My mieliśmy szczęście - ebook

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Adi

Paryż, Fran­cja ~ począ­tek marca 1939

NIE PLA­NO­WAŁ NIE SPAĆ CAŁĄ NOC. Zamie­rzał wyjść z Grand Duc koło pół­nocy, żeby zdrzem­nąć się parę godzin na Gare du Nord przed pocią­giem powrot­nym do Tuluzy. Teraz, spo­gląda na zega­rek, jest pra­wie szó­sta rano.

Tak działa na niego Mont­mar­tre. Kluby jaz­zowe, kaba­rety, rze­sze mło­dych, pew­nych sie­bie pary­żan, nie­po­zwa­la­ją­cych, by cokol­wiek, nawet groźba wojny, zepsuło im nastrój. Ta atmos­fera jest odu­rza­jąca. Adi dopija koniak i wstaje, wal­cząc z pokusą, by zostać i posłu­chać jesz­cze jed­nego seta. Na pewno jest jakiś póź­niej­szy pociąg. Myśli jed­nak o liście, który wsu­nął do kie­szeni płasz­cza, i nabiera powie­trza do płuc. Powi­nien już iść. Zbiera płaszcz, sza­lik i czapkę, mówi _adieu_ kole­gom i wycho­dzi, lawi­ru­jąc mię­dzy kil­ku­na­stoma sto­li­kami, z któ­rych połowa wciąż jest zajęta przez klien­tów palą­cych gitany i koły­szą­cych się w rytm _Time on My Hands_ Bil­lie Holi­day.

Gdy drzwi wej­ściowe koły­szą się już za nim, Adi bie­rze głę­boki oddech, sma­ku­jąc świeże powie­trze, rześ­kie i chłodne. Szron na Rue Pigalle zaczął już top­nieć, pod póź­no­zi­mo­wym nie­bem bru­ko­wana ulica błysz­czy kalej­do­sko­pem odcieni sza­ro­ści. Adi uświa­da­mia sobie, że aby zdą­żyć na pociąg, musi się spie­szyć. Obraca się, rzuca okiem na swoje odbi­cie w witry­nie klubu. Czuje ulgę, bo patrzący na niego młody męż­czy­zna mimo nie­prze­spa­nej nocy wygląda cał­kiem przy­zwo­icie. Trzyma się pro­sto, spodnie prze­pa­sane wysoko w talii mają wciąż ostre kanty i man­kiety, a ciemne włosy są zacze­sane do tyłu, tak jak lubi, gładko, bez prze­działka. Owija szal wokół szyi i wyru­sza w stronę dworca.

W innych czę­ściach mia­sta, przy­pusz­cza Adi, ulice są ciche i opu­sto­szałe. Więk­szość witryn skle­po­wych chro­nio­nych żela­znymi kra­tami nie otwo­rzy się wcze­śniej niż w połu­dnie. Nie­które w ogóle nie zostaną otwarte – FERMÉ INDÉFINIMENT – napi­sano na witry­nie, ich wła­ści­ciele ucie­kli na wieś. Ale tu, na Mont­mar­tre, sobota gładko prze­szła w nie­dzielę, a ulice pełne są arty­stów, tan­ce­rzy, muzy­ków i stu­den­tów. Wyle­wają się z klu­bów i kaba­re­tów, śmie­jąc się i zacho­wu­jąc tak, jakby nie mieli żad­nych zmar­twień. Idąc, chowa brodę w koł­nierz płasz­cza, w ostat­niej chwili pod­nosi wzrok, uni­ka­jąc zde­rze­nia z idącą w jego stronę młodą kobietą w sukni ze srebr­nej lamy.

– _Excu­sez-moi, Mon­sieur_ – rumie­niąc się, mówi z uśmie­chem nie­zna­joma spod żół­tego kape­lu­sika ozdo­bio­nego pió­rami. Adi domy­śla się, że jest pio­sen­karką. Tydzień temu może by ją zagad­nął.

– _Bon­jour Made­mo­iselle._ – Kiwa głową i idzie dalej.

Gdy mija róg Rue Vic­tor Masse, na któ­rym usta­wiła się już kolejka przed cało­nocną restau­ra­cją Mit­chell’s, czuje zapach sma­żo­nego kur­czaka i zaczyna mu bur­czeć w brzu­chu. Przez okna restau­ra­cji Adi dostrzega klien­tów roz­ma­wia­ją­cych przy kub­kach paru­ją­cej kawy i taler­zach wypeł­nio­nych po brzegi śnia­da­niami w stylu ame­ry­kań­skim. Innym razem – mówi sobie i idzie dalej na wschód, w stronę dworca.

Led­wie pociąg ruszył, Adi wyciąga z kie­szeni płasz­cza list. Odkąd go dostał, wczo­raj, prze­czy­tał już dwa razy i nie może prze­stać o nim myśleć. Prze­jeż­dża pal­cami po adre­sie nadawcy. War­szaw­ska 14, Radom, Pol­ska.

Dosko­nale wyobraża sobie mamę, jak sie­dzi przy swoim biurku z saty­no­wego drewna, z pió­rem w ręku, pro­mień słońca oświe­tla łagodny zarys jej pulch­nej szczęki. Tęskni za nią bar­dziej, niż się spo­dzie­wał, gdy sześć lat temu wyje­chał z Pol­ski do Fran­cji. Miał wtedy dzie­więt­na­ście lat i długo roz­wa­żał, czy nie zostać w Rado­miu, gdzie byłby bli­sko rodziny i gdzie miał nadzieję na karierę muzyczną. Kom­po­no­wał, od kiedy był nasto­lat­kiem, i nie potra­fił sobie wyobra­zić więk­szego poczu­cia speł­nie­nia niż spę­dza­nie całych dni przy kla­wia­tu­rze i pisa­niu pio­se­nek. To matka nakło­niła go, by zło­żył papiery w pre­sti­żo­wym Insti­tut Poly­tech­ni­que w Gre­no­ble, i to ona nama­wiała, by tam poje­chał, gdy już został przy­jęty.

– Adi, jesteś uro­dzo­nym inży­nie­rem – powie­działa, przy­po­mi­na­jąc, jak to w wieku sied­miu lat roze­brał na czę­ści zepsute rodzinne radio, roz­ło­żył na stole w jadalni, a potem zło­żył z powro­tem, tak że wyglą­dało jak nowe. – Nie tak łatwo utrzy­mać się z muzyki. Wiem, że to twoja pasja. Masz talent i powi­nie­neś go roz­wi­jać. Ale Adi, naj­pierw wykształ­ce­nie.

Wie­dział, że miała rację. Wobec tego wyje­chał na stu­dia, obie­cu­jąc, że po ich ukoń­cze­niu wróci do domu. Gdy tylko jed­nak zosta­wił za sobą pro­win­cjo­nalne gra­nice Rado­mia, otwo­rzyło się przed nim cał­kiem nowe życie. Cztery lata póź­niej, już z dyplo­mem w ręku, dostał ofertę dobrze płat­nej pracy w Tulu­zie. Miał przy­ja­ciół z całego świata – z Paryża, Buda­pesztu, Lon­dynu, Nowego Orle­anu. Roz­wi­nął w sobie nowe upodo­ba­nie do sztuki i kul­tury, do _paté de foie gras_ i maśla­nej dosko­na­ło­ści świeżo upie­czo­nego cro­is­santa. Miał wła­sne (choć malut­kie) miesz­ka­nie w cen­trum Tuluzy i luk­sus podró­żo­wa­nia do Pol­ski, kiedy tylko zapra­gnie. Wyko­rzy­sty­wał go przy­naj­mniej dwa razy w roku, na Rosz Haszana i Pesach. I miał swoje week­endy na Mont­mar­tre, dziel­nicy tak prze­siąk­nię­tej muzyką, że nie było niczym nie­co­dzien­nym, by miej­scowi napili się z Cole’em Por­te­rem w Hot Club, wysłu­chali występu nie­spo­dzianki Djanga Rein­hardta w Brick­top’s albo, gdy się było Adim, obser­wo­wali w zachwy­cie, jak Jose­phine Baker prze­mie­rza foks­tro­tem scenę w Zelli, ze swoim oswo­jo­nym gepar­dem na smy­czy przy­cze­pio­nej do dia­men­to­wej obroży. Ni­gdy wcze­śniej Adi nie miał tak wielu źró­deł inspi­ra­cji do prze­le­wa­nia nut na papier, do tego stop­nia, że zaczął się zasta­na­wiać, jak by to było prze­nieść się do Sta­nów Zjed­no­czo­nych, ojczy­zny wiel­kich muzy­ków, miej­sca, gdzie naro­dził się jazz. Może w Ame­ryce, marzył, mógłby spró­bo­wać szczę­ścia i do współ­cze­snego kanonu dodać wła­sne kom­po­zy­cje. Kusząca myśl, ale reali­za­cja tego pomy­słu ozna­cza­łaby jesz­cze więk­sze odda­le­nie od rodziny.

Gdy Adi wyj­muje z koperty list od mamy, po ple­cach prze­cho­dzi go lekki dreszcz.

Mój naj­droż­szy Adi,
Dzię­kuję za list. Bar­dzo nam się z ojcem spodo­bało, jak opi­sa­łeś operę w Palais Gar­nier. U nas wszystko dobrze, cho­ciaż Genek wciąż jest wście­kły z powodu degra­da­cji i nie dzi­wię się mu. Halina się nie zmie­nia, jest tak poryw­cza, że czę­sto wydaje mi się, że zaraz wybuch­nie. Cze­kamy, aż Jakub ogłosi zarę­czyny z Bellą, ale znasz swo­jego brata, nie można go popę­dzać! Ostat­nio cie­szą mnie popo­łu­dnia spę­dzane z malutką Feli­cją. Nie mogę się docze­kać, aż ją poznasz, Adi. Zaczęły jej rosnąć włosy – są rude jak cyna­mon! Lada dzień powinna prze­spać wresz­cie całą noc. Biedna Mila jest wykoń­czona. Wciąż jej przy­po­mi­nam, że z cza­sem będzie łatwiej.

Adi prze­kłada list na drugą stronę i prze­kręca się na ławce. Tutaj nastrój matki zmie­nia się na gor­szy.

Muszę Ci powie­dzieć, kocha­nie, że w ciągu ostat­niego mie­siąca pewne rze­czy się tu zmie­niły. Rot­szajn zamknął sklep z arty­ku­łami żela­znymi – trudno uwie­rzyć, po nie­mal pięć­dzie­się­ciu latach pro­wa­dze­nia inte­resu. Rów­nież Kosman prze­niósł swój biz­nes z zega­rami i rodzinę do Pale­styny, po tym, jak po raz kolejny zde­mo­lo­wali mu sklep. Nie prze­ka­zuję Ci tych wia­do­mo­ści, Adi, żeby Cię zmar­twić, po pro­stu czu­łam, że ukry­wa­nie ich przed Tobą będzie nie­uczciwe. Co pro­wa­dzi mnie do głów­nego celu tego listu: razem z ojcem uwa­żamy, że powi­nie­neś pozo­stać na Pesach we Fran­cji i pocze­kać z wizytą u nas do lata. Okrop­nie będzie nam Cie­bie bra­ko­wało, ale wydaje się, że podró­żo­wa­nie teraz jest nie­bez­pieczne, zwłasz­cza przez Niemcy. Pro­szę, Adi, pomyśl o tym. Dom to dom – my tu zosta­niemy. Tym­cza­sem pisz, co u Cie­bie, gdy tylko będziesz mógł. Jak tam twoja nowa kom­po­zy­cja?
Kocham cię,
Mama

Adi wzdy­cha, jesz­cze raz pró­bu­jąc to wszystko zro­zu­mieć. Sły­szał o zamy­ka­nych skle­pach, o żydow­skich rodzi­nach wyjeż­dża­ją­cych do Pale­styny. Wia­do­mo­ści od mamy nie są zaska­ku­jące. Nie­po­koi go jed­nak ton listu. Już w prze­szło­ści wspo­mi­nała, że sporo zaczęło się zmie­niać – była wście­kła, gdy Gen­kowi ode­brano dyplom praw­nika – ale listy matki są zazwy­czaj pogodne i opty­mi­styczne. Jesz­cze w ubie­głym mie­siącu pytała, czy nie poje­chałby z nią na Moniuszkę do Teatru Wiel­kiego w War­sza­wie, i opo­wie­działa o rocz­ni­co­wej kola­cji, jaką zje­dli z ojcem u Wierz­bic­kiego, jak sam Wierz­bicki przy­wi­tał ich przy drzwiach i zapro­po­no­wał, że przy­go­tuje coś spe­cjal­nego, spoza karty.

Ten list jest inny. Do Adiego dociera, że matka się boi.

Kręci głową. Ani razu przez dwa­dzie­ścia pięć lat swo­jego życia nie widział, by Nechama cze­go­kol­wiek się bała. Ani razu ani on, ani żadne z jego braci i sióstr nie opu­ściło wspól­nie obcho­dzo­nego święta Pesach w Rado­miu. Dla jego mamy nie ma nic waż­niej­szego niż rodzina, a teraz ona prosi go, by na święto został w Tulu­zie. W pierw­szej chwili Adi wmó­wił sobie, że jej obawy są prze­sa­dzone. Ale czy na pewno?

Wygląda przez okno na znany pej­zaż fran­cu­skiej wsi. Przez chmury prze­ziera słońce. Na polach poja­wiają się pierw­sze kolory wio­sny. Świat wydaje się spo­kojny, tak samo jak zawsze. A jed­nak prze­strogi z listu mamy naru­szyły jego spo­kój, wytrą­ciły go z rów­no­wagi.

Oszo­ło­miony, Adi zamyka oczy i przy­po­mina sobie ostat­nią wizytę w domu, we wrze­śniu, szu­ka­jąc jakichś zna­ków, cze­goś, co mógł prze­ga­pić. Przy­po­mina sobie, że ojciec, jak co tydzień, grał w karty z grupką han­dla­rzy – Żydów i Pola­ków – w aptece Pod­wor­skiego, pod fre­skiem z bia­łym orłem zdo­bią­cym sufit. Ojciec Król, ksiądz w kościele Świę­tego Ber­nar­dyna, który podzi­wia wir­tu­oze­rię Mili przy for­te­pia­nie, zaszedł do nich, by jej posłu­chać. Kucharka przy­go­to­wała na Rosz Haszanę chałkę z mio­dem, a Adi długo się nie kładł: słu­chał Benny’ego Good­mana, pił côte de nuits i żar­to­wał z braćmi do póź­nych godzin noc­nych. Nawet Jakub, wyco­fany jak zwy­kle, odło­żył apa­rat foto­gra­ficzny i przy­łą­czył się do towa­rzy­stwa. Wszystko wyda­wało się względ­nie nor­malne.

I wtedy zasy­cha Adiemu w gar­dle: a jeśli były sygnały, tylko je zlek­ce­wa­żył? Albo, co gor­sza, nie dostrzegł ich, po pro­stu dla­tego, że nie chciał?

W jego gło­wie poja­wia się nagle obraz świeżo wyma­lo­wa­nej swa­styki, jaką widział na murze Jar­din Gou­do­uli w Tulu­zie. Myśl wędruje do dnia, w któ­rym pod­słu­chał, jak jego szef w fir­mie inży­nie­ryj­nej szep­cze o tym, czy Adi sta­nowi dla nich obcią­że­nie. Myśleli, że ich nie sły­szy. Wędruje ku poza­my­ka­nym w całym Paryżu skle­pom. Ku zdję­ciom we fran­cu­skich gaze­tach, opu­bli­ko­wa­nym po listo­pa­do­wej nocy krysz­ta­ło­wej: znisz­czone fronty skle­pów, spa­lone syna­gogi, tysiące Żydów ucie­ka­ją­cych z Nie­miec, zabie­ra­ją­cych ze sobą na tacz­kach lampki nocne, ziem­niaki i star­szych człon­ków rodziny.

Sygnały na pewno były. Ale Adi pomniej­szał ich zna­cze­nie, igno­ro­wał je. Wmó­wił sobie, że mały napis na ścia­nie jesz­cze nikomu nie zro­bił krzywdy. Że jeśli miałby stra­cić pracę, to znaj­dzie nową. Że to, co się dzieje w Niem­czech, choć jest nie­po­ko­jące, to jed­nak dzieje się za gra­nicą i ktoś to w końcu powstrzyma. Teraz jed­nak, trzy­ma­jąc w ręku list od matki, Adi dostrzega z zatrwa­ża­jącą kla­row­no­ścią znaki, które wcze­śniej posta­no­wił zigno­ro­wać.

Otwiera oczy, gdy nagle jedna myśl wywo­łuje w nim mdło­ści: Powi­nie­neś był wró­cić do domu już wiele mie­sięcy temu.

Składa list do koperty i wsuwa z powro­tem do kie­szeni płasz­cza. Posta­na­wia, że napi­sze do mamy, jak tylko znaj­dzie się w swoim miesz­ka­niu w Tulu­zie. Powie jej, żeby się nie mar­twiła, że przy­je­dzie do Rado­mia zgod­nie z pla­nem, że teraz bar­dziej niż kie­dy­kol­wiek wcze­śniej pra­gnie być z rodziną. Powie jej, że nowa kom­po­zy­cja idzie dobrze i że cie­szy się na moment, kiedy jej ją zagra. Ta myśl odro­binę go pocie­sza, wyobraża sobie, jak sie­dzi przy kla­wi­szach ste­in­waya w domu rodzi­ców, a wokół niego gro­ma­dzi się cała rodzina.

Adi ponow­nie kie­ruje wzrok na spo­kojny widok wsi za oknem. Jutro, posta­na­wia, kupi bilet na pociąg, przy­go­tuje doku­menty podróżne, spa­kuje bagaż. Nie będzie cze­kał na Pesach. Szef będzie zły, że wyjeż­dża wcze­śniej, ale Adi ma to w nosie. Liczy się tylko to, że już za kilka dni będzie w dro­dze do domu.ROZDZIAŁ DRUGI

Genek

Radom, Pol­ska ~ 18 marca 1939

GENEK ZADZIERA GŁOWĘ i bokiem, ku sza­rym kaflom baro­wego sufitu, wypusz­cza węży­kiem z ust smugę dymu.

– Ostat­nie roz­da­nie – stwier­dza.

Sie­dzący po dru­giej stro­nie stołu Rafał chwyta jego spoj­rze­nie.

– Tak wcze­śnie? – zaciąga się papie­ro­sem. – Żona obie­cała ci coś eks­tra, jak wró­cisz do domu o przy­zwo­itej godzi­nie? – Pusz­cza oko, wydmu­chu­jąc dym.

Herta była z nimi na kola­cji, ale wyszła wcze­śniej.

Genek się śmieje. Przy­jaźni się z Rafa­łem od pod­sta­wówki, kiedy to sporo czasu spę­dzali razem, sku­leni nad tacami z obia­dem, roz­ma­wia­jąc o tym, którą z kole­ża­nek zapro­sić na zabawę na koniec roku szkol­nego albo którą aktorkę wole­liby zoba­czyć nago, Eve­lyn Brent czy Renée Adorée. Rafał wie, że Herta jest inna niż dziew­czyny, z któ­rymi kie­dyś spo­ty­kał się Genek, ale gdy nie ma jej w pobliżu, lubi się z nim podro­czyć. Genek nie może mieć mu tego za złe. Zanim poznał Hertę, kobiety były jego sła­bo­ścią. Ma nie­bie­skie oczy, dołeczki w policz­kach i nie­od­party, hol­ly­wo­odzki wdzięk. Przez więk­szość trze­ciej dekady życia upa­jał się rolą jed­nego z naj­bar­dziej pożą­da­nych kawa­le­rów w Rado­miu. Wów­czas wcale mu nie prze­szka­dzało, gdy kobieta zwra­cała na niego uwagę. Ale potem poja­wiła się Herta i wszystko się zmie­niło. Teraz jest ina­czej. Ona jest inna.

Coś ociera się o jego łydkę pod sto­łem. Spo­gląda na bok.

– Szkoda, że nie zosta­niesz – mówi sie­dząca obok niego młoda kobieta, szu­ka­jąc jego wzroku. Genek wła­śnie ją poznał. To Klara. Nie, Kara. Nie pamięta. Jest przy­ja­ciółką żony Rafała, przy­je­chała w odwie­dziny z Lublina. Dziew­czyna wygina kącik ust w zawsty­dzo­nym uśmie­chu, ale wciąż przy­ci­ska do jego nogi czu­bek swo­jego pół­buta.

W daw­nym życiu może by został. Ale flirty już go nie inte­re­sują. Uśmie­cha się do dziew­czyny, tro­chę mu jej szkoda.

– Rze­czy­wi­ście, już mnie nie ma – mówi, kła­dąc karty na stole. Gasi murada, zosta­wia­jąc peta wysta­ją­cego niczym zła­many ząb w prze­peł­nio­nej popiel­niczce, i wstaje. – Panie i pano­wie, jak zawsze było mi nie­zmier­nie miło. Do zoba­cze­nia, Iwono – dodaje, zwra­ca­jąc się do żony Rafała i wska­zu­jąc na niego ski­nie­niem głowy. – Pil­nuj go, żeby nie łado­wał się w kło­poty. – Iwona się śmieje. Rafał znów pusz­cza oko. Genek salu­tuje dwoma pal­cami i zwraca się w kie­runku drzwi.

Mar­cowa noc jest nad­zwy­czaj zimna. Męż­czy­zna chowa ręce w kie­sze­niach płasz­cza i szybko wyru­sza w kie­runku Ziel­nej, cie­sząc się per­spek­tywą spo­tka­nia z kobietą, którą kocha. Wie­dział, że Herta jest tą jedyną, od momentu gdy dwa lata temu pierw­szy raz ją zoba­czył. Wciąż dobrze pamięta ten week­end. Wybrali się na narty do Zako­pa­nego, uzdro­wi­ska u stóp pol­skich Tatr. On miał dwa­dzie­ścia dzie­więć lat, Herta dwa­dzie­ścia pięć. Przy­pad­kiem jechali razem wycią­giem krze­seł­ko­wym i w ciągu tej dzie­się­cio­mi­nu­to­wej drogi na szczyt Genek się w niej zako­chał. W jej ustach, od tego zacznijmy, bo były pełne i w kształ­cie serca, i były nie­mal wszyst­kim, co widział pod jej kre­mową weł­nianą czapką i sza­li­kiem. Był jesz­cze jej nie­miecki akcent, który kazał mu słu­chać jej w spo­sób, do któ­rego nie był przy­zwy­cza­jony, i jej uśmiech, taki swo­bodny, i to, jak w poło­wie drogi na górę odrzu­ciła głowę do tyłu, zamknęła oczy i powie­działa: – Czyż nie wspa­niały jest zapach sosny zimą? – Roze­śmiał się, myśląc przez chwilę, że żar­tuje, ale zaraz zro­zu­miał, że nie żar­to­wała. Szcze­rość była jedną z cech Herty, które wkrótce miał zacząć podzi­wiać, tak samo jak jej nie­po­skro­mioną pasję do prze­by­wa­nia na świe­żym powie­trzu i skłon­ność do szu­ka­nia piękna w naj­prost­szych rze­czach. Podą­żył za nią w dół stoku, pró­bu­jąc nie myśleć o tym, że była przy­naj­mniej dwa razy lep­sza w jeź­dzie na nar­tach niż on, wśli­znął się obok niej w kolejkę do wyciągu i zapro­sił ją na kola­cję. Gdy się wahała, uśmiech­nął się i powie­dział, że już zamó­wił sanie z końmi. Roze­śmiała się i ku rado­ści Genka zgo­dziła się na randkę. Sześć mie­sięcy póź­niej się oświad­czył.

Już w swoim miesz­ka­niu Genek cie­szy się, widząc poświatę zza drzwi sypialni. Zastaje Hertę w łóżku, z jej ulu­bio­nym tomem wier­szy Ril­kego na kola­nach. Herta pocho­dzi z Biel­ska, mia­sta w zachod­niej Pol­sce, gdzie więk­szość ludzi mówi po nie­miecku. W roz­mo­wach rzadko już używa języka, w któ­rym dora­stała, ale lubi w nim czy­tać, zwłasz­cza poezję. Wydaje się, że nie zauważa, jak Genek wcho­dzi do pokoju.

– To dopiero musi być zaj­mu­jący wiersz – drażni się Genek.

– O! – mówi Herta, pod­no­sząc wzrok. – Nie sły­sza­łam, jak wsze­dłeś.

– Mar­twi­łem się, że już będziesz spała – Genek uśmie­cha się sze­roko. Wyswo­ba­dza się z płasz­cza i prze­rzuca go przez poręcz krze­sła. Chu­cha w dło­nie, by je ogrzać.

Herta uśmie­cha się i kła­dzie książkę na pier­siach, zakła­da­jąc pal­cem miej­sce, gdzie czy­tała.

– Wró­ci­łeś o wiele wcze­śniej, niż sądzi­łam. Czyż­byś prze­grał wszyst­kie nasze pie­nią­dze? A może cię wyrzu­cili?

Genek zdej­muje buty i swe­ter, odpina man­kiety koszuli.

– Wła­śnie że jestem do przodu. To był dobry wie­czór. Tyle że bez cie­bie nudny.

Na tle bia­łej pościeli, w jasno­żół­tej koszuli noc­nej, ze swymi głę­boko osa­dzo­nymi oczami, ide­al­nymi ustami i wło­sami w kolo­rze orze­cha, opa­da­ją­cymi falami na ramiona, Herta wygląda, jakby wyszła ze snu, a Genek jesz­cze raz przy­po­mina sobie, jak wiel­kim jest szczę­ścia­rzem, że ją zna­lazł. Roz­biera się do bie­li­zny i wśli­zguje się obok niej do łóżka.

– Tęsk­ni­łem – mówi, opie­ra­jąc się na łok­ciu, i całuje ją.

Herta zwilża usta.

– Ostatni drink – niech zgadnę – Bichat.

Genek przy­ta­kuje ze śmie­chem. Znów ją całuje, ich języki się spo­ty­kają.

– Kochany, musimy uwa­żać – szep­cze Herta, odsu­wa­jąc się.

– Prze­cież zawsze uwa­żamy.

– Tylko że to wypada mniej wię­cej teraz.

– Ach – mówi Genek, roz­ko­szu­jąc się jej cie­płem, słod­kim kwia­to­wym zapa­chem szam­ponu w jej wło­sach.

– To byłoby teraz nie­roz­sądne – dodaje Herta. – Nie sądzisz?

Wiele godzin wcze­śniej przy kola­cji roz­ma­wiali z przy­ja­ciółmi o groź­bie wojny, o tym, jak łatwo Austria i Cze­cho­sło­wa­cja wpa­dły w ręce Rze­szy i jak zaczęła się zmie­niać sytu­acja w Rado­miu. Genek wykrzy­ki­wał w zło­ści, że został zde­gra­do­wany w fir­mie praw­ni­czej do pozy­cji asy­stenta, i odgra­żał się, że prze­pro­wa­dzi się do Fran­cji.

– Tam przy­naj­mniej mógł­bym wyko­rzy­stać swoje wykształ­ce­nie.

– Nie jestem pewna, czy lepiej by ci było we Fran­cji – powie­działa Iwona. – Führer nie ata­kuje już tylko kra­jów nie­miec­ko­ję­zycz­nych. A co, jeśli to dopiero począ­tek? Co, jeśli Pol­ska jest następna?

Przy stole zapa­no­wała na chwilę cisza, którą prze­rwał Rafał.

– Nie­moż­liwe – stwier­dził, krę­cąc powąt­pie­wa­jąco głową. – Może spró­bo­wać, ale go powstrzy­mają.

Genek przy­znał mu rację.

– Pol­skie woj­sko ni­gdy by na to nie pozwo­liło – dodał. Przy­po­mina sobie teraz, że wła­śnie w trak­cie tej roz­mowy Herta prze­pro­siła i wyszła.

Oczy­wi­ście ona ma rację. Powinni uwa­żać. Spro­wa­dzać dziecko na świat, który zdaje się nie­po­ko­jąco zbli­żać do prze­pa­ści, byłoby czymś nie­roz­sąd­nym i nie­od­po­wie­dzial­nym. Ale leżąc tak bli­sko, Genek potrafi myśleć tylko o jej skó­rze, o jej udzie opar­tym o jego. Jej słowa, jak małe bąbelki w ostat­nim kie­liszku szam­pana, który wypił, wypły­wają z jej ust, by roz­pu­ścić się gdzieś głę­boko w jego gar­dle.

Genek całuje ją po raz trzeci, a wtedy Herta zamyka oczy. Tak do końca nie jest prze­ko­nana – myśli. Sięga ponad nią, by zga­sić świa­tło, i czuje, jak Herta pod nim mięk­nie. Pokój wypeł­nia ciem­ność, a on wsuwa dłoń pod jej koszulę.

– Zimno! – pisz­czy Herta.

– Prze­pra­szam – odpo­wiada jej szep­tem.

– Nie, wcale nie prze­pra­szasz, Genek…

– Wojna, wojna, wojna. – Całuje jej kość policz­kową, ucho. – Jestem już nią zmę­czony, a ona nawet się nie zaczęła – mówi, kro­cząc pal­cami od żeber w kie­runku linii jej talii.

Herta wzdy­cha, potem chi­cho­cze.

– A co powiesz na to? – dodaje Genek, a źre­nice roz­sze­rzają mu się, jakby wła­śnie doznał obja­wie­nia. – Co, jeśli nie będzie wojny? – Kręci z powąt­pie­wa­niem głową. – Odmó­wi­li­by­śmy sobie na próżno. A Hitler, ten mały chu­jek, byłby górą. – Uśmie­cha się.

Herta wie­dzie pal­cem po zagłę­bie­niu w jego policzku.

– Te dołeczki wpę­dzą mnie do grobu – mówi, krę­cąc głową. Genek jesz­cze sze­rzej się uśmie­cha, a Herta mu przy­ta­kuje.

– Masz rację – daje za wygraną. – To byłoby straszne.

Książka spada gło­śno na pod­łogę, gdy Herta prze­kręca się na bok, by zna­leźć się naprze­ciwko niego.

– _Bum­sen der Krieg_.

Genek nie może powstrzy­mać śmie­chu.

– Racja. Pie­przyć wojnę – mówi, nacią­ga­jąc koc na ich głowy.ROZDZIAŁ TRZECI

Nechama

Radom, Pol­ska ~ 4 kwiet­nia 1939, Pesach

NECHAMA NAKRYŁA STÓŁ naj­lep­szą por­ce­laną i naj­lep­szymi sztuć­cami, każde miej­sce przy­szy­ko­waw­szy dokład­nie na bia­łym koron­ko­wym obru­sie. Sol sie­dzi u szczytu, w jed­nej ręce trzyma wysłu­żoną hagadę w okładce ze skóry, w dru­giej wypo­le­ro­wany srebrny kie­lich do kidu­szu. Odchrzą­kuje.

– Dziś – zaczyna, pod­no­sząc wzrok na zna­jome twa­rze osób sie­dzą­cych przy stole – czcimy coś, co liczy się naj­bar­dziej – naszą rodzinę i naszą tra­dy­cję. – Jego oczy, zwy­kle oko­lone zmarszcz­kami od uśmie­chu, tym razem są poważne, tak samo jak bary­to­nowy głos. – Dziś – mówi dalej – obcho­dzimy Święto Macy, czas naszego wyzwo­le­nia – spo­gląda na tekst. – Amen.

– Amen – odpo­wia­dają echem pozo­stali, bio­rąc łyk wina. Butelka prze­cho­dzi z rąk do rąk, kie­liszki ponow­nie się napeł­niają.

Gdy Nechama wstaje, by zapa­lić świece, w pokoju panuje cisza. Idąc w kie­runku środka stołu, zapala zapałkę i ochra­nia jej pło­mień dło­nią, potem szybko przy­sta­wia do każ­dego z kno­tów, aby tylko nikt nie zdą­żył zauwa­żyć, że pło­mień mię­dzy jej pal­cami drży. Gdy świece już płoną, zakre­śla nad nimi potrójny krąg, a następ­nie zasła­nia sobie oczy i wypo­wiada słowa pierw­szego bło­go­sła­wień­stwa. Siada na swoim miej­scu przy końcu stołu, naprze­ciwko męża, kła­dzie ręce na kola­nach, a wzro­kiem spo­tyka się z Solem. Kiw­nię­ciem głowy daje mu znak, żeby zaczy­nał.

Gdy głos Sola ponow­nie wypeł­nia pomiesz­cze­nie, spoj­rze­nie Nechamy pada na puste krze­sło, które zosta­wiła dla Adiego, i od razu robi jej się ciężko na sercu od zna­jo­mego bólu. Naprawdę przej­muje się tym, że go nie ma.

List od syna przy­szedł tydzień temu. Adi dzię­ko­wał w nim matce za szcze­rość i pro­sił, żeby się nie mar­twiła. Przy­je­dzie, jak tylko zgro­ma­dzi wszyst­kie doku­menty podróżne. Ode­brała tę wia­do­mość z ulgą, ale i zara­zem z nie­po­ko­jem. Niczego nie pra­gnęła bar­dziej na świe­cie niż tego, aby jej syn przy­je­chał na Pesach do domu, oczy­wi­ście oprócz pew­no­ści, że jest bez­pieczny we Fran­cji. W swoim poprzed­nim liście pró­bo­wała być szczera, miała nadzieję, że zro­zu­mie, iż Radom jest teraz mrocz­nym miej­scem, a podróż przez regiony pod nie­miecką oku­pa­cją nie jest warta ryzyka. Ale może jed­nak zbyt wiele rze­czy pomi­nęła. W końcu wyje­chali nie tylko Kosma­no­wie. Jesz­cze kil­koro innych. Nie powie­działa mu o pol­skich klien­tach, któ­rzy prze­stali przy­cho­dzić do ich sklepu, albo o krwa­wej awan­tu­rze, jaka wybu­chła tydzień temu mię­dzy dwoma radom­skimi klu­bami pił­kar­skimi – żydow­skim i pol­skim, i że mło­dzi zawod­nicy każ­dej z dru­żyn wciąż cho­dzą po uli­cach z roz­bi­tymi war­gami i pod­bi­tymi oczami, rzu­ca­jąc sobie nawza­jem groźne spoj­rze­nia. Nie napi­sała o tym wszyst­kim, żeby zaosz­czę­dzić mu bólu i zmar­twie­nia, ale być może tym samym nara­ziła go na więk­sze nie­bez­pie­czeń­stwo.

Nechama odpo­wie­działa na list Adiego, bła­ga­jąc go, by zadbał o bez­pie­czeń­stwo pod­czas podróży, a następ­nie uznała, że już wyje­chał. Od tej pory codzien­nie pod­ska­ki­wała na dźwięk kro­ków w przed­po­koju, a serce wyry­wało się jej z piersi na myśl, że ujrzy w drzwiach Adiego – z sze­ro­kim uśmie­chem na przy­stoj­nej twa­rzy i walizką w ręku. Zawsze jed­nak oka­zy­wało się, że to nie były jego kroki. Adi nie przy­je­chał.

„Może musiał dokoń­czyć jakieś sprawy w fir­mie – powie­dział Jakub na początku tygo­dnia, czu­jąc, że ona coraz bar­dziej się mar­twi. – Nie wyobra­żam sobie, żeby szef pozwo­lił mu wyje­chać bez urlopu zgło­szo­nego z dwu­ty­go­dnio­wym wyprze­dze­niem”.

Ale Nechama nie może uwol­nić się od myśli: A jeśli zatrzy­mali go na gra­nicy? Albo jesz­cze gorzej? Żeby dotrzeć do Rado­mia, Adi musiał prze­je­chać albo przez pół­nocne Niemcy, albo drogą połu­dniową przez Austrię i Cze­cho­sło­wa­cję, a prze­cież oba kraje były obec­nie pod rzą­dami nazi­stów. Przez wiele dni nie spała w nocy, myśląc o tym, że jej syn mógłby się zna­leźć w rękach Niem­ców – że mógłby go spo­tkać los, któ­rego by unik­nął, gdyby była z nim bar­dziej szczera i z więk­szą sta­now­czo­ścią popro­siła go, żeby został we Fran­cji.

Od łez Nechamę zaczy­nają szczy­pać oczy, jej myśli zwra­cają się ku innemu kwiet­nio­wemu dniu pod­czas pierw­szej wojny ćwierć wieku temu, kiedy ją i Sola wyeks­mi­to­wano z miesz­ka­nia i podob­nie jak wielu przy­ja­ciół nie mieli dokąd pójść. Pamięta duszący smród ludz­kich odcho­dów, powie­trze wypeł­nione nie­usta­ją­cym bur­cze­niem pustych żołąd­ków, huk armat z oddali, ryt­miczne skro­ba­nie ostrza o drewno, gdy Sol stru­gał ze sta­rego kawałka drewna opa­ło­wego figurki do zabawy dla dzieci, wyj­mu­jąc co rusz z pal­ców drza­zgi. Święto minęło nie­zau­wa­żone, tak samo jak tra­dy­cyjny seder. Jakimś cudem prze­żyli w tej piw­nicy trzy lata – dzieci tylko dzięki temu, że kar­miła pier­sią – pod­czas gdy w ich miesz­ka­niu na górze kwa­te­ro­wali węgier­scy ofi­ce­ro­wie.

Nechama patrzy przez stół na Sola. Tamte trzy lata, choć pra­wie ją wów­czas zła­mały, teraz ma daleko za sobą, wydaje się, jakby to przy­da­rzyło się komuś zupeł­nie innemu. Jej mąż ni­gdy na ten temat nie mówi. Dzieci na szczę­ście dokład­nie tego nie pamię­tają. Od tam­tego czasu zda­rzały się pogromy – i będą zawsze – ale Nechama nie chce nawet myśleć o powro­cie do życia w ukry­ciu, bez słońca, bez desz­czu, bez muzyki i sztuki, i filo­zo­ficz­nych debat, pro­stych rze­czy, które nauczyła się cenić jako życio­dajne źró­dła. Nie, nie wróci do pod­ziemi, jak jakieś dzi­kie stwo­rze­nie. Ni­gdy wię­cej nie będzie żyła w ten spo­sób.

To nie­moż­liwe, żeby mogło do tego dojść.

Myśli znów zmie­niają kie­ru­nek, tym razem się­ga­jąc jej wła­snego dzie­ciń­stwa, głosu matki opo­wia­da­ją­cej, jak czę­sto, gdy dora­stała w Rado­miu, zda­rzało się, że mali pol­scy chłopcy rzu­cali w nią kamie­niami, celu­jąc w głowę, na któ­rej zawsze miała chustkę. Jak po wybu­do­wa­niu pierw­szej syna­gogi w całym mie­ście wybu­chły zamieszki. Matka Nechamy baga­te­li­zo­wała to: „Nauczy­li­śmy się po pro­stu nie zadzie­rać głów, a dzieci trzy­mać przy sobie”, mówiła. A pogromy, ataki, rze­czy­wi­ście minęły. Życie toczyło się dalej, tak jak wcze­śniej. Tak dzieje się zawsze.

Nechama wie, że nie­bez­pie­czeń­stwo ze strony Nie­miec, jak inne w prze­szło­ści, rów­nież minie. Zresztą ich sytu­acja jest zupeł­nie inna niż za cza­sów pierw­szej wojny. Razem z Solem nie­stru­dze­nie pra­co­wali, żeby zaro­bić na życie i zna­leźć miej­sce wśród naj­lep­szych w swoim fachu. Mówią po pol­sku nawet w domu, choć wielu Żydów w mie­ście roz­ma­wia tylko w jidysz, i zamiast miesz­kać na sta­rym mie­ście, jak więk­szość ich mniej zamoż­nych radom­skich współ­wy­znaw­ców, mają oka­załe miesz­ka­nie w cen­trum, mają też kucharkę i słu­żącą, i takie luk­susy, jak kana­li­za­cja, wanna, którą przy­wieźli sobie z Ber­lina, lodówkę oraz – naj­cen­niej­szą rzecz w domu – salo­no­wego ste­in­waya. Sklep z tka­ni­nami bar­dzo dobrze pro­spe­ruje. Pod­czas wyjaz­dów po towar Nechama bar­dzo się stara, by zdo­być mate­riały naj­wyż­szej jako­ści, mają klien­tów – pol­skich i żydow­skich – któ­rzy przy­jeż­dżają nawet z Kra­kowa, żeby kupić u nich dam­skie ubra­nia i jedwab. Gdy dzieci osią­gnęły wiek szkolny, Sol i Nechama wysłali je do pry­wat­nych pla­có­wek, w któ­rych dzięki dobrze uszy­tym koszu­lom i bie­gło­ści w języku pol­skim dosko­nale wpa­so­wały się w śro­do­wi­sko kato­lic­kich uczniów. Mieli nadzieję, że oprócz zapew­nie­nia im moż­li­wie naj­lep­szej edu­ka­cji pomogą swoim dzie­ciom unik­nąć pod­skór­nego anty­se­mi­ty­zmu, który – odkąd się­gali pamię­cią – towa­rzy­szył życiu Żydów w Rado­miu. Choć rodzina była dumna z zako­rze­nie­nia w żydow­skim dzie­dzic­twie i sta­no­wiła część lokal­nej wspól­noty żydow­skiej, to dla swo­ich dzieci Nechama wybrała ścieżkę, która, miała nadzieję, otwo­rzy im dobre per­spek­tywy i oddali od nich groźbę prze­śla­do­wań. Wciąż trzyma się tej ścieżki, mimo że cza­sem w syna­go­dze albo pod­czas zaku­pów w jed­nej z żydow­skich pie­karni na sta­rym mie­ście napo­tyka pełen dez­apro­baty wzrok któ­re­goś z bar­dziej orto­dok­syj­nych radom­skich Żydów. Tak jakby jej decy­zja asy­mi­la­cji z Pola­kami w jaki­kol­wiek spo­sób osła­biała jej wiarę. Nie przej­muje się takimi spo­tka­niami. Zna swoją wiarę, a poza tym dla Nechamy reli­gia to sprawa pry­watna.

Ściąga łopatki i czuje cię­żar uno­szą­cych się piersi. To do niej nie­po­dobne tak bar­dzo się mar­twić, tak bar­dzo dać się zbić z tropu. Weź się w garść, stro­fuje samą sie­bie. Rodzina będzie mieć się dobrze, napo­mina się. Mają duże oszczęd­no­ści. Zna­jo­mo­ści. Adi w końcu przy­je­dzie. Na poczcie nie można prze­cież pole­gać. Naj­praw­do­po­dob­niej na dniach przyj­dzie list z wyja­śnie­niem, dla­czego go nie ma. Wszystko będzie dobrze_._

Gdy Sol recy­tuje bło­go­sła­wień­stwo _kar­pas_, Nechama zama­cza gałązkę natki pie­truszki w misce z soloną wodą, a jej palce prze­lot­nie doty­kają pal­ców Jakuba. Wzdy­cha, czu­jąc, jak z jej szczęk w końcu zaczyna ucho­dzić napię­cie. Słodki Jakub. Syn chwyta jej spoj­rze­nie i uśmie­cha się, a serce Nechamy wypeł­nia się wdzięcz­no­ścią za to, że on wciąż mieszka z nią pod jed­nym dachem. Uwiel­bia jego towa­rzy­stwo, jego spo­kój. Jest inny od reszty. W odróż­nie­niu od braci i sióstr, któ­rzy poja­wili się na tym świe­cie z krzy­kiem i czer­wo­nymi twa­rzami, Jakub uro­dził się bie­lutki jak szpi­talne prze­ście­ra­dła i cichutki, jakby chciał naśla­do­wać wiel­kie płatki śniegu spa­da­jące spo­koj­nie na zie­mię za oknem tego zimo­wego, luto­wego poranka dwa­dzie­ścia dwa lata temu. Nechama ni­gdy nie zapo­mni tych strasz­nych chwil, jakie mijały, zanim w końcu zapła­kał – była wów­czas pewna, że synek nie prze­żyje jed­nego dnia – albo tego, jak, gdy trzy­mała go na rękach i spoj­rzała w jego ciemne jak atra­ment oczy, on pod­niósł na nią wzrok, a wtedy skóra nad jego brwiami ufor­mo­wała się w małą zmarszczkę, tak jakby był głę­boko zamy­ślony. To w tam­tej chwili zro­zu­miała, jaki był. Spo­kojny, ale wni­kliwy. Tak jak bra­cia i sio­stry uro­dzeni wcze­śniej i póź­niej, był malutką wer­sją osoby, którą miał się stać, gdy doro­śnie.

Nechama patrzy, jak Jakub pochyla się i szep­cze coś Belli do ucha. Ona pod­nosi ser­wetkę do ust, powstrzy­mu­jąc się od uśmie­chu. Przy­pięta do koł­nie­rzyka broszka – złota róża ozdo­biona w środku perłą w kolo­rze kości sło­nio­wej, pre­zent od Jakuba – odbija świa­tło świecy. Dostała ją od niego kilka mie­sięcy po tym, jak się poznali w gim­na­zjum. On miał wtedy pięt­na­ście lat, ona czter­na­ście. Wtedy Nechama wie­działa o Belli tylko tyle, że dobrze się uczy, pocho­dzi z rodziny o skrom­nych docho­dach (według Jakuba jej ojciec, den­ty­sta, wciąż jesz­cze spła­cał długi zacią­gnięte na opła­ce­nie edu­ka­cji córek) i że sama szyła sobie wiele ubrań. To ostat­nie zro­biło na Necha­mie szcze­gólne wra­że­nie. Zasta­na­wiała się, które ze swo­ich naj­bar­dziej sty­lo­wych blu­zek Bella kupiła w skle­pie, a które uszyła. Nie­długo po tym, jak Jakub poda­ro­wał jej broszkę, oświad­czył, że Bella jest jego brat­nią duszą.

„Jakub, kocha­nie, masz pięt­na­ście lat… I dopiero co się pozna­li­ście!” – wykrzyk­nęła na to Nechama. Ale Jakub nie prze­sa­dzał. I oto oni, osiem lat póź­niej, nie­roz­łączni. To tylko kwe­stia czasu, nim wezmą ślub, myśli Nechama. Może Jakub oświad­czy się, kiedy skoń­czą się roz­mowy o woj­nie? A może czeka, aż uda mu się zaosz­czę­dzić na tyle, żeby stać go było na wła­sne miesz­ka­nie? Bella też mieszka z rodzi­cami, zale­d­wie kilka domów dalej na zachód, przy bul­wa­rze Witolda. Tak czy ina­czej, Nechama jest pewna, że Jakub ma jakiś plan.

U szczytu stołu Sol deli­kat­nie prze­ła­muje na pół kawa­łek macy. Połowę kła­dzie na tale­rzu, drugą owija w chu­s­teczkę. Gdy dzieci były młod­sze, Sol całymi tygo­dniami szu­kał naj­lep­szego miej­sca do ukry­cia macy, a gdy przy­cho­dził pod­czas cere­mo­nii moment poszu­ki­wań afi­ko­manu, dzieci niczym myszki roz­bie­gały się po całym miesz­ka­niu, żeby go zna­leźć. Ten, kto miał szczę­ście, tar­go­wał się potem bez­względ­nie, a w końcu uśmiech­nięty i dumny zawsze koń­czył nego­cja­cje z wystar­cza­jącą liczbą monet w ręce, żeby sobie kupić paczkę kró­wek w cukierni Pomia­now­skiego. Sol to biz­nes­men, grał twardo – nazy­wali go Kró­lem Nego­cja­cji – ale dzieci dobrze wie­działy, że w głębi duszy jest rów­nie miękki jak kawa­łek świeżo zro­bio­nego masła i że przy odro­bi­nie cier­pli­wo­ści i uroku oso­bi­stego wycią­gną mu z kie­szeni wszyst­kie zło­tówki, jakie tam scho­wał. Oczy­wi­ście już od lat tak naprawdę nie cho­wał macy. Dzieci, gdy były nasto­lat­kami, w końcu zboj­ko­to­wały ten oby­czaj. „Chyba już jeste­śmy na to tro­chę za duzi, nie sądzisz, tato?” – powie­działy. Ale Nechama wie, że jak tylko Feli­cja nauczy się cho­dzić, Sol powróci do tej tra­dy­cji.

Teraz kolej, by czy­tał na głos Adam. Pod­nosi swoją hagadę i zagląda w nią przez oku­lary w gru­bych opraw­kach. Wąski nos, wyso­kie, wyraźne kości policz­kowe, świa­tło świec jesz­cze pod­kre­śla, jak nie­ska­zi­telna jest jego cera – Adam wygląda wręcz po kró­lew­sku. Adam Eichen­wald dołą­czył do Kur­ców parę mie­sięcy wcze­śniej, gdy Nechama wywie­siła w witry­nie sklepu z tka­ni­nami ogło­sze­nie „Pokój do wyna­ję­cia”. Nie­dawno umarł jej wujek, zosta­wił po sobie pustą sypial­nię, a dom, mimo że było w nim jesz­cze dwoje naj­młod­szych dzieci, powoli zaczy­nał wyda­wać się zbyt pusty. Nechama uwiel­biała, gdy przy kola­cji wszyst­kie miej­sca przy stole były zajęte. Kiedy Adam wszedł do sklepu, żeby dowie­dzieć się cze­goś wię­cej, była zachwy­cona i od razu zapro­po­no­wała mu pokój.

– Cóż za przy­stojny młody czło­wiek! – wykrzyk­nęła Terza, sio­stra Sola, kiedy wyszedł. – Ma trzy­dzie­ści dwa lata? Wygląda na dzie­sięć mniej.

– Jest Żydem i jest mądry – dodała Nechama. Jakie jest praw­do­po­do­bień­stwo, szep­tały kobiety, żeby absol­went archi­tek­tury z Naro­do­wego Uni­wer­sy­tetu Poli­tech­niki Lwow­skiej wyje­chał z War­szaw­skiej 14 bez żony? I rze­czy­wi­ście, kilka tygo­dni póź­niej Adam i Halina byli parą.

Halina. Nechama wzdy­cha. Uro­dziła się z nie­wy­tłu­ma­czalną czu­pryną wło­sów w kolo­rze miodu i pło­mien­nie zie­lo­nymi oczami. Halina jest jej naj­młod­szym i naj­drob­niej­szym dziec­kiem. Nie­do­bory postury z nawiązką nad­ra­bia oso­bo­wo­ścią. Nechama ni­gdy nie widziała rów­nie zacię­tego dziecka, zdol­nego prze­ga­dać nie­mal każ­dego prze­ciw­nika i w ten spo­sób wywi­nąć się z kło­po­tów. Przy­po­mina jej się, jak Halina uro­kiem oso­bi­stym prze­ko­nała pro­fe­sora mate­ma­tyki, żeby nie dawał jej złej oceny, gdy odkrył, że opu­ściła lek­cję, żeby pójść na poranny pokaz _Zło­tych sideł_ w dniu pre­miery filmu. Albo jak, mając szes­na­ście lat, prze­ko­nała Adiego, żeby wsiadł z nią w ostat­niej chwili do noc­nego pociągu do Pragi, by razem mogli się obu­dzić w Mie­ście Stu Wież w dniu swo­ich uro­dzin wypa­da­ją­cych tego samego dnia. Adam, niech Bóg go ma w opiece, jest ewi­dent­nie pod wpły­wem jej wdzię­ków. Na szczę­ście w obec­no­ści Sola i Nechumy zawsze zacho­wuje się z nale­ży­tym sza­cun­kiem.

Gdy Adam koń­czy czy­tać, Sol odma­wia modli­twę nad resztą macy, odła­muje kawa­łek i prze­ka­zuje talerz dalej. Nechama wsłu­chuje się w miękki odgłos prze­ła­my­wa­nia prza­śnego chleba, wędru­jący wzdłuż stołu. – _Baruch a-tah A-do-nai_ – into­nuje Sol, ale prze­rywa, gdy roz­lega się płacz. To Feli­cja. Mila czer­wieni się, prze­pra­sza i wyśli­zguje się ze swo­jego miej­sca, żeby wyjąć Feli­cję z koły­ski usta­wio­nej w rogu pokoju. Prze­stę­pu­jąc z nogi na nogę, szep­cze do ucha dziew­czynki, by ją uspo­koić. Gdy Sol ponow­nie zaczyna into­na­cję, Feli­cja wierci się pod fał­dami powi­ja­ków, twa­rzyczka jej się wykrzy­wia i robi się czer­wona. Kiedy znów zaczyna pła­kać, Mila prze­pra­sza wszyst­kich i szybko wycho­dzi w kie­runku sypialni Haliny w końcu kory­ta­rza. Nechama idzie za nią.

– Co się stało, kocha­nie? – szep­cze Mila, pocie­ra­jąc pal­cem górne dzią­sło Feli­cji, widziała, że Nechama tak robi, żeby ją uspo­koić. Feli­cja odwraca główkę, wygina ciało w łuk i pła­cze jesz­cze gło­śniej.

– Myślisz, że jest głodna? – pyta Nechama.

– Nie tak dawno ją kar­mi­łam. Chyba po pro­stu jest zmę­czona.

– Chodź tutaj – mówi Nechama, bio­rąc Feli­cję z rąk Mili. Oczy dziew­czynki są zaci­śnięte, podob­nie jak piąstki. Wydo­bywa z sie­bie krót­kie, prze­ni­kliwe wrza­ski.

Mila siada ciężko w nogach łóżka Haliny.

– Tak bar­dzo mi przy­kro, mamo – mówi, sta­ra­jąc się nie prze­krzy­ki­wać wrza­sków Feli­cji. – Nie chcę, żeby­śmy były przy­czyną zamie­sza­nia. – Prze­ciera oczy wierz­chami dłoni. – Led­wie sły­szę wła­sne myśli.

– Nikt się nie gniewa – mówi Nechama, przy­tu­la­jąc Feli­cję bli­żej do piersi i deli­kat­nie ją koły­sząc. Po kilku minu­tach jej krzyki zmie­niają się w kwi­le­nie, wkrótce znów jest cicho, a na twa­rzy dziew­czynki rysuje się spo­kój. Radość z trzy­ma­nia małego dziecka na rękach naprawdę hip­no­ty­zuje, myśli Nechama, wdy­cha­jąc słodki mig­da­łowy zapach Feli­cji.

– Jestem taka głu­pia, bo sądzi­łam, że to będzie łatwe – mówi Mila. Gdy spo­gląda w górę, oczy ma prze­krwione, a pod nimi prze­zro­czy­ste sińce, jakby brak snu zosta­wił widoczny znak. Bar­dzo się stara, Nechama to widzi. Ale bycie młodą matką jest trudne. Ta prze­miana nią wstrzą­snęła.

Nechama kręci głową.

– Nie bądź wobec sie­bie taka surowa, Milo. Nie jest tak, jak myśla­łaś, ale tego można się było spo­dzie­wać. Z dziećmi ni­gdy nic nie wia­domo.

Mila patrzy na swoje ręce. Necha­mie przy­po­mina się, jak jej naj­star­sza córka, kiedy była młod­sza, nie marzyła o niczym innym, jak tylko być matką. Opie­ko­wała się lal­kami, koły­sała, trzy­ma­jąc je na ręku, śpie­wała im, a nawet uda­wała, że je karmi. Jaka była dumna, gdy opie­ko­wała się młod­szym rodzeń­stwem – poma­gała im wią­zać buty, obwi­jała ban­da­żem zakrwa­wione kolana, czy­tała im przed snem. Teraz jed­nak, gdy ma wła­sne dziecko, czuje się tym przy­tło­czona, tak jakby pierw­szy raz trzy­mała w ramio­nach nie­mowlę.

– Chcia­ła­bym wie­dzieć, co robię źle – mówi Mila.

Nechama siada w nogach łóżka, obok córki.

– Radzisz sobie dobrze, Mila. Mówi­łam ci, małe dzieci są trudne. A zwłasz­cza pierw­sze. Kiedy uro­dził się Genek, mało nie zwa­rio­wa­łam, pró­bu­jąc to wszystko zro­zu­mieć. Po pro­stu potrzeba na to tro­chę czasu.

– To już pięć mie­sięcy.

– Pocze­kaj jesz­cze kilka.

Mila przez chwilę mil­czy.

– Dzię­kuję – szep­cze w końcu, patrząc, jak Feli­cja śpi spo­koj­nie na rękach Nechamy. – Czuję się jak jakaś nie­do­rajda.

– Nie jesteś nie­do­rajdą. Jesteś po pro­stu zmę­czona. Zadzwoń po Estię. Zro­biła już wszystko w kuchni, może pomóc, póki my nie zjemy.

– Dobry pomysł. – Mila wzdy­cha z ulgą. Zosta­wia Feli­cję z Nechamą i idzie po słu­żącą. Gdy wra­cają z matką na miej­sca, Mila spo­gląda na Selima.

– W porządku? – pyta ją bez­gło­śnie mąż, a ona pota­kuje.

Sol nakłada łyżką chrzan na kawa­łek macy, inni idą w jego ślady. Wkrótce znów zaczyna śpie­wać. Po bło­go­sła­wień­stwie spo­ży­cia kore­chu w końcu przy­cho­dzi czas na wła­ściwy posi­łek. Z rąk do rąk prze­cho­dzą pół­mi­ski, jadal­nia wypeł­nia się szu­mem roz­mów i ude­rze­niami srebr­nych łyżek o por­ce­lanę, jako że na stole jest wiele dań, od sło­nego śle­dzia, przez pie­czo­nego kur­czaka i kugel, po słodki jabł­kowy cha­ro­set. Rodzina popija wino i cicho roz­ma­wia, sta­ra­jąc się nie podej­mo­wać tematu wojny i nie zasta­na­wiać się na głos, gdzie się podziewa Adi.

Na dźwięk jego imie­nia do piersi Nechamy wraca ból, razem z całą orkie­strą zmar­twień. Aresz­to­wali go. Zamknęli w wię­zie­niu. Jest ranny. Boi się. Nie ma jak się z nią skon­tak­to­wać. Znów patrzy na puste miej­sce prze­zna­czone dla swo­jego syna. Gdzie jesteś, Adi? Zagryza usta. Nie rób tego, napo­mina się, ale już jest za późno. Za szybko piła wino i stra­ciła ostrość myśle­nia. Ści­ska ją w gar­dle, stół zmie­nia się w nie­wy­raźny biały pasek. Łzy już pra­wie lecą, gdy Nechama czuje na swo­jej dłoni czy­jąś dłoń. Dłoń Jakuba.

– To chrzan – szep­cze Nechama, wachlu­jąc się wolną ręką przed twa­rzą i mru­ga­jąc oczami. – Za każ­dym razem tak mnie kręci. – Dys­kret­nie ociera kąciki oczu ser­wetką. Jakub przy­ta­kuje ze zro­zu­mie­niem i ści­ska jej dłoń.

Wiele mie­sięcy póź­niej, w innym świe­cie, Nechama przy­po­mni sobie ten wie­czór, ostat­nie Pesach, kiedy nie­mal wszy­scy byli razem, i każdą komórką ciała będzie łak­nąć, by mogła to prze­żyć jesz­cze raz. Przy­po­mni sobie zna­jomy zapach _gefilte fisz_, brzęk sre­bra na por­ce­la­nie, smak natki pie­truszki na języku, słony i gorzki. Będzie pra­gnęła dotknąć mięk­kiej skóry małej Feli­cji, poczuć pod sto­łem cię­żar dłoni Jakuba na swo­jej dłoni i cie­pło w żołądku od wypi­tego wina; wspo­mni, jak bar­dzo pra­gnęła wtedy prze­ko­nać samą sie­bie, że wszystko może się jesz­cze dobrze skoń­czyć. Przy­woła w pamięci, na jaką szczę­śliwą wyglą­dała Halina, usiadł­szy do for­te­pianu po posiłku, jak razem tań­czyli, jak wszy­scy mówili o nie­obec­nym Adim, zapew­nia­jąc się nawza­jem, że nie­długo wróci do domu. Będzie to odtwa­rzać w gło­wie wiele razy, cią­gle od nowa, każdą piękną chwilę, i delek­to­wać się nią, jak ostat­nią w sezo­nie wyborną gruszką klapsą.23 SIERP­NIA 1939: Nazi­stow­skie Niemcy i Zwią­zek Radziecki pod­pi­sują pakt o nie­agre­sji Rib­ben­trop–Moło­tow, pota­jemne poro­zu­mie­nie nakre­śla­jące gra­nice przy­szłego podziału więk­szo­ści tery­to­riów Europy Pół­noc­nej i Wschod­niej mię­dzy wpływy nie­miec­kie i radziec­kie.

1 WRZE­ŚNIA 1939: Niemcy najeż­dżają Pol­skę. Dwa dni póź­niej w odpo­wie­dzi na to Wielka Bry­ta­nia, Fran­cja, Austra­lia i Nowa Zelan­dia wypo­wia­dają Niem­com wojnę. W Euro­pie zaczyna się druga wojna świa­towa.12 WRZE­ŚNIA 1939 – BITWA O LWÓW: Bitwa zaczyna się od starć mię­dzy siłami pol­skimi i ota­cza­ją­cymi mia­sto oddzia­łami nie­miec­kimi, znacz­nie sil­niej­szymi zarówno pod wzglę­dem liczby żoł­nie­rzy, jak i uzbro­je­nia. Polacy wytrzy­mują nie­mal dwa tygo­dnie walk na ziemi, ostrzału i bom­bar­do­wań Luft­waffe.

17 WRZE­ŚNIA 1939: Zwią­zek Radziecki anu­luje wszyst­kie umowy z Pol­ską i od wschodu najeż­dża kraj. Na Lwów pełną siłą napiera Armia Czer­wona. Polacy odpy­chają atak, ale 19 wrze­śnia mia­sto zostaje oto­czone przez Sowie­tów i Niem­ców.ROZDZIAŁ PIĄTY

Mila

Radom, Pol­ska ~ 20 wrze­śnia 1939

MILA CZUJE, ŻE COŚ JEST NIE TAK, już w chwili gdy otwiera oczy. W miesz­ka­niu jest zbyt cicho, zbyt spo­koj­nie. Bie­rze szybki oddech i siada, pro­stu­jąc krę­go­słup. Feli­cja. Mila scho­dzi z łóżka i boso bie­gnie przez hol do pokoju dzie­cię­cego.

Drzwi otwie­rają się bez­gło­śnie, Mila mruga w ciem­no­ści i zdaje sobie sprawę, że zapo­mniała spraw­dzić, która godzina. Cicho pod­cho­dzi do okna, a gdy odsuwa na bok ciężką bla­do­ró­żową zasłonę, pokój wypeł­nia pro­mień mięk­kiego, przy­tłu­mio­nego świa­tła. Świta. Mila led­wie może dostrzec zarys syl­wetki poprzez pręty koły­ski. Na pal­cach zbliża się do jej porę­czy.

Feli­cja leży na boku, nie rusza się, twarz ma przy­krytą zawi­nię­tym nad uchem kocy­kiem. Mila sięga w dół i pod­nosi mały baweł­niany koc, kła­dzie deli­kat­nie dłoń na tyle główki Feli­cji, cze­ka­jąc, aż dziew­czynka wes­tchnie, wyda z sie­bie jakiś szmer, cokol­wiek. Dla­czego, zasta­na­wia się Mila, nawet gdy jej córka śpi, ona mar­twi się, że stało się jej coś okrop­nego? W końcu Feli­cja poru­sza się, wzdy­cha i prze­wraca na drugi bok. Po kilku sekun­dach znów nie­ru­cho­mieje. Mila oddy­cha z ulgą. Wyśli­zguje się z pokoju, zosta­wia­jąc uchy­lone drzwi.

Doty­ka­jąc pal­cami ścian, cicho prze­cho­dzi do kuchni, rzu­ca­jąc okiem na sto­jący w końcu kory­ta­rza zegar. Za chwilę będzie szó­sta rano.

– Dorota? – woła cicho. Rano zazwy­czaj budzi ją gwiz­dek czaj­nika, gdy Dorota przy­go­to­wuje dla niej her­batę. Ale jest jesz­cze wcze­śnie. Dorota, która w tygo­dniu mieszka w małej służ­bówce obok kuchni, zazwy­czaj nie zaczyna dnia przed szó­stą trzy­dzie­ści. Na pewno jesz­cze śpi.

– Dorota? – raz jesz­cze woła Mila, świa­doma, że może ją obu­dzić, ale nie jest w sta­nie pozbyć się wra­że­nia, że coś jest nie tak. Pew­nie, tłu­ma­czy sobie, to dla­tego, że wciąż jesz­cze nie przy­zwy­cza­iła się do tego, że budzi się bez Selima przy boku. Minęły już pra­wie dwa tygo­dnie, odkąd jej męża, razem z Gen­kiem, Jaku­bem i Ada­mem, wysłano do Lwowa, by przy­łą­czyli się do pol­skiej armii. Selim obie­cał, że napi­sze, jak tylko będzie na miej­scu, ale dotąd nie przy­szedł żaden list.

Mila obse­syj­nie nasłu­chuje wia­do­mo­ści ze Lwowa. Według rapor­tów mia­sto jest oblę­żone. I jakby mało było zagro­że­nia ze strony Niem­ców, dwa dni temu w radiu gruch­nęła wia­do­mość, że Zwią­zek Radziecki zawią­zał sojusz z nazi­stow­skimi Niem­cami. Wszel­kie pakty o nie­agre­sji pod­pi­sane wcze­śniej z Pol­ską zostały zła­mane i mówi się, że teraz Armia Czer­wona Sta­lina zbliża się do Lwowa od wschodu. Polacy na pewno wkrótce zostaną zmu­szeni do kapi­tu­la­cji. Mila po cichu ma nadzieję, że to zro­bią. Wtedy może jej mąż wróci do domu.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki