Mistrzowie opowieści. O morzu - ebook

KON­STAN­DI­NOS KAWA­FIS (1863–1933) – je­den z naj­wy­bit­niej­szych no­wo­żyt­nych po­etów grec­kich, uro­dził się w Alek­san­drii, ale część dzie­ciń­stwa spę­dził w An­glii. Swoją po­ezję oce­niał bar­dzo kry­tycz­nie, tek­sty po­pra­wiał wie­lo­krot­nie, ale za jego ży­cia nie uka­zał się ża­den zbiór jego wier­szy – sławę zy­skał do­piero po śmierci. W Pol­sce był tłu­ma­czony przez Zyg­munta Ku­biaka, Ire­ne­usza Ka­nię, An­to­niego Li­berę i Jacka Haj­duka.

.

KON­STAN­DI­NOS KAWA­FIS

MORZE O PO­RANKU

Z grec­kiego prze­ło­żył Ire­ne­usz Ka­nia

*

Tu so­bie stanę. Przyj­rzę się nieco przy­ro­dzie. Mo­rza o po­ranku i bez­chmur­nego nieba ja­snym błę­ki­tom i żół­ta­wym brze­gom. A wszystko śliczne i wiel­kim ob­lane bla­skiem.

Tu so­bie stanę. Niech się na­wet łu­dzę, że to wszystko wi­dzę (wi­dzia­łem na­prawdę przez mo­ment, gdym przy­szedł), a nie, także tu, ro­je­nia mej fan­ta­zji, wspo­mnie­nia i zwidy daw­nej roz­ko­szy.JOHN UPDIKE (1932–2009) – ame­ry­kań­ski po­wie­ścio­pi­sarz, po­eta, au­tor kil­ku­na­stu zbio­rów opo­wia­dań, kry­tyk li­te­racki i dwu­krotny lau­reat na­grody Pu­lit­zera. Zwią­zany z ty­go­dni­kiem „New Yor­ker” i „The New York Re­view of Bo­oks”. Te­ma­tyką jego ksią­żek jest ży­cie ame­ry­kań­skiej klasy śred­niej z ma­łych mia­ste­czek. Do jego naj­bar­dziej zna­nych utwo­rów na­leżą m.in. cykl po­wie­ści o Har­rym „Kró­liku” Ang­stro­mie oraz ze­kra­ni­zo­wane w 1987 roku Cza­row­nice z Eastwick.

.

JOHN UPDIKE

ZIE­LONA MO­NO­TO­NIA MO­RZA

Z an­giel­skiego prze­ło­żyła Ma­ria Skib­niew­ska

*

Piszę to na plaży. Po­wiedzmy za­tem, że je­stem pi­sa­rzem na plaży. Daw­niej czło­wiek do­brze wy­cho­wany nie przy­zna­wał się do ta­kich rze­czy, po­dob­nie jak uda­wa­li­śmy, że osoba wcho­dząca do ła­zienki lub z niej wy­cho­dząca jest nie­wi­dzialna, ale ży­jemy w epoce uprosz­czo­nych oby­cza­jów. Nie ukry­wamy ni­czego. A jed­nak wszystko jest se­kre­tem. W pew­nym sen­sie osoba ob­ser­wo­wana, gdy wcho­dzi i za­myka za sobą drzwi, jest jakby za nimi mniej obecna niż ktoś, kogo usil­nie sta­ramy się nie wi­dzieć.

Sie­dzę zwró­cony twa­rzą do mo­rza. Cią­gnąca się aż po wid­no­krąg zie­lona ta­fla jest na­zna­czona mi­lio­nami wklę­śnięć czy kar­bów nie­okre­ślo­nych od­cieni, po­dob­nie jak ta kartka. Ale kartka wy­peł­nia się, cho­ciaż z wolna, ja­kąś sen­sowną tre­ścią, a znaki na po­wierzchni mo­rza są wszę­dzie ta­kie same. Oto róż­nica mię­dzy Sztuką a Przy­rodą.

Jed­nakże znaki na mo­rzu są ru­chome, co im na­daje do­nio­słą wy­mowę. Można też do­strzec wielką róż­no­rod­ność barw: fio­le­towe cie­nie chmur rzu­cane z góry, prze­świe­ca­jące od dołu za­rysy raf ko­ra­lo­wych, li­nia ho­ry­zontu ciem­niej­sza niż ob­szar po­średni, pra­wie czarna, pod­czas gdy wodę przy brzegu roz­ja­śnia biel pia­sku za­le­ga­ją­cego dno, tak że prze­zro­czy­sta, in­ten­sywna zie­leń staje się sub­telna, kwa­sko­wata i sztuczna. Chwi­lami mam wra­że­nie, że wi­dzę nie­zgodne z pra­wami per­spek­tywy, pio­nowo prze­bie­ga­jące smugi me­ta­licz­nego ko­loru, nitki złota czy sre­bra – nie spo­sób roz­strzy­gnąć, tak są nie­uchwytne i ro­ze­dr­gane, ale z pew­no­ścią cenne, ukryte na nie­moż­li­wej do osza­co­wa­nia głę­bo­ko­ści pod pła­ską po­wierzch­nią ma­syw­nej, jed­no­li­tej wody.

No, dość tego... Chro­nicz­nie nęka nas py­ta­nie, czy po­wie­dzieć naj­pro­ściej: „mo­rze”, i zo­sta­wić resztę ludz­kiej wy­obraźni, czy też mno­żyć przy­miot­niki? Nie mam zbyt po­myśl­nych do­świad­czeń, je­śli cho­dzi o ludzką wy­obraź­nię, to­też oso­bi­ście skłonny je­stem ufać ra­czej przy­miot­ni­kom. Ale czy można na nich po­le­gać? Czy słowa są dość mocne, by po­wie­rzać im cały cię­żar na­szych my­śli? Tak są­dzą naj­lepsi pi­sa­rze. Ja też cza­sem w to wie­rzę. Ale nie­po­koi mnie brak lo­gicz­nych prze­sła­nek tej wiary. Skąd słowa czer­pią swoją istotną siłę? Źró­dło mowy, z któ­rego biorą po­czą­tek wszyst­kie te cie­nie (barwne, dźwięczne, kształtne, ale tylko cie­nie), także ukryte jest w cie­niu.

Cóż więc ro­bić? Oto je­stem ja, pi­sarz, a przede mną mo­rze – te­mat. Dla ma­te­ma­tycz­nej ści­sło­ści wy­łączmy wszystko inne: niebo, ob­łoki, pia­sek na mo­ich łok­ciach, a także obawę, że lada chwila mogą nad­biec moje dzieci, żeby pla­żo­wać ra­zem ze mną. Za­łóżmy, że świat składa się z dwóch ele­men­tów: ja i czyn­nik ze­wnętrzny – mój te­mat. My­ślę, że trafne bę­dzie ta­kie przed­sta­wie­nie świata jako dwu­oso­bo­wego par­la­mentu, w któ­rym dwaj przed­sta­wi­ciele za­bie­rają głos w imie­niu wszyst­kich stron­nictw. Po­wiedz­cie mi, co mam ro­bić. A ra­czej do­starcz­cie mi uza­sad­nie­nia, bo moje sta­no­wi­sko jest z góry wy­zna­czone, je­stem w opo­zy­cji i na­sza dys­puta tkwić bę­dzie w mar­twym punk­cie, do­póki je­den z nas nie umrze.

Czło­wieka, który w ja­skini przy ogni­sku opo­wia­dał bajki, uspra­wie­dli­wiały błysz­czące, spra­gnione oczy słu­cha­czy. Ta sama fala nio­sła Ho­mera. Aj­schy­los czuł się uspra­wie­dli­wiony. So­fo­kles bo­ha­ter­sko od­trą­cał wszel­kie wąt­pli­wo­ści, ale co do Eu­ry­pi­desa nic nie wia­domo: jak gdyby w za­kło­po­ta­niu prze­trzą­sał kie­sze­nie, ją­kał się, ner­wowo plą­tał się w dłu­ży­znach. Po­tem jed­nak, raz na za­wsze, jak się wy­daje, zja­wia się nie­od­party ar­gu­ment. Znał go Dante. I Mil­ton także. Toł­stoj, Dic­kens, Bal­zac ob­gry­zali tę kość. Była tak wspa­niała, że do dziś można się nią ży­wić. Sha­ke­spe­are i dok­tor John­son krze­pili się pie­niędzmi; jest to po­silna dieta, ale dziś już nie ucho­dzi za hi­gie­niczną. Piękno, mó­wił Ke­ats. Złu­dze­nie optyczne. Jaźń, mó­wili Word­sworth i Go­ethe. Tau­to­lo­gia. Rze­czy­wi­stość, mó­wili re­ali­ści, a opo­zy­cja zmiaż­dżyła ich pam­fle­tami. Nu­dzę was. To także sporna kwe­stia. Czy mam obo­wią­zek nie nu­dzić? Czy je­śli nie nu­dzę, wy­star­cza to, żeby mnie uspra­wie­dli­wić? Tym spo­so­bem mógł­bym bez­piecz­nie wy­lą­do­wać w przy­tul­nej go­spo­dzie por­no­gra­fów, go­ści pro­szo­nych obia­dów i oso­bi­sto­ści wy­stę­pu­ją­cych na ekra­nach te­le­wi­zji. By­li­by­ście za­pewne szcze­rze zdu­mieni, gdy­by­ście mo­gli wi­dzieć, z ja­kim obu­rze­niem od­rzu­cam ten azyl, ja – per­trak­tu­jący na rów­nej sto­pie z bez­brzeż­nym mo­rzem. Wy­bacz­cie, wiem, że pro­po­no­wa­li­ście mi to z do­brego serca. Ale wróćmy do hi­sto­rii: Con­rad i Ja­mes uwa­żali, że po­szu­ki­wa­nie po omacku samo w so­bie sta­nowi cel, a Pro­ust i Joyce uzu­peł­niali opo­wieść wspa­niałą ka­ko­fo­nią świet­nych efek­tów. Opu­ści­łem za­pewne w tym prze­glą­dzie kilka na­zwisk, które mo­że­cie sami do­rzu­cić. Po­zo­staje in­te­re­su­jący pro­blem: czy Joyce i Pro­ust coś za­koń­czyli, czy też roz­po­częli? Są­dząc po no­wo­ściach, ja­kie wnie­śli, można by my­śleć, że to po­czą­tek, ale w miarę upływu czasu stwier­dza­jąc, że ich no­wość nie sta­rzeje się, można dojść do prze­ciw­nego wnio­sku, że wszystko, co po­tem na­stą­piło, jest próż­nią, w któ­rej po­wierzch­nia tam­tych sta­rych dzieł, za­miast po­pę­kać i po­za­pa­dać się, zo­stała za­kon­ser­wo­wana w ca­łej świe­żo­ści barw.

Czuję się bar­dzo zmę­czony. Wy­czer­pa­łem wszyst­kie środki stra­te­gii: skom­pli­ko­wane ma­newry, gło­śno okla­ski­wane i wie­lo­krot­nie prze­dru­ko­wy­wane pe­rory, na­miętne za­biegi ku­lu­arowe. Je­stem bli­ski śmierci. Tym­cza­sem Opo­nent wy­daje się młod­szy niż kie­dy­kol­wiek. Zro­zu­miałe, on prze­cież ni­gdy się nie wy­sila. Ma spraw­nych po­moc­ni­ków – wszy­scy chyba zwinni po­moc­nicy sta­nęli po jego stro­nie; przy mnie zo­stała garstka sta­rusz­ków cze­ka­ją­cych na osią­gnię­cie wieku eme­ry­tal­nego, a mu­szę wy­łu­ski­wać prawdę z jego od­po­wie­dzi na opra­co­wany przeze mnie kwe­stio­na­riusz; w do­datku udziela tych od­po­wie­dzi bar­dzo nie­chęt­nie, pod sil­nym na­ci­skiem. Ni­gdy nie wstaje, by zło­żyć gło­śne oświad­cze­nie, tak by sły­szała je ga­le­ria. Mimo to wpływ jego sze­rzy się wśród pu­blicz­no­ści. Wpraw­dzie ga­le­ria zdo­bywa się jesz­cze na kilka okla­sków, żeby wy­na­gro­dzić moje mężne wy­siłki, w któ­rych nie ustaję, cho­ciaż zgar­biony i dy­cha­wiczny, ale z sza­cun­kiem od­nosi się do jego siły. Czas wy­plą­tać się z tej me­ta­fory i par­la­men­tar­nych de­ko­ra­cji! Mówmy po pro­stu. Ja też mam jesz­cze tro­chę siły. Jego mil­cze­nie można ob­ró­cić na moją ko­rzyść.

Pi­szę w słońcu, to mi utrud­nia sprawę. Może tym się wszystko tłu­ma­czy. Nie można pi­sać w słońcu ani też w do­sko­na­łym sta­nie zdro­wia. Mu­szę się struć mnó­stwem pa­pie­ro­sów, za­nim coś z sie­bie wy­do­będę. Nie­któ­rzy pi­sa­rze ucie­kają się do al­ko­holu. Inni czy­tają dużo. Jesz­cze inni są uprzy­wi­le­jo­wani ja­kąś ułom­no­ścią. Zdro­wie ciała i du­szy, a także blask słońca – to nie dla nas. Na­wet kler – który w po­cie czoła pró­bu­jemy ra­to­wać – po­gar­dza nami. Sie­dząc na plaży, za­sta­na­wiam się, czy nie je­stem jed­nym z tych ogrom­nych kra­bów, które ope­ra­tor We­hi­kułu Czasu od­krywa na zgrzy­bia­łej ze sta­ro­ści ziemi gra­mo­lące się w pia­sku, wy­cią­ga­jące sztywne czułki ku roz­dę­temu, przy­ćmio­nemu i spłasz­czo­nemu na bie­gu­nach słońcu. Może je­stem ostat­nim pi­sa­rzem na świe­cie. Może, wy­ru­szyw­szy z za­pa­dłej pro­win­cji, do któ­rej wia­do­mo­ści do­cie­rają z wiel­kim opóź­nie­niem, zna­la­złem się w sto­licy na chwilę przed za­mknię­ciem jej bram na wieki. Może my wszy­scy, pi­sa­rze dnia ostat­niego, po­dobni je­ste­śmy do księży, któ­rych stan chłop­ski do­star­czał Ko­ścio­łowi jesz­cze przez długi czas, gdy ary­sto­kra­cja do­szła już do wnio­sku, że to prze­brzmiała mu­zyka.

Pa­trzę bo­wiem na mo­rze, które ma być moim te­ma­tem, i nie znaj­duję te­matu. Nie wolno mi snuć cza­ro­dziej­skich le­gend o tym, skąd wzięła się w nim słona woda, bo to już wia­domo. Je­śli jesz­cze nie wiemy, to wkrótce bę­dziemy wie­dzieli wszystko o jego skła­dzie che­micz­nym, cię­ża­rze wła­ści­wym, głębi, wieku, o ży­ją­cych w nim stwo­rze­niach, tak su­ge­styw­nie przy­po­mi­na­ją­cych nam o na­szej śmier­tel­no­ści. Żyły sre­bra czy też złota są już wy­zna­czone na ma­pie i ju­tro będą eks­plo­ato­wane. Zo­staje – po­wie­cie może – jego istota, jego esen­cja. Ens. Tak, ale cóż w tej dzie­dzi­nie mo­żemy od­kryć po Pla­to­nie, To­ma­szu z Akwinu, Ein­ste­inie? Czy ich śmiałe kon­cep­cje nie są już tak samo prze­sta­rzałe jak mit o Po­sej­do­nie?

A jed­nak – rzecz dziwna – mogę czymś no­wym wzbo­ga­cić ludzką wie­dzę o mo­rzu. Wła­śnie w tej chwili do­ko­na­łem od­kry­cia. Re­we­la­cja. Je­żeli na plaży po­ło­żymy głowę na pia­sku i za­mkniemy jedno oko, mo­rze traci je­den wy­miar i za­mie­nia się w ścianę. Czarna kra­wędź do­sko­nale gład­kiego szczytu wy­daje się rów­nie bli­ska, jak blada kwa­sko­wata pod­stawa. Oso­bliwy boczny ruch po­środku ściany, ja­kiś swo­bodny ruch, nie­zro­zu­miały w mu­rze o tak sztyw­nym za­ry­sie, udziw­nia tę wi­zję. Ale nie na­suwa mi po­dej­rzeń, że jest to cienka kur­tyna, którą mógł­bym ręką ro­ze­drzeć. Nie, zbyt wraż­liwe mam czoło i pię­ści, aby ży­wić po­dobne złu­dze­nia. Ale wy­daje mi się – i to tak, jakby ktoś z ze­wnątrz ki­wał na mnie pal­cem – że gdy­bym prędko pod­biegł i do­tknął nagą pier­sią wi­bru­ją­cej pio­no­wej po­wierzchni, gdy­bym do niej przy­lgnął ca­łym wy­prę­żo­nym od stóp do głowy cia­łem – wy­czuł­bym pod moim tęt­nią­cym ser­cem bi­cie dru­giego ży­wego serca. Sia­dam pod­nie­cony, ob­sy­pany pia­skiem, otwie­ram oboje oczu – i mo­rze cofa się znowu, roz­lewa na ogrom­nym ob­sza­rze. Mimo to mam wra­że­nie, że w szep­cie przy­boju sły­szę za­chętę zza ściany po­zo­rów – po­sępny, stłu­miony głos, bo na nic wię­cej nie może się zdo­być, ono także ujęte w pu­łapkę – głos za­chę­ca­jący, abym po­wta­rzał próbę, abym my­ślami wy­bie­gał wciąż na nowo przed sie­bie.

W moim rze­mio­śle (któ­rego – przy­znaję ocho­czo – nie opa­no­wa­łem do­tych­czas) wró­ci­łem do pierw­szych cza­ro­dzie­jów, wie­rzą­cych, że w sieć słów zło­wią po­godę, skło­nią drzewa, by ro­dziły owoce, chmury, by pła­kały, a gwiazdy, by udzie­lały im rad. Ja nie ocze­kuję tak wiele, nie mam na­dziei, że fale usłu­chają roz­ka­zów mo­jej różdżki albo że udźwi­gną mój cię­żar. Za bar­dzo je­stem zmę­czony, a może gubi mnie skrom­ność. Spo­dzie­wam się tylko, że w moją usnutą na oślep pa­ję­czynę słów wpad­nie to, czego szu­kam – wpad­nie, za­pi­sze się i zda ra­chu­nek. Nie za­po­wie, co chce da­lej ro­bić. To nie jest ta­jem­nica, znamy się prze­cież od dawna. Umiem ob­ser­wo­wać. Nie po­prze mnie w gło­so­wa­niu, nie ogłosi wer­dyktu, tego się nie spo­dzie­wam. Za długo trwała de­bata. Pra­gnę tylko, żeby wy­ja­wiło mi swoją toż­sa­mość. Czym jest? Ta roz­le­głość, to roz­mi­go­ta­nie, ta zie­leń i mo­no­to­nia in­try­gują mnie. Co to jest? Gdy­bym wie­dział, mógł­bym od­po­wie­dzieć.

------------------------------------------------------------------------

Za­pra­szamy do za­kupu peł­nej wer­sji książki

------------------------------------------------------------------------