Michał Kalecki. Biografia intelektualna - ebook

NOTA BIBLIOGRAFICZNA

W przypisach zastosowano następujące oznaczenia tomów _Dzieł_ Michała Kaleckiego pod redakcją Jerzego Osiatyńskiego:

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| D1 | Kalecki Michał, _Dzieła_, t. 1: |
| | _Kapitalizm. Koniunktura |
| | i zatrudnienie_, red. Jerzy |
| | Osiatyński, Państwowe Wydawnictwo |
| | Ekonomiczne, Warszawa 1979. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| D2 | Kalecki Michał, _Dzieła_, t. 2: |
| | _Kapitalizm. Dynamika gospodarcza_, |
| | red. Jerzy Osiatyński, Państwowe |
| | Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa |
| | 1980. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| D3 | Kalecki Michał, _Dzieła_, t. 3: |
| | _Socjalizm. Funkcjonowanie |
| | i wieloletnie planowanie_, |
| | red. Jerzy Osiatyński, Państwowe |
| | Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa |
| | 1982. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| D4 | Kalecki Michał, _Dzieła_, t. 4: |
| | _Socjalizm. Wzrost gospodarczy |
| | i efektywność inwestycji_, |
| | red. Jerzy Osiatyński, Państwowe |
| | Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa |
| | 1984. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| D5 | Kalecki Michał, _Dzieła_, t. 5: |
| | _Kraje rozwijające się. Studia |
| | varia: o ekonomii i ekonomistach_, |
| | red. Jerzy Osiatyński, Państwowe |
| | Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa |
| | 1985. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| D6 | Kalecki Michał, _Dzieła_, t. 6: |
| | _Analizy gospodarcze. Miscellanea_, |
| | red. Jerzy Osiatyński, Państwowe |
| | Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa |
| | 1988. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+WSTĘP

W 1989 roku w pokoju budapeszteńskiego hotelu, w trakcie konferencji upamiętniającej Nicholasa Kaldora, w której wszyscy trzej braliśmy udział, Geoffrey Harcourt i Peter Kriesler zaproponowali mi współpracę przy biografii Michała Kaleckiego. Miałem być jej współautorem wraz z Krieslerem i Bruce’em McFarlane’em. Przeprowadziliśmy rozmowy z szeregiem osób znających Kaleckiego i pracujących z nim, między innymi wdową po ekonomiście Adelą Kalecką, a także Davidem Worswickiem, Brianem Tewem i Eprimem Eshagiem. Z Peterem Krieslerem przeżyliśmy niezapomniany pobyt w Warszawie, gdzie zbieraliśmy wywiady do książki. Jednak po wstępnym przeglądzie życia i twórczości Kaleckiego, w tym moich własnych miałkich wprawkach, projekt rozbił się o podstawowy problem wszelkich prób spisania biografii Kaleckiego, czyli brak zachowanej dokumentacji z wczesnych lat działalności, a zatem i przekazu o wpływach intelektualnych. Przez to uczeni ograniczają się do relacjonowania teorii Kaleckiego – co jest nie lada zadaniem, jako że sam Kalecki, pomimo pewnych trudności z przekładaniem myśli na angielski, pisał tak lapidarnie i przejrzyście, że jego wywód rzadko można jakkolwiek udoskonalić. Niemniej jednak dzięki uszczegółowieniu związków Kaleckiego z innymi teoretykami – zwłaszcza Johnem Maynardem Keynesem – autorzy tacy jak Malcolm Sawyer czy redaktor _Dzieł_ Kaleckiego Jerzy Osiatyński dostarczyli znakomitych przeglądów twórczości ekonomisty1.

Ich sprawozdania z jego dzieła życia pod wieloma względami podążają za klasyczną już pracą _The Intellectual Capital of Michał Kalecki_ George’a R. Feiwela, w której pobrzmiewa gorzki posmak rozczarowań Kaleckiego w późniejszym okresie działalności. Książki Sawyera, Osiatyńskiego i Feiwela ukazały się jeszcze zanim wydawnictwo Oxford University Press udostępniło anglojęzycznym czytelnikom _Collected Works_ Kaleckiego, zbierające opublikowane pisma ekonomisty i część jego korespondencji, opracowanej i obficie opatrzonej naukowymi komentarzami redaktora Jerzego Osiatyńskiego2. Jednak zarówno polskie, jak i angielskie wydanie _Dzieł_ pomijają część pracy dziennikarskiej Kaleckiego oraz teksty naukowe pisane przez niego w Cambridge i Oksfordzie, a także większość korespondencji, kurzącej się w prywatnych zbiorach i archiwach niedostępnych redaktorowi, gdy przygotowywał wybór. Od czasu ogłoszenia drukiem angielskiego wydania _Dzieł_ Julio López i Michaël Assous opublikowali dobrze przemyślaną książkę o Kaleckim, która do literatury przedmiotu dodaje własne notatki Lópeza z wykładów Kaleckiego3.

Pomimo szerokiej podbudowy naukowej i wglądu w twórczość Kaleckiego i jemu współczesnych wymienione książki nie stanowią biografii intelektualnych w sensie odtworzenia genezy i ewolucji poglądów Kaleckiego. Redaktorskie uwagi Osiatyńskiego co najwyżej dostarczają treści do takiej biografii intelektualnej, ale treści nieustrukturyzowanej i pozbawionej analizy. Najbliżej chyba do niej biograficznemu szkicowi Tadeusza Kowalika wydanemu w latach 60. w wielojęzycznym zbiorze upamiętniającym Kaleckiego4. Kowalikowi ułatwiła zadanie wybitna biegłość w dwudziestowiecznej ekonomii politycznej, co uczyniło jego esej kluczem do zrozumienia Kaleckiego. Mimo wszystko niektóre aspekty twórczości Kaleckiego pozostały w tym szkicu niezgłębione – i właśnie im pragnąłem się przyjrzeć w mojej książce.

Przez wszystkie wymienione tu problemy współpraca z Peterem i Bruce’em spaliła na panewce. Przyczyniła się do tego również moja ówczesna głęboka niewiedza na temat ekonomii kapitalizmu u Kaleckiego i jego postkeynesowskiej teorii ekonomicznej. Dzięki ukazaniu się angielskiego wydania _Dzieł_ mogłem wypełnić lekturowe luki. W 2002 roku mój akademicki pracodawca popadł w trudności finansowe, które postanowił zażegnać, zwalniając personel badawczy. Geoff Harcourt zachęcił mnie wtedy do napisania biografii intelektualnej Kaleckiego, a fundusz Leverhulme Trust zapewnił roczne stypendium na ten projekt. Dalsze opóźnienia wynikły z konieczności ukończenia innych przedsięwzięć (zwłaszcza mojej książki _Theories of Financial Disturbance_ ) oraz z niestosownego pośpiechu, w jakim rozwiązano ze mną umowę. Udało mi się jednak zdobyć zaplecze badawcze w School of Oriental and African Studies Uniwersytetu Londyńskiego. Prace nad książką przedłużyły się także z powodu kryzysu finansowego 2007 roku. Popyt na moje wykłady i teksty o sprawach bardziej współczesnych niż Kalecki znacznie wzrósł, co zbiegło się w czasie z licznymi nowymi obowiązkami administracyjnymi na uczelni.

Pierwsza część niniejszej książki ukazała się w 2013 roku. Treścią objęła historię życia Kaleckiego do 1939 roku, począwszy od porzucenia przez niego studiów inżynierskich i utrzymywania się z pracy dziennikarza biznesowego i finansowego, co położyło fundament pod jego rozumienie ekonomii. Dzięki temu zatrudniono go w Instytucie Badań Koniunktur Gospodarczych i Cen w Warszawie, gdzie wreszcie w _Próbie teorii koniunktury_ matematycznie wyraził swoje myśli na temat cyklu koniunkturalnego. Po tym Kalecki otrzymał stypendium Fundacji Rockefellera na podróż do Szwecji i Wielkiej Brytanii w celu zapoznania się z najnowszymi teoriami koniunktury. Wkrótce po rozpoczęciu okresu tego stypendium ukazała się książka Johna Maynarda Keynesa _Ogólna teoria zatrudnienia,_ _procentu i pieniądza_. Michał i Ada Kaleccy ze Szwecji udali się do Londynu i tam spotkali się z Keynesem. Kalecki dostrzegł podobieństwa dwóch teorii – ale nie zgodził się z pewnymi aspektami analizy Keynesa. Mimo że Anglik nawet wystarał się dla Kaleckiego o tymczasowe zatrudnienie w Cambridge, ostatecznie Polak poróżnił się ze zwolennikami Keynesa nadzorującymi projekt badawczy, w który był zaangażowany. W 1939 roku projekt ten się rozpadł. Po wybuchu drugiej wojny światowej Kalecki z żoną Adą przeprowadzili się do Oksfordu. Na tym kończy się pierwsza część biografii.

Do 1939 roku Kaleckiemu udało się przedstawić zasadnicze ogniwo teorii koniunktury w kapitalizmie: przepływy wydatków, determinujące dobrobyt bądź trudności przedsiębiorców i mas – a zatem stojące za masowym bezrobociem, nieproduktywnością i niepewnością, w których pogrążył się świat kapitalizmu w latach 30. Zdaniem Kaleckiego te zakłócenia rozwojowe wynikały z samych mechanizmów gospodarki kapitalistycznej, produkcji towarów, wymiany rynkowej, nieuregulowanych cen, istnienia „udanych” (to jest: ogromnych) przedsięwzięć biznesowych oraz nieograniczonej konkurencji – przez naiwnych bądź sprzedajnych komentatorów uznawanych za wielkie zalety kapitalizmu. Nieco bardziej subtelnie Kalecki wyznaczył też punkty sporne z Keynesem dotyczące Marshallowskich kategorii, na których Anglik oparł swoją teorię.

Z wybuchem wojny Kalecki przeprowadził się do Oksfordu. Cały jej okres spędził w tamtejszym Instytucie Statystyki, opiniując centralne plany gospodarcze rządu brytyjskiego i finansowanie wojny, a także rozbudowując i uszczegóławiając swoją teorię. Pod koniec wojny, pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych, zaczęto planować powojenny międzynarodowy porządek monetarny i finansowy. Dyskusje te doprowadziły Kaleckiego do pracy w ONZ nad kwestiami pełnego zatrudnienia i inflacji. Tak Polak opracował swoją teorię gospodarki krajów rozwijających się, a następnie socjalizmu.

W 1954 roku opublikował ostateczną syntezę swojej teorii kapitalizmu, _Teorię dynamiki gospodarczej_, łączącą teksty z jego wcześniejszych zbiorów (_Essays in the Theory of Economic Fluctuations_ wydanych w 1939 roku i _Studies in Economic Dynamics_ wydanych w 1943 roku). Tom z lat 50. odzwierciedla jednak widoczną zmianę metodologiczną w analizie Kaleckiego. Rozumowanie we wspomnianym już najwcześniejszym szkicu teorii koniunktury z 1933 roku składało się z trzech etapów: _Zarysu ogólnej teorii_, w którym ekonomista wyłuszczył jego zdaniem zasadnicze zależności matematyczne pomiędzy wymiarem produkcji, dochodem a wydatkami w ekonomii kapitalistycznej, powodujące wahania koniunktury; _Rozwinięcia matematycznego_, pokazującego, w jaki sposób z podanych wcześniej równań wyprowadzić równanie różniczkowe przedstawiające zamówienia inwestycyjne jako funkcję czasu i opisujące regularne, cykliczne wahania koniunktury wokół trendu; oraz _Zastosowania_, omawiające rynek pieniężny, politykę fiskalną, płace i zjawisko karteli5. Całość stanowiła analizę zakorzenioną w dających się powszechnie zaobserwować prawidłowościach gospodarki kapitalistycznej. Z _Teorii dynamiki gospodarczej_ omówienie tych potocznych spostrzeżeń niemal zniknęło, podobnie zresztą jak odniesienia do intelektualnych poprzedników i poprzedniczek Kaleckiego, takich jak Karol Marks i Róża Luksemburg. _Teoria dynamiki_ skupiła się natomiast na formalnie przedstawionych założeniach i ich weryfikacji przy pomocy statystyki. W ten sposób teoria podsumowująca i analizująca zasadnicze cechy kapitalizmu stała się już „hipotezą”, zbiorem równań przewidujących wartości obserwowalnych zmiennych, co dało się zweryfikować poprzez porównanie przewidywań z faktycznymi statystykami – czyli przestała być teorią.

Zmiana ta miała swoje polityczne i metodologiczne powody. Po pierwsze, w okresie zimnej wojny wzmianki o Marksie, Luksemburg i ograniczeniach kapitalizmu nie sprzyjałyby perspektywom dalszej kariery ekonomisty. Po drugie, w ekonomii zaczęły dominować formalizm (redukcja teorii do wiarygodnych matematycznych założeń) oraz ekonometria, będąca rezultatem rewolucji keynesowskiej, wskutek której zainteresowano się raczej zmiennymi agregowanymi, takimi jak wymiar produkcji, zatrudnienie, dochód i tak dalej, a nie na przykład cenami względnymi. W ten sposób teoria ekonomiczna została sprowadzona do modelowania zbiorów równań, opisujących ruchy zmiennych odpowiadające faktycznym, obserwowalnym zmianom w gospodarce. Tak ekonomia ucięła swoje korzenie, wyrastające z rzeczywistych stosunków produkcji oraz społeczno-politycznych układów determinujących dystrybucję w kapitalizmie. Wygląda na to, że Kalecki podążał za tą zmianą zakresu i metodologii nauk ekonomicznych. Wreszcie zrobił jednak gest sprzeciwu w postaci swojego tekstu o ekonometrii do księgi pamiątkowej Oskara Langego – który zresztą jako pierwszy stwierdził, że teoria Kaleckiego jest „hipotezą”6.

Część druga poświęcona jest dojrzałej twórczości naukowej Kaleckiego: jego pogłębionej pracy nad ekonomią monetarną i teorią zysków; rozbudowie analizy problemów socjalizmu i, bardziej _explicite_, krajów rozwijających się; oraz – w odniesieniu do własnej teorii kapitalizmu – ustaleniu pozycji względem Keynesa i historii ekonomii politycznej. Poglądy na kapitalizm Kalecki zmieniał tylko nieznacznie. Trzeba podkreślić, że zmiany wprowadzał raczej do równań niż do idei nimi wyrażanych. Ekonomista nie był zresztą całkowicie usatysfakcjonowany tym, jak język matematyki opisuje jego teorię. Mimo wszystko ewolucji jego metody nie powinno się traktować jako zmian w „teorii”, to jest w aparacie pojęciowym – choć później posługiwał się tym słowem na przykład na określenie swojej wyrażonej równaniami teorii wzrostu w gospodarce socjalistycznej. Pod koniec życia Kalecki tak opisał rozpiętość zmian względem najwcześniejszej twórczości dotyczącej kapitalizmu: „W późniejszych pracach zmodyfikowałem jedynie czynniki określające decyzje inwestycyjne oraz uwzględniłem zmiany zapasów w przebiegu koniunkturalnym, od których abstrahowałem w tej wcześniejszej wersji”7. Z drugiej strony jego kolega Josef Steindl, który „teorię” rozumiał jako opisany równaniami porządek formalny, a nie stojące za nim przedstawienie pojęć i stosunków, zwrócił uwagę, że Kalecki początkowo w swych rozważaniach nie uwzględnił trendu8. W późniejszych pracach, po 1939 roku, polski ekonomista coraz bardziej zajmował się trendem, wokół którego odbywają się wahania koniunktury.

Część druga obejmuje więc trzy (nakładające się na siebie) etapy, na które można podzielić rozwój intelektualny Kaleckiego. Zaczyna się pod koniec etapu pierwszego, po ustaleniu przez Kaleckiego własnej teorii makroekonomicznej w postaci teorii koniunktury, będącej tematem części pierwszej prezentowanej biografii, oraz teorii płac z niej wynikającej. Etap ten dobiegł końca mniej więcej w momencie wybuchu drugiej wojny światowej i przeniesienia się Kaleckich do Oksfordu.

Etap drugi rozpoczął się przyjazdem ekonomisty do Oksfordu. Tam Kalecki następnie doprecyzował konkretne aspekty swojej teorii ekonomicznej. Z komentarzy do finansowania wojny i planów na gospodarkę powojenną wywiódł swoje teorie pieniądza i finansów, zgodnie z którymi przepływ zysków odpowiada za to, że zasoby pieniężne koncentrują się na kontach bankowych przedsiębiorstw, skąd mogą być redystrybuowane dzięki wydatkom firm i państwa. Równocześnie Kalecki rozwijał swoje refleksje mikroekonomiczne, dotyczące ekonomii politycznej pełnego zatrudnienia, a także międzynarodowego handlu i bilansu handlowego (zob. rozdziały 19 oraz 21–23). Etap ten dobiegł końca wraz z wydaniem _Teorii dynamiki gospodarczej_ w 1954 roku (zob. rozdziały 24 i 25).

Ostatni, trzeci etap rozwoju intelektualnego Michała Kaleckiego rozpoczął się tuż przed jego odejściem z Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1955 roku. Wtedy pojawiły się dwa nowe kierunki refleksji ekonomisty: ekonomia gospodarek rozwijających się oraz wzrost w gospodarce socjalistycznej. Pomimo nowych zainteresowań Kalecki wciąż powracał do swej najbardziej oryginalnej i wpływowej konstrukcji, strukturyzującej całość jego myśli ekonomicznej: teorii koniunktury. Zwieńczyła ją ostatnia właściwie praca ekonomisty na ten temat, _Trend a cykl koniunkturalny_, która ukazała się w 1968 roku (zob. rozdziały zamykające niniejszą książkę).

1 Zob. Malcolm C. Sawyer, _The Economics of Michał Kalecki_, Macmillan, London 1985; Jerzy Osiatyński, _Michał Kalecki o gospodarce socjalistycznej_, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.

2 _Collected Works_ to uzupełniona o dodatkowe teksty anglojęzyczna wersja _Dzieł_ Kaleckiego pod redakcją Jerzego Osiatyńskiego, których kolejne tomy ukazywały się w Polsce w latach 1979–1988 .

3 Julio López Gallardo, Michaël Assous, _Michał Kalecki_, Palgrave Macmillan, Basing stoke 2010.

4 Tadeusz Kowalik, _Biography of Michał Kalecki_, w: _Problems of Economic Dynamics and Planning. Essays in Honour of Michał Kalecki_, red. Tadeusz Kowalik, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964, s. 1–12.

5 Michał Kalecki, _Próba teorii koniunktury_, Instytut Badań Koniunktur Gospodarczych i Cen, Warszawa 1933; przedruk w: D1, s. 95–157. Zob. też rozdział 7 niniejszej książki.

6 Oskar Lange, _Review of M. Kalecki, „Essays in the Theory of Economic Fluctuations”_, „Journal of Political Economy” 1941, nr 2, s. 279–285, przedruk w: tegoż, _Dzieła_, t. 1: _Kapitalizm_, red. Mieczysław Jagielski, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1973, s. 134–142.

7 Michał Kalecki, _Przedmowa_, w: tegoż, _Prace z teorii koniunktury 1933–1939_, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962, s. 7.

8 Joseph Steindl, _Some Comments on the Three Versions of Kalecki’s Theory of the Trade Cycle_, w: _Studies in Economic Theory and Practice. Essays in Honor of Edward Lipiński_, red. Nina Assorodobraj-Kula i in., North-Holland, Amsterdam 1981, s. 125–133.PODZIĘKOWANIA

Do długów zaciągniętych przeze mnie przy pisaniu tej książki należą te intelektualne, przede wszystkim u Michała Kaleckiego, którego pomysły i metody pracy inspirowały mnie na wiele lat przed pamiętnym popołudniem w Budapeszcie, a potem zaś onieśmielały przed podjęciem biograficznego przedsięwzięcia. Jako następni po Kaleckim Jerzy Osiatyński, Malcolm Sawyer, George Feiwel oraz Julio López i Michaël Assous wyznaczyli mi wysokie standardy naukowe i postawili wyzwanie przemyślenia tego, co mogę dodać do ich wiedzy i spostrzeżeń.

Mam też bardziej osobiste długi wdzięczności. Po prawie 30 latach pracy nad spuścizną Kaleckiego lista osób, które mi pomogły, zapełniłaby spory skorowidz. Przede wszystkim muszę wspomnieć o najbliższych Kaleckiemu, jego kolegach, koleżankach i przyjaciołach, którzy szczodrze dzielili się ze mną swoimi wrażeniami i wspomnieniami. Byli to: Adela Kalecka, Tadeusz Kowalik, Kazimierz Łaski, Blanka Bronstein, Jerzy Osiatyński, Julio López, Brian Tew, Eprime Eshag, Felicja Lange oraz David Worswick. Z żalem stwierdzam, że zbyt wiele spośród tych życzliwych osób nie doczekało wyników projektu, który tak wielkodusznie wspierały.

Wiele zawdzięczam Geoffreyowi Harcourtowi, który wzbudził moje zainteresowanie tą biografią, taktownie i pomocnie motywując mnie do jej pisania, począwszy od 1989 roku przez kolejne dekady, jego uczonym i zawsze życzliwym komentarzom do różnych szkiców związanych i niezwiązanych z tą książką. Podobnie skorzystałem na uwagach Tadeusza Kowalika, Jerzego Osiatyńskiego, Petera Krieslera, Bruce’a MacFarlane’a, Prue Kerr, Roberta Dixona, Josepha Haleviego, Riccarda Bellofiorego, Briana Pollitta, Artura O’Connella, Tracy’ego Motta, Malcolma Sawyera, Noemi Levy i Johna Edwarda Kinga. Do księgi pamiątkowej tego ostatniego, zatytułowanej _Reclaiming Pluralism in Economics_1, złożyłem tekst _Kalecki on Wages. An Alternative to Keynes_, z którego korzystałem przy pisaniu tej biografii. Wczesna wersja rozdziału 15 ukazała się w tomie zbiorowym pod redakcją Philipa Arestisa _Microeconomics,_ _Macroeconomics and Economic Policy. Essays in Honour of Malcolm Sawyer_2.

Wartość tej książki podniosły również rozmowy z Robertem Skidelskym, Juliem Lópezem, Malcolmem Sawyerem, Janem Kregelem, Paulem Sweezym i Johnem Bellamym Fosterem.

Choć od kolejnych życzliwych mi osób nie mogłem uzyskać informacji konkretnie o Kaleckim, otrzymałem od nich za to wiele wsparcia i zachęty do kontynuowania tego projektu. Zapewniali mnie, że robię coś istotniejszego niż tylko opisanie życia pojedynczego ekonomisty, a własną pracą wysoko postawili mi poprzeczkę: Victoria Chick wprowadziła mnie w zagadnienia ekonomii postkeynesowskiej i interpretacje teorii pieniądza Keynesa; Charles Goodhart wspierał mnie szczodrze i był przewodnikiem po współczesnej teorii pieniądza; Donald Winch wskazał mi nieoczekiwany trop, który doprowadził mnie do kolejnych źródeł; Roger Backhouse pomógł mi wytyczyć granice biografii intelektualnej; John Weeks, Alessandro Vercelli i Paul Streeten podtrzymywali mnie na duchu podczas zawodowych kryzysów.

Szczególny wkład w tę biografię mieli studenci i studentki oraz młodzi badacze i badaczki, z którymi mogłem omawiać różne aspekty mojego zmieniającego się oglądu twórczości Kaleckiego. Byli wśród nich: Ewa Karwowski, Nina Rismal, Robert Jump, Hanna Szymborska, Mimoza Shabani, Jo Michell i Jago Penrose. Ewa Karwowski i Hanna Szymborska wyróżniły się szczególnie, udzielając mi nieodzownej pomocy redaktorskiej i badawczej.

Wsparcie finansowe dla tej pracy najczęściej było niewystarczające. Niedostatek ten, wraz z administracyjnymi obciążeniami w School of Oriental and African Studies, bardzo przedłużył przygotowanie książki. Jestem więc tym bardziej wdzięczny Leverhulme Trust, którego stypendium w 2003/ 2004 roku pozwoliło mi na przeprowadzenie większości kwerend archiwalnych, na których opiera się ta biografia; Wydziałowi Ekonomii i Politologii Uniwersytetu w Cambridge za nadanie mi oficjalnego statusu badacza wizytującego, by ułatwić badania w archiwum w Cambridge; archiwistom Ośrodka Archiwów King’s College w Cambridge za pomoc w lekturze dokumentów Johna Maynarda Keynesa, Joan Robinson, Austina Robinsona, Richarda Stone’a i Richarda Kahna; archiwistom Trinity College w Cambridge za pomoc przy dokumentach Piera Sraffy i Maurice’a Dobba; bibliotekarzom Biblioteki Bodlejańskiej w Oksfordzie za dostęp do archiwów oksfordzkiego Instytutu Statystyki; zespołowi Archiwum Polskiej Akademii Nauk, gdzie przechowywane są dokumenty Kaleckiego, oraz bibliotekarzom i bibliotekarkom Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, gdzie znajdują się wydane dzieła Kaleckiego. Dziękuję również British Library of Political and Economic Science, The Senate House Library Uniwersytetu Londyńskiego, Bibliotece Uniwersytetu w Reading oraz Jasi Reichardt.

Z wdzięcznością zaznaczam, że od wydawnictwa John Wiley and Sons uzyskałem pozwolenie na użycie cytatów z prac Harry’ego Johnsona i Wassily’ego Leontiefa jako mott do rozdziału 15 tej książki.

Specjalne podziękowania należą się mojej polskiej tłumaczce, Aleksandrze Paszkowskiej, Jerzemu Osiatyńskiemu oraz redaktorom i redaktorkom Wydawnictwa Krytyki Politycznej za świetny polski przekład tej biografii i możliwość dokonania niewielkich poprawek względem oryginału.

Największe, bezmierne wręcz i najbardziej osobiste wyrazy wdzięczności kieruję do Anity Prażmowskiej i Miriam Prażmowskiej-Toporowskiej, które z bezkresną cierpliwością znosiły wtargnięcie zmarłego ekonomisty w nasze życie rodzinne, a nawet sprzyjały mojemu wyskokowi intelektualnej ambicji.

Jeśli w tej biografii udało się choć częściowo przekazać wizję i poglądy Michała Kaleckiego, osiągnięcie to zawdzięcza ona wymienionym wyżej osobom. Za wszelkie błędy odpowiada wyłącznie autor.

1 _Reclaiming Pluralism in Economics_, red. Jerry Courvisanos, James Doughney, Alex Millmow, Routledge, London 2016.

2 _Microeconomics, Macroeconomics and Economic Policy. Essays in Honour of Malcolm Sawyer_, red. Philip Arestis, Palgrave-Macmillan, London 2011.1 Pierwsze lata

Michał Kalecki urodził się w przemysłowej Łodzi 22 czerwca 1899 roku w rodzinie właściciela przędzalni Abrama Kaleckiego i Klary (z domu Segałły). Miasto to zamieszkiwało wtedy niemal ćwierć miliona ludzi. W XIX wieku Łódź gwałtownie się rozrosła: najpierw zaledwie osada, w 1860 roku liczyła sobie już 26 tysięcy mieszkańców, aż wreszcie stała się drugim pod względem populacji miastem Królestwa Polskiego i największym ośrodkiem przemysłowym Imperium Rosyjskiego. Przyczyną szybkiego wzrostu była strategiczna bliskość do linii kolejowej Berlin–Moskwa, biegnącej też przez Warszawę. Otwarcie tejże linii w latach 50. XIX wieku umożliwiło łódzkim manufakturom tkanin sprowadzanie bawełny przez niemiecki port w Hamburgu. Już zniesienie ceł pomiędzy Królestwem Polskim a Imperium Rosyjskim w rezultacie odebrania Królestwu autonomii po upadku powstania listopadowego (1830–1831) dało polskim fabrykantom dostęp do błyskawicznie rosnących rynków w carskiej Rosji. Z kolei w wyniku zniesienia pańszczyzny po upadku powstania styczniowego (1863) tysiące uwłaszczonych chłopów powiększyło grupę robotników migrujących, a ośrodki przemysłowe stały się dla nich oczywistym celem podróży.

Kaleccy wywodzili się właśnie z rodziny takich robotników ze wsi Kalety na Suwalszczyźnie, od której nazwy wzięło się ich nazwisko. Byli Żydami, a w Polsce Żydzi tradycyjnie zamieszkiwali miasta i miasteczka. Migracja na zachód Królestwa Polskiego nie odbywała się tylko za pracą i w interesach. Władze carskie w drugiej połowie XIX wieku prowadziły politykę przesiedleń ludności żydowskiej na ziemiach polskich i ukraińskich. Rosyjskojęzyczni przesiedleńcy byli obciążeniem dla rynków mieszkaniowego i pracy we wschodniej Polsce. Dlatego mówiący w jidysz Żydzi osiadli w Polsce od pokoleń zaczęli przemieszczać się dalej na zachód – a wielu ostatecznie wyjechało do Europy Zachodniej czy Ameryki Północnej.

Imperium Rosyjskie było państwem wyznaniowym, którego poddanych spisywano po pierwsze według religii, a po drugie według języka ojczystego. Osobny urzędnik do spraw wyznań niechrześcijańskich rejestrował narodziny, małżeństwa i zgony poddanych nienależących do Kościołów katolickich, protestanckich i prawosławnych. Akty urodzenia w carskiej Rosji, a nawet w niepodległej Polsce po 1918 roku, przed upowszechnieniem się porodów w szpitalach, nie ograniczały się do bezosobowego zapisu nazwisk i dat, ale stanowiły oficjalną narrację wydarzeń we wspólnocie. W zachowanym anglojęzycznym odpisie aktu urodzenia Michała Kaleckiego można więc przeczytać:

Urzędnik Stanu Cywilnego przy Urzędzie Miasta zaświadcza, że w księgach Urzędu dla ludności wyznań niechrześcijańskich został zarejestrowany

akt urodzenia

nr 818/1899:

Zdarzyło się w Łodzi siedemnastego / dwudziestego dziewiątego czerwca roku tysiąc osiemset dziewięćdziesiątego dziewiątego o godzinie jedenastej przed południem. Przybył Abram Kalecki, trzydziestoośmioletni kupiec, stały mieszkaniec miasta Łodzi z wicerabinem Gabrielem Segalem oraz urzędnikiem synagogi Mojżeszem Kalińskim, lat trzydzieści dwa, i Wiktorem Rabinowiczem, lat trzydzieści cztery, i przedstawił niemowlę płci męskiej, stwierdzając, że urodziła je w Łodzi dziesiątego / dwudziestego drugiego czerwca bieżącego roku jego żona Szifra, z domu Segałła, lat dwadzieścia sześć. Przy obrzezaniu chłopcu nadano imię Michał.

Dokument został następnie sporządzony i podpisany przez zainteresowanych1.

Urzędowy zapis żydowskości nie mówił jednak nic o praktykach religijnych czy kwestiach tożsamościowych. Za migracją szła asymilacja. Rodzina Kaleckich była niepraktykująca. Później, w rozmowie z Tadeuszem Kowalikiem i Jerzym Osiatyńskim w 1979 roku, Adela Kalecka wspominała, że po religii ich przodków pozostała w rodzinie męża tylko nieco bardziej uroczysta piątkowa kolacja, przygotowywana przez ich świetną kucharkę2. Matka Michała, Klara, nawet się ochrzciła. Tylko w ten sposób osoby pochodzenia żydowskiego mogły uniknąć oficjalnego przypisania do religii żydowskiej. Adela, być może bardziej wojownicza politycznie niż mąż, postrzegała przechrzczenie się Klary jako czyn „oportunistyczny”. Kalecki nigdy nie uważał się za Żyda, ale w latach 30. XX wieku, w okresie wzrostu antysemityzmu w Polsce, na antyżydowskie uwagi reagował potwierdzeniem swojej przynależności do „narodowości” żydowskiej3. W książeczce wojskowej z 1921 roku można przeczytać, że Kalecki był „wyznania mojżeszowego”, a jego językiem ojczystym był jidysz4. Tak naprawdę wówczas nie znał innych języków niż polski, rosyjski i niemiecki. W domu mówiło się wyłącznie po polsku5.

Zresztą mieszczańskie środowisko Łodzi, w którym Kalecki przyszedł na świat, zbyt było zajęte zarabianiem wielkich pieniędzy, by nadmierną wagę przywiązywać do różnic narodowościowych czy wyznaniowych. Jako ośrodek kosmopolityzmu Łódź przyciągała przedsiębiorców ze wszystkich zakątków Europy, ale też hodowała ich sobie, dobierając w pary przedstawicielki i przedstawicieli mnogich narodowości Imperium Rosyjskiego, tłumnie przybywających do miasta za pracą bądź w interesach. W mieście rozbrzmiewało wiele języków, przy czym _lingua franca_ był polski, a językiem oficjalnym – rosyjski. Największą branżę stanowiło włókiennictwo przeznaczone na rynek rosyjski, szybko rozwijające się na przełomie stuleci za sprawą lawinowego wzrostu najemnego zatrudnienia w Rosji oraz rozrostu rosyjskiej siatki połączeń kolejowych, którą rozprowadzano towary z zachodniej, uprzemysławiającej się części cesarstwa. Z kolei koszty zależały głównie od niemieckich ceł na bawełnę, którą musiano sprowadzać z Egiptu i Stanów Zjednoczonych głównie przez port hamburski. Płace utrzymywano na niskim poziomie dzięki groźbie bezrobocia, stale istniejącej po zniesieniu pańszczyzny, za sprawą którego w agrarnej gospodarce Polski pojawiła się nadwyżka siły roboczej. W latach 70. XIX wieku rząd rosyjski porzucił swoją wcześniejszą liberalną politykę gospodarczą i nałożył cło na import dla wielkiego przemysłu. Później nakazano płatność ceł w złocie, w praktyce dewaluując rosyjskiego rubla i tworząc w kraju rynek chroniony, a także warunki sprzyjające eksportowi polskich tkanin6.

W tym prężnym ośrodku przemysłowym Abramowi Kaleckiemu powodziło się, ale nie zawrotnie. Gdy jego przedsiębiorstwo ostatecznie upadło, na liście płac miał tylko 45 osób7. Większość łódzkich fabryk była w zasadzie manufakturami zatrudniającymi mniej niż setkę robotników. Proces fuzji, przejęć i mechanizacji do 1900 roku zwiększył liczbę zakładów zatrudniających ponad 500 osób do 24 – jeszcze w 1869 roku był zaledwie jeden taki. W 1900 roku te duże fabryki, pozostające głównie w rękach niemieckich przemysłowców albo potomków imigrantów z Niemiec, odpowiadały za lwią część zatrudnienia w łódzkim przemyśle. W 1879 roku przeciętna łódzka przędzalnia miała 49 pracowników. Do roku 1900 średnia liczba robotników i robotnic w takim zakładzie wzrosła do 164. Największe przedsiębiorstwa, na przykład kompleks należący do Poznańskich, utrzymywały setki, a przy dobrej koniunkturze nawet i tysiące robotników. W przemyśle wełnianym średnie zatrudnienie w przedsiębiorstwach niezarejestrowanych jako spółki ledwie przekraczało 100 robotników. Niemniej jednak Abram Kalecki zarabiał na firmie wystarczająco dużo, by posiadać dom w centrum Łodzi, niedaleko głównej ulicy Piotrkowskiej. Na północ od mieszkania Kaleckich znajdowało się getto żydowskie, przeznaczone dla bardziej ortodoksyjnych Żydów, wyróżniających się tradycyjnym ubiorem. Niedaleko mieściła się też dzielnica niewielkich warsztatów i przedsiębiorstw, w której działał zakład Kaleckiego. Sercem domu była zawsze wytworna żona Abrama, Klara. To w dzieciństwie Michał upodobał sobie duże pokoje.

W wywiadzie udzielonym w 1979 roku Tadeuszowi Kowalikowi Adela Kalecka opisała swoją teściową jako „kobietę piękną kobietę z fantazją tak na pograniczu powagi i kokieterii”8. Adela Kalecka nie kryła swojej dezaprobaty dla kobiety, która miała porzucić męża i syna, kiedy Michał był jeszcze małym dzieckiem. Jej niechęć obejmowała też nieodpowiednio „matczyny” sposób ubierania się. Klara pochodziła ze wschodniej Galicji, z okolic Lwowa w zaborze austriackim. Według Adeli była inteligentna, miała uwodzicielski urok, a przy tym talent do języków: znała francuski, a w późniejszych latach życia dawała lekcje angielskiego, żeby się utrzymać9. Nawet jako młodej żonie i matce zależało jej na błyszczeniu w towarzystwie. Były wycieczki do Wiednia – tam Michał później pokazał Adeli pokój, w którym zatrzymał się z matką i gdzie zostawiła go samego, by móc bawić się w najbardziej rozrywkowej stolicy Europy na wschód od Paryża10. Czasem Michał służył swojej mamie za szykowny dodatek, gdy zabierała go do swoich modystek. Jako dorosły mężczyzna do swojego małżeństwa z Adelą wniósł zaskakującą znajomość mody damskiej11. Małego Michała zabierano nawet do kabaretów, gdzie bawiła się zamożna elita Łodzi. Rodzice go rozpieszczali, wiedząc, że mają syna dziarskiego i inteligentnego. Bardziej niewdzięczne zadania powierzano niańkom, które chłopiec traktował okrutnie12.

Natomiast ojciec Kaleckiego, jak opowiadała Adela, „był takim kameralnym bardzo człowiekiem”13, potrafiącym utrzymywać zarówno swojego syna, jak i wspierać społeczne aspiracje swojej żony. Adela opisała go jako mężczyznę przystojnego, bardzo eleganckiego, subtelnego i szarmanckiego. Był również człowiekiem myślącym i oczytanym. Krąg jego znajomych składał się z wykształconych przedstawicieli różnych zawodów, w tym wielu zasymilowanych Żydów takich jak on. Grywał z nimi w brydża, co było popularną rozrywką polskiej klasy średniej14. Michała wychowały guwernantki, którym nie umykał podziw rodziców i dziadków (ojciec Abrama również mieszkał w Łodzi) dla rezolutności chłopca. Michał później przyznał żonie, że guwernantki „terroryzował”15. Jego pierwsze lektury dotyczyły historii naturalnej; najczęściej były to bogato ilustrowane książki o zwierzętach. Chciał wtedy zostać dozorcą w ogrodzie zoologicznym.

Sielanka dzieciństwa miała się jednak wkrótce skończyć.

1 Odpis aktu urodzenia Michała Kaleckiego w języku angielskim, sporządzony 24 kwietnia 1930 roku, PAN III 319 / j. 42, s. 31. Podwójne daty wynikają z tego, że w carskiej Rosji obowiązywał kalendarz juliański, a od 1918 roku w Polsce – kalendarz gregoriański. Do wcześniej spisanych dat z tego okresu należało dodać 12 dni. Cytaty w przekładzie tłumaczki, o ile nie zaznaczono inaczej.

2 Wywiad Tadeusza Kowalika z Adelą Kalecką, 23 stycznia 1979, PAN III 319 / j. 95, s. 15.

3 Tamże.

4 Książeczka wojskowa Michała Kaleckiego, PAN III 319 / j. 42.

5 Wywiad Tadeusza Kowalika z Adelą Kalecką, 23 stycznia 1979, PAN III 319 / j. 95, s. 15.

6 Rynek rosyjski i tamtejsze cła jako czynniki kluczowe dla polskiego uprzemysłowienia pod koniec XIX wieku analizowała Róża Luksemburg w swojej rozprawie doktorskiej _Die Industrielle Entwicklung Polens_ z 1898 roku (wyd. polskie: _Rozwój przemysłu w Polsce_, tłum. Józef Chlebowczyk, Książka i Wiedza, Warszawa 1957).

7 _Źródła do dziejów rewolucji 1905–1907 w okręgu łódzkim_, wyd. Ireneusz Ihnatowicz, Paweł Korzec, red. Natalia Gąsiorowska, t. 1, cz. 1, Książka i Wiedza, Warszawa 1957, s. 92.

8 Wywiad Tadeusza Kowalika z Adelą Kalecką, 23 stycznia 1979, PAN III 319 / j. 95, s. 5.

9 Tamże, s. 11.

10 Tamże, s. 9.

11 Tamże, s. 14.

12 Tamże, s. 6.

13 Tamże, s. 14.

14 Notatki Adeli Kaleckiej, PAN III 319 / j. 94.

15 Wywiad Tadeusza Kowalika z Adelą Kalecką, 23 stycznia 1979, PAN III 319 / j. 95, s. 6.