje jedy­nie kwe­stia skali tych zja­wisk bądź obec­no­ści albo braku innych czyn­ni­ków – takich jak dzie­dzicz­ność czy zagro­że­nia śro­do­wi­skowe – które sprzy­jają wystę­po­wa­niu okre­ślo­nych scho­rzeń. Poka­zu­jąc, że wypar­cie sta­nowi główną przy­czynę stresu i jest istot­nym czyn­ni­kiem cho­ro­bo­twór­czym, nie wyty­kam nikogo pal­cem za „roz­cho­ro­wa­nie się na wła­sną prośbę”. Celem tej książki są sze­rze­nie wie­dzy i roz­po­wszech­nia­nie infor­ma­cji o moż­li­wo­ściach lecze­nia, a nie przy­spa­rza­nie winy i wstydu, które w naszej kul­tu­rze pano­szą się aż zanadto. Być może jestem nad­mier­nie wyczu­lony na kwe­stię poczu­cia winy, lecz nie róż­nię się pod tym wzglę­dem od więk­szo­ści ludzi. Wstyd jest naj­głęb­szą z „nega­tyw­nych emo­cji” – zro­bimy nie­mal wszystko, by go unik­nąć. Nie­stety, usta­wiczny strach przed wsty­dem zabu­rza naszą zdol­ność trzeź­wej oceny rze­czy­wi­sto­ści.

Pomimo usil­nych sta­rań wielu leka­rzy po ośmiu latach od uzy­ska­nia dia­gnozy Mary zmarła w szpi­talu w Van­co­uver na sku­tek powi­kłań zwią­za­nych z twar­dziną ukła­dową. Do końca zacho­wała łagodny uśmiech, choć jej serce było słabe, a oddech stał się ciężki. Raz na jakiś czas pro­siła mnie o długą pry­watną wizytę – nawet w szpi­talu, w ostat­nich dniach życia. Chciała po pro­stu poroz­ma­wiać o spra­wach poważ­nych i bła­hych. „Jesteś jedy­nym czło­wie­kiem, który mnie kie­dy­kol­wiek słu­chał” – wyznała kie­dyś.

Cza­sami zasta­na­wiam się, jak mogłoby się uło­żyć życie Mary, gdyby ktoś ją dostrzegł, wysłu­chał i zro­zu­miał, kiedy była małą dziew­czynką – mal­tre­to­waną, wystra­szoną i ugi­na­jącą się pod pre­sją odpo­wie­dzial­no­ści za młod­sze sio­stry. Być może gdyby miała wów­czas przy sobie kogoś, na kim nie­za­wod­nie mogłaby się oprzeć, nauczy­łaby się cenić sie­bie, wyra­żać swoje uczu­cia i oka­zy­wać gniew w razie naru­sze­nia jej fizycz­nych i emo­cjo­nal­nych gra­nic. Czy żyłaby na­dal, jeśli tak poto­czy­łyby się jej losy?

1.

Cho­dzi o głowę i resztę ciała (przyp. tłum.).Roz­dział 3

STRES I KOM­PE­TEN­CJA EMO­CJO­NALNA

Od zara­nia życia w pre­hi­sto­rycz­nych oce­anach toczył się nie­ustanny pro­ces wza­jem­nego oddzia­ły­wa­nia mię­dzy żywą mate­rią a jej nie­oży­wio­nym oto­cze­niem, mię­dzy jedną a drugą żywą istotą” – zauwa­żył Hans Selye w książce _Stress życia_q16. Inte­rak­cje z innymi ludźmi – zwłasz­cza na pozio­mie emo­cjo­nal­nym – nie­mal w każ­dym momen­cie życia rzu­tują na nasze bio­lo­giczne funk­cjo­no­wa­nie na nie­zli­czone sub­telne spo­soby. Jak zosta­nie poka­zane w niniej­szej publi­ka­cji, są one waż­nymi wyznacz­ni­kami zdro­wia. Zro­zu­mie­nie deli­kat­nej rów­no­wagi wza­jem­nych rela­cji mię­dzy dyna­miką psy­chiki, śro­do­wi­skiem emo­cjo­nal­nym a fizjo­lo­gią ma ogromne zna­cze­nie dla naszego dobro­stanu. „Na pierw­szy rzut oka wydaje się to dziwne – pisał Selye – można bowiem odnieść wra­że­nie, iż mię­dzy zacho­wa­niem się naszych komó­rek (np. w cza­sie zapa­le­nia) a naszym postę­po­wa­niem w życiu codzien­nym nie ma żad­nej prze­ko­nu­ją­cej zależ­no­ści. Nie zga­dzam się z tym”q17.

Pomimo pro­wa­dze­nia badań nauko­wych przez ponad sześć dekad, jakie upły­nęły od uka­za­nia się prze­ło­mo­wej pracy Sely­ego, wpływ emo­cji na fizjo­lo­gię wciąż nie został w pełni doce­niony. Medyczne podej­ście do zdro­wia i cho­roby na­dal opiera się na zało­że­niu, że ciało i umysł można oddzie­lić zarówno od sie­bie nawza­jem, jak i od śro­do­wi­ska, w któ­rym funk­cjo­nują. Owe błędne zało­że­nia poparte są ponadto nazbyt wąską i uprosz­czoną defi­ni­cją stresu.

Z czy­sto medycz­nej per­spek­tywy stres postrze­gany jest zwy­kle jako zja­wi­sko bar­dzo nie­po­ko­jące, lecz odizo­lo­wane; wiąże się na przy­kład z nagłą utratą pracy, roz­pa­dem mał­żeń­stwa czy ze śmier­cią kogoś bli­skiego. Te poważne wypadki istot­nie sta­no­wią dla wielu osób źró­dło sil­nego stresu, życie jed­nak obfi­tuje też w codzienne chro­niczne napię­cia – bar­dziej pod­stępne i szko­dliw­sze pod wzglę­dem dłu­go­fa­lo­wych następstw bio­lo­gicz­nych. Wewnętrzne napię­cia odbi­jają się na zdro­wiu, mimo iż wydają się czymś zwy­czaj­nym.

U osób od wcze­snego dzie­ciń­stwa przy­wy­kłych do wyso­kiego poziomu stresu jego brak wywo­łuje nie­po­kój, nudę i poczu­cie bez­sensu. Hans Selye zauwa­żył, że ludzie mogą się uza­leż­nić od wła­snych hor­mo­nów stresu – adre­na­liny i kor­ty­zolu. Dla takich osób stres staje się czymś pożą­da­nym, a jego braku sta­rają się uni­kać.

Ludzie uwa­ża­jący się za zestre­so­wa­nych zwy­kle mają na myśli ner­wowe pobu­dze­nie, jakiego doświad­czają pod wpły­wem nad­mier­nej pre­sji zewnętrz­nej, poja­wia­ją­cej się naj­czę­ściej w pracy zawo­do­wej, rela­cjach z bli­skimi, sfe­rze finan­sów lub zdro­wia. Jed­nak napię­cie ner­wowe ani nie okre­śla stresu, ani też – ści­śle rzecz ujmu­jąc – nie w każ­dym przy­padku jest odczu­wane przez osoby zestre­so­wane. Stres, zgod­nie z tym, jak go defi­niu­jemy, nie jest kwe­stią subiek­tyw­nych odczuć, lecz sta­nowi zbiór mie­rzal­nych, obiek­tyw­nych zja­wisk fizjo­lo­gicz­nych, jakie zacho­dzą w orga­ni­zmie – mię­dzy innymi w mózgu, ukła­dzie hor­mo­nal­nym, odpor­no­ścio­wym i wielu innych narzą­dach. Zarówno zwie­rzęta, jak i ludzie mogą doświad­czać skut­ków stresu w spo­sób zupeł­nie nie­świa­domy.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książkiZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1.

Hans Selye, _Stress życia_, tłum. Jan W. Guzek i Roman Rem­biesa, Pań­stwowy Zakład Wydaw­nictw Lekar­skich, War­szawa 1960, s. 6.

2.

M. Angell, _Dise­ase as a Reflec­tion of the Psy­che_, „New England Jour­nal of Medi­cine” 13 czerwca 1985.

3.

Pla­ton, _Char­mi­des_, tłum. Wła­dy­sław Witwicki, War­szaw­skie Towa­rzy­stwo Filo­zo­ficzne, War­szawa 1937.

4.

G.M. Fran­klin, _Stress and Its Rela­tion­ship to Acute Exa­cer­ba­tions in Mul­ti­ple Scle­ro­sis_, „Jour­nal of Neu­ro­lo­gi­cal Reha­bi­li­ta­tion” 1988, nr 2 (1).

5.

I. Grant, _Psy­cho­so­ma­tic-Soma­top­sy­chic Aspects of Mul­ti­ple Scle­ro­sis_, U. Hal­brie­cha (red.), _Mul­ti­ple Scle­ro­sis: A Neu­rop­sy­chia­tric Disor­der_, nr 37, seria „Pro­gress in Psy­chia­try”, Ame­ri­can Psy­chia­tric Press, Washing­ton/Lon­don.

6.

V. Mei-Tal, _The Role of Psy­cho­lo­gi­cal Pro­cess in a Soma­tic Disor­der: Mul­ti­ple Scle­ro­sis_, „Psy­cho­so­ma­tic Medi­cine” 1970, nr 32 (1), s. 68.

7.

G.S. Phi­lip­po­po­ulous, _The Etio­lo­gic Signi­fi­cance of Emo­tio­nal Fac­tors in Onset and Exa­cer­ba­tions of Mul­ti­ple Scle­ro­sis_, „Psy­cho­so­ma­tic Medi­cine” 1958, nr 20, s. 458–474.

8.

Mei-Tal, _The Role of Psy­cho­lo­gi­cal Pro­cess…_, s. 73.

9.

I. Grant, _Seve­rely Thre­ate­ning Events and Mar­ked Life Dif­fi­cul­ties Pre­ce­ding Onset or Exa­cer­ba­tion of Mul­ti­ple Scle­ro­sis_, „Jour­nal of Neu­ro­logy, Neu­ro­sur­gery and Psy­chia­try” 1989, nr 52, s. 8–13. Sie­dem­dzie­siąt sie­dem pro­cent pacjen­tów cho­rych na stward­nie­nie roz­siane – i tylko 35 pro­cent osób z grupy kon­tro­l­nej – doświad­czyło poważ­nych prze­ciw­no­ści życio­wych w roku poprze­dza­ją­cym wystą­pie­nie cho­roby. „Prze­si­le­nie życio­wych stre­sów uwi­dacz­niało się naj­bar­dziej w ciągu sze­ściu mie­sięcy przed zacho­ro­wa­niem (…). O bar­dzo poważ­nych wyda­rze­niach mówiło 24 spo­śród 39 pacjen­tów ze stward­nie­niem roz­sia­nym (62 pro­cent), w porów­na­niu z 6 oso­bami z 40-oso­bo­wej grupy kon­tro­l­nej (15 pro­cent) (…). Zna­cząco więk­sza liczba cho­rych niż osób z grupy kon­tro­l­nej prze­cho­dziła kry­zysy w mał­żeń­stwie (49 pro­cent ver­sus 10 pro­cent) (…). U 18 pacjen­tów spo­śród 23, u któ­rych cho­roba wystą­piła po raz pierw­szy, oraz u 12 pacjen­tów spo­śród 16, u któ­rych doszło do nawrotu, mówiło się o zna­czą­cych życio­wych nie­po­wo­dze­niach”.

10.

J.D. Wil­son (red.), _Har­ri­son’s Prin­ci­ples of Inter­nal Medi­cine_, 12th ed., McGraw-Hill, New York 1999, s. 2039.

11.

L.J. Rosner, _Mul­ti­ple Scle­ro­sis: New Hope and Prac­ti­cal Advice for People with MS and Their Fami­lies_, Fire­side Publi­shers, New York 1992, s. 15.

12.

E. Chel­micka-Schorr i B.G. Arna­son, _Nervous Sys­tem–Immune Sys­tem Inte­rac­tions and Their Role in Mul­ti­ple Scle­ro­sis_, „Annals of Neu­ro­logy” 1994, suple­ment do tomu 36, s. 29–32.

13.

Eli­za­beth Wil­son, _Jacqu­eline du Pré,_ Faber and Faber, Lon­don 1999, s. 160.

14.

Hilary du Pré i Piers du Pré, _A Genius in the Family: An Inti­mate Memoir of Jacqu­eline du Pré_, Vin­tage, New York 1998.

15.

Wil­son, _Jacqu­eline du Pré_.

16.

Selye, _Stress życia_, s. ix.

17.

Ibid., s. 345.