Pańskie dziady - ebook

I.

KAMIENICZKA NA PRZEDMIEŚCIU.

W początkach Lipca, w dzień pochmurny, w którym drobniutki, gęsty kapuśniaczek mżył bezustannie, dwóch tragarzy, w niebieskich bluzach i czerwonych czapkach, z mosiężnemi blachami, ciągnęło z trudem na przedmieście wóz, naładowany obficie gratami. Mówię gratami, bo trudno nazwać meblami owe sprzęty stare, zużyte, jakby z antykwarskich składów pozbierane. Jegomość jednak, który je eskortował, zdawał się wielką przywiązywać do nich wagę i poszanowanie; co chwila schodził do nich z chodnika, nakrywał je starannie płachtami, staremi dywanikami i ciągle upominał tragarzy, aby mu czego, broń Boże, nie uszkodzili.

Jegomość ów mógł mieć lat czterdzieści kilka. Z twarzą zawiędłą i starannie wygoloną wyglądał na dyplomatę, albo przynajmniej na lokaja z jakiego magnackiego domu, a usta ułożone były w stereotypowy, ugrzeczniony uśmiech, który nawet wtedy z nich nie schodził, gdy reszta twarzy krzywiła się niezadowoleniem. Człowiek ten musiał prawdopodobnie często w życiu układać usta do uprzejmego uśmiechu i wyraz ten pozostał na nich, jak w gipsowym odlewie, nieruchomo. Ubiór jego miał widoczne pretensye do elegancyi, która jednak, po bliższem przypatrzeniu się, robiła to samo wrażenie, co i sprzęty starzyzny. Ciemny paletocik krojem zdradzał lepsze pochodzenie, ale był tak wytarty od częstego używania i czyszczenia, że nitki na nim porachować-by można; cylinder, po kilkakroć już zapewne odprasowywany, świecił się popielatą barwą; parasol miał liczne cery na sobie, a ciemne rękawiczki w końcach palcy czerniły się od potu i starości.

— Tylko ostrożnie, moi przyjaciele — upominał, nie wiem już który raz, zbliżając się do wózka. — Mnie się zdaje, że fortepian (tak nazwał stary i zdezelowany mocno klawicymbał) przechylił się.

— Ale niech-że się pan tak nie boi — odezwał się jeden z tragarzy, zniecierpliwiony temi ciągłemi upominaniami — nie takieśmy rzeczy przewozili, a nic się nie uszkodziło.

uwagę tragarza o jego ruchomościach, krząknął pa-

Jegomość w milczeniu połknął tę pogardliwą uwagę tragarza o jego ruchomościach, krzyknął parę razy i, stąpając ostrożnie, na palcach, przez błoto, wrócił na chodnik, nie spuszczając oka z wózka.

Doszedłszy do zielonej kamieniczki z piąterkiem o trzech niedużych oknach, stanął przed bramą i dał znak tragarzom, aby się zatrzymali.

Niebawem ukazał się w progu jakiś człowiek w niebieskim fartuchu, w pantoflach na bosych nogach, w koszuli, której rękawy, zawinięte powyżej łokci, odkrywały muskularne i mocno zarośnięte ręce, uchylił niedbale haftowanej czapeczki, która mu osłaniała łysinę, i mruknął pod nosem:

— A! sługa pana dobrodzieja.

Jegomość przybyły kiwnął mu lekko głową, z protekcyonalną miną, i odezwał się do niego nosowym, pretensyonalnie wydelikaconym głosem:

— Paaanie gospodarzu, czy kazałeś pan wymyć schody?

— Jeszcze będzie czas na to, bo i tak zadepcą, jak będą wnosić rzeczy.

— Pokaż mi pan łaskawie, gdzie mają nieść.

Gospodarz otworzył drugą połowę drzwi i poszedł z tragarzami, niosącymi duży kufer, na podwórze, zkąd drewniane, dość strome, schody prowadziły na nieduży ganeczek i do piętrowego mieszkania.

Ciekawi mieszkańcy domku powychodzili do sieni na obserwowanie nowego lokatora i jego ruchomości. Między gapiącymi się było j kilkoro dzieci, które wyszły na ulicę, ugrupowały się koło wózka, opatrywały każdy sprzęt, pozwalały nawet sobie dotykać się palcami wypłowiałego aksamitu, za co jegomość zburczał je należycie. Niekontent był widocznie z tej ciekawości gawiedzi, która każdy kawałek, wynoszony z wózka na górę, krytycznym odprowadzała wzrokiem, robiąc sobie po cichu różne uwagi i wnioski. Niebardzo one musiały być pochlebne, bo często towarzyszył im złośliwy uśmiech i lekceważące ruszanie ramionami. Hołota nie poznała się na archeologicznej wartości mebli, nie zachwycały jej wcale bogate rzeźby lustra i krzeseł; widziała tylko, że lustro było sztukowane, a przy krzesłach brakło to nogi jednej, to poręczy, że aksamit, którym były wysłane, spłowiał okropnie, że obrazy w złoconych ramach były czarne, jakby je kto sadzami malował, że nic na nich rozróżnić nie można było.

Kiedy już skończono znosić rzeczy, zajechała przed dom jednokonka, w której przez zaroszone szybki widać było tyle głów ruszających się, że w istocie podziwiać należało, jak to wszystko w tak ciasnej przestrzeni pomieścić się mogło.

Mężczyzna zbliżył się do karetki, otworzył drzwiczki i coś zagadał do damy, siedzącej wewnątrz. Rozmawiali z sobą w języku, którego zgromadzona publiczność nie zrozumiała; szewc tylko domyślił się, że to musiało być po francusku. Zanim dama mogła wysiąść z karetki, trzeba było najprzód uwolnić ją od ciężaru dzieci, któremi była przygnieciona. Mężczyzna więc wydobył najprzód małą, jasnowłosą dziewczynkę, z turkusowemi oczkami, w różowej sukience, z lalką nie o wiele mniejszą od niej, i postawił ją na suchym gruncie, na progu domu. Potem zdjął z kolan matki drugą, brunetkę, śniadej twarzy, z czarnemi, iskrzącemi oczkami, która miała czarne włosy poskręcane w papiloty. Była od poprzedniej dziewczynki o parę lat starszą, miała może sześć lub siedem lat, a kształtne i wyrobione rysy nadawały jej twarzyczce wyraz przedwczesnej dojrzałości i rozwiniętego sprytu. Za dziewczątkami wyskoczył z karetki chłopczyk z kędzierzawą główką, w aksamitnem, fioletowem ubraniu, ze szpicrutką w ręce, a za tym dopiero wysiadła owa dama, ubrana także w wytarte aksamity, pootulana koło głowy w jakieś tiule, koronki, a ręka, którą, wychodząc, wsparła na ramieniu mężczyzny, okryta białą, ale brudną rękawiczką, była długa a wązka. Przypatrująca się gromadka zrobiła uwagę, że była okrutnie pomączona na twarzy i brzydka.

Mężczyzna z wyszukaną grzecznością podał jej ramię i poprowadził na górę, nie racząc nawet zwrócić uwagi na dwa szeregi gapiących się widzów, pomiędzy którymi przechodzić musiał. Dzieci szły przodem, dyrygowane przez poważną parę również w cudzoziemskim języku. Mężczyzna za chwilę wrócił znowu, bo trzeba było zapłacić tragarzom i fiakrom. I jedni i drudzy musieli bardzo skąpe dostać wynagrodzenie, bo odchodzili, mrucząc niezadowoleni; szczególniej fiakr rzucał się i gniewał, mówiąc, że za takie przeładowanie jednokonki daleko więcej mu się należy. Ale jegomość obojętnym był na jego skargi, odwrócił się i poszedł na górę, a fiakr, nakląwszy co niemiara, zaciął konia i pojechał do miasta.

Wszystko to niekorzystne dawało mieszkańcom kamieniczki wyobrażenie o przybyszach, żartowano sobie z ich mebli, sukien, pańskiej dumy przy pustkach w kieszeni, a woziwoda robił uwagę szewcowi, że powinien się mieć na baczności z temi furfantami, żeby go z komornem nie zerwali, na co szewc kategorycznie odpowiedział, że on nie taki głupi i zarwać się nie da.

Jeszcze niewszyscy rozeszli się do swoich codziennych zatrudnień, gdy do kamieniczki nadciągnęła służąca owych nowych lokatorów z ciężkim koszem, wyładowanym różnemi rupieciami, od którego aż się zapociła, że wyglądała jak burak zroszony deszczem, a w drugiej ręce trzymała lampę.

Woziwoda najwięcej ze wszystkich ciekawy, zagadnął ją zaraz co to za państwo, czem się trudnią, ale służąca zbyła go jakiemś niegrzecznem słowem i poszła na górę. Trzeba więc było czekać cierpliwie, aż nowi lokatorowie zapiszą się do książki meldunkowej, którą im zaraz drugiego dnia posłał gospodarz.

Ale z książki także niewiele można się było dowiedzieć, tyle tylko, że ów jegomość nazywał się Antoni Linowski, że miał lat czterdzieści ośm, że owa zamączona dama była jego żoną, że jej na imię było Adela i miała lat trzydzieści sześć (jeżeli prawdą było, co napisano), że z dzieci syn, Adaś, liczył lat dziewięć, starsza dziewczynka sześć, a najmłodsza pięć. O tem jednak, co wszystkich najwięcej obchodziło, to jest: czem właściwie trudni się ów jegomość, z książki meldunkowej się nie dowiedzieli. W rubryce bowiem: czem się trudni? napisane było: privatier. Takiego zatrudnienia nie znali meszkańcy przedmieścia. Mizerne jakieś indywiduum, które dawniej było lokajem w jakimś hrabskim domu, a teraz wynajmowało się do pogrzebów i do obsługi podczas publicznych objadów, wytłómaczyła im, że „privatier“; to znaczy człowiek, który się niczem nie zajmuje i żyje z kapitału, ale że owi lokatorowie wcale na kapitalistów nie wyglądali, więc szewc, któremu się z tego powodu ów privatier bardzo podejrzanym wydawał, chcąc się zabezpieczyć względem komornego, zaraz trzeciego dnia, nie mogąc się doczekać przybycia jego do siebie, poszedł sam na górę dopominać się o swoją należytość.

Poszedł tam dosyć butny i z gęstą miną, ale mina ta zrzedła bardzo, skoro się znalazł w mieszkaniu nowych lokatorów. Najprzód mieszkanie samo przyczyniło się wielce do zmieszania poczciwego szewca; nie przypuszczał bowiem nigdy, że te graty wytarte i poniszczone, na które przedwczoraj z takiem lekceważeniem poglądał, mogły tak dobrze wyglądać w pokoju; umiejętnie ustawienie ich zdziałało ten cud. Ciężkie amarantowe firanki, zawieszone z wielkim gustem i po tapicersku udrapowane, rzucały pewien arystokratyczny zmrok na cały pokój, tak. że nie było widać wypełzniętych materji na meblach. Mnóstwo drobnych gracików, ustawionych ze znajomością efektu w różnych częściach pokoju, wypełniało go i nadawało pańską powierzchowność. Szewc nie poznał własnego mieszkania. Froterowana podłoga i kilka dywaników potęgowały jeszcze bardziej to wrażenie i nakazywały respekt gospodarzowi. Również i lokatorowie w tem otoczeniu nabrali więcej powagi. Dama siedziała przy oknie i długą a wąską ręką, której niesłychana białość i delikatność uderzyła szewca, haftowała ornat, czy coś po dobnego, a mąż jej w tureckim szlafroku w duże kwiaty siedział przy biurku zajęty pisaniem. Może ten szlafrok, widziany na ręku handelesa na ulicy, nie byłby zwrócił wcale uwagi szewca, ale tu, w tym pół-zmroku w towarzystwie ministeryalnej twarzy, zaimponował mu okropnie; stracił biedak fantazję i odwagę, z jaką tu przyszedł, a gdy lokator, patrząc na niego z góry, spytał, czego sobie życzy, nie śmiał wprost przyznać się do tego, i, mnąc w ręce swoją haftowaną czapeczkę, wyjąkał z nieśmiałością, że przyszedł się spytać, czy państwu czego nie porzeba.

— Mówiłem asanowi, żebyś dał schody wymyć.

— Właśnie kazałem.

— No, to na teraz nie mam żadnego zlecenia więcej, jak co będzie, to zawiadomię; nie masz pan potrzeby fatygować się kilka razy do nas.

Szewc ani wiedział, kiedy znalazł się za drzwiami, tak go te słowa, powiedziane niby grzecznie, a jednak rozkazująco, prędko wypchnęły z pokoju. Dopiero w sieni odzyskał trochę rezonu, wsadził z fantazją czapkę na łysinę i, schodząc na dół, klął na wszystkich panów, z którymi trzeba robić tyle ceregielów.

— No i cóż? — spytał go ów ex-lokaj na podwórzu — zapłacił?

— Nie mówiłem mu o to, bo jakoś nie wypadało tak obcesowo. To widać jacyś porządni ludzie, bardzo z państwa wyglądają.

— Tylko coś krucho z nimi, kiedy się tutaj wynieśli z miasta.

— On mi mówił, jak wynajmował mieszkanie, że dla świeżego powietrza, bo żona tego potrzebuję. Musiałem im nawet kazać dorobić drugi klucz do ogródka, żeby mogła sobie tam siadywać.

— Ha, może to jedni z tych, co się spłókali na giełdzie i teraz muszą się oszczędzać. W każdym razie, choć oni to niby na biednych patrzą, to zawsze jeszcze może bogatsi od nas chudeuszów.

— Tak, ich bieda lepsza jeszcze może od naszego majątku. Zanim taki pan zmarnieje, to biedaka dziesięć razy djabli wezmą.

Tą uwagą, zakończoną westchnieniem i potakiwaniem głowy, uspokoił szewc zupełnie swoje skrupuły i postanowił cierpliwie czekać na komorne, by nie obrazić niegrzecznością dostojnego lokatora.II.

PIERWSZE ZBLIŻENIE.

Kilka dni zimna i deszczu trzymało mieszkańców domku w zamknięciu; ale zaledwie się ociepliło i słońce wysuszyło błoto, wszystkie okna się pootwierały i życie z całą wrzawą rozbudziło się, jak w pszczelnym ulu. Głównym punktem tego ruchu był podwórzec. Tam żona owego ex-lokaja, Tomasza, powystawiała balje, cebrzyki i cały aparat do prania. Połowę podworca poobwieszała bielizna do suszenia. Pod parkanem woziwoda naprawiał swój wózek, nawet szewc ze swoim niskim warsztatem i wklęsłemi stołeczkami przeniósł się na podwórzec, bo mu jakoś raźniej i weselej pracować na świeżem powietrzu.

Najwięcej jednak życia i hałasu dodawały dzieci, a było tego co niemiara. Sam szewc miał ich pięcioro; u stolarza była także niemała konsolacya począwszy od takiego pędraka, co jeszcze w kołysce wrzeszczał, aż do dwunastoletniego chłopca, który zaczynał już terminować w ojcowskim warsztacie, U krawca, oprócz chłopca już sporego, były trzy dziewczynki, jedna od drugiej zaledwie o cal niższa, tak, że gdy szły razem wyglądały jakby Je kto w schodki powykrawał Oprócz tego przychodziło jeszcze z przeciwka dwoje dzieci mydlarza i Józiek, wielki zawadyak, syn jakiegoś obieżyświata, który mieszkał w sąsiedztwie.

Kiedy to wszystko zaczęło biegać po podwórzu i hałasować, to harmider się robił taki, że aż ogłuszał. Ale mieszkańcy oswojeni byli z tym wrzaskiem i nie robiło to na nich żadnego wrażenia; owszem, każdy dodawał jeszcze swoją cząstkę do tej ogólnej wrzawy. Stolarze, heblując deski, gwizdali, że aż w uszach świdrowało; krawiec, siedząc przy oknie, wyciągał wraz z igłą wysokie nuty kościuszkowskiego poloneza; szewc tłukł się młotkiem, targał chłopaków za uszy i klął na nich, ile razy się zdarzyło, siarczystemi piorunami. Wszystkie te różnorodne głosy łączyły się w jakąś chaotyczną wrzawę, do której należało się przyzwyczaić, aby ją znieść można było. Dziewczęta, poowijawszy patyki jakiemiś gałgankami. szmatami, improwizowały sobie w ten sposób wcale niekosztowne lalki, z któremi prowadziły rozmowy, niańczyły je i cieniutkie. mi głosami wyśpiewywały im do snu różne piosenki, jakie tylko umiały. Inne na kupie piasku pod studnią zatykały gałązki, tworząc w ten sposób ogrody, po których spacerowały na kolanach, aby przez te krótkie ich spódniczki długim ogonem wlokły się po piasku, udawały w rozmowie dorosłe osoby i mówiły sobie: pani. To znowu, znalazłszy pod murem zdechłą mysz, sprawiały jej suty pogrzeb w piasku, naśladując nosowy głos śpiewających księży. Nalepiej jednak z nich wszystkich bawiła się najstarsza córka krawca, Polcia, licząca już rok dziewiąty. Ta nie potrzebowała z patyka urządzać sobie lalki, miała żywą laleczkę, jednoroczne dziecko stolarki, która je powierzała jej do niańczenia, będąc sama zajętą szyciem. Trzeba było widzieć, z jaką dumą paradowała z tym ciężarem, od którego się aż pociła, bo dziecko było, na psa urok, tłuste i nabite; dziewczyna jednak za nic w świecie nie zrzekłaby się tej godności, którą ją zaszczycono, chętnie dźwigała malca całemi godzinami, bo schlebiało jej, że może udawać matkę. Zawinąwszy siebie i dziecko w kraciastą chustkę, chodziła, huśtając je do snu i zawodząc przytem piskliwym głosikiem śpiewki, które u piastunek słyszała.

Chłopcy zaś inne urządzali sobie zabawki. To huśtali się na deskach, które suszyły się na podwórku, to znowu, siadłszy okrakiem na patykach, harcowali na nich, niby na rumakach, trąbiąc przez rączki, zaciśnięte w kułak, a stary, ślepy Azor, stróż domowy, brał także czynny udział w tej zabawie, biegał koło dzieci niby adjutant jaki i wyszczekiwał z uciechy, strasząc po drodze kury, które z głośnem gdakaniem uciekały przed nim na parkan. Innege dnia bawiono się w żołnierzy. Józiek majstrował dla całej armii z zapisanego papieru stosowane kapelusze, ubierając je wiórami; patyki zastępowały miejsce pałaszy i karabinów, a chustka od nosa, lub kawałek szmatki na żerdzi reprezentował chorągiew, pod którą z zapałem stawała armia, umundurowana w spodeńki na krajce, koszule i boso. Rekruci, to jest malcy, którzy od niedawna spodeńki nosić zaczęli, mieli je zwykle z tyłu zapinane, i to najcześciej z kawałkiem koszuli, wyłażącym przez rozporek, co się w dziecięcym języku nazywało kometą. Największą jednak uciechą dzieci było, gdy się mogły dostać do ogródka.

Ogródek był nieduży, bo zaledwie kilka sążni kwadratowych, i do tego tak zacieniony drzewami, że nic w nim, prócz chwastów, się nie udawało. Z tyłu tylko, gdzie było trochę więcej słońca, sadzono ziemniaki i jarzyny, zresztą nic w nim nie było, prócz dzikiego agrestu i kilka jabłoni, omszałych od starości ,które co kilka lat zaledwie rodziły małe jabłka, tak kwaśne, że aż usta wykrzywiały. Zresztą same łopuchy, pokrzywy i inne zielska zapełniały ogródek. Ale właśnie to miało urok dla dziatwy; zapuszczony ten ogródek był dla nich rodzajem dziewiczego lasu, gdzie można było tak wybornie bawić się w skrycie, w zbójców, wspinać się po drzewach i udawać kukułki.

Nie zawsze jednak były otwarte drzwi do tego raju, bo właściciel domu, — a był nim, jak wiemy, szewc, Jacenty Kozik, —miał tam swój gołębnik i stawiał w nim samotrzaski na ptaki. Tylko wtedy, gdy szedł puszczać gołębie na wabia, i do tego jejeszcze, gdy był w dobrym humorze, pozwalał „małym zbereźnikom“ wchodzić za sobą do ogródka. Trzeba było widzieć wtedy, jak malcy zalecali mu się, pochlebiali, gdy z kluczem od furtki zjawił się na podwórku. Stary szewc stroił niby poważną i surową minę, ale pod wąsem uśmiechał się zadowolony, że aż mu perkaty nos ruszał się od tego, bo nadskakiwanie nawet takich bębnów ma swój urok, i dworactwo łaskocze nerwy nawet szewckie. Napawało go to dumą, że o jego mizerny ogródek taka dobijatyka i, podniósłszy klucz, jak berło, do góry, zapowiadał swemu małemu ludkowi w mowie tronowej, żeby samotrzasku nie tykali, po ziemniakach nie deptali i marchwi nie wyrywali. Potem dopiero otwierał furtkę, szedł na przełaj udeptaną przez chwasty ścieżką do gołębnika, gdzie stawał na czatach z ogromną żerdzią, zaopatrzoną na końcu w kolorową chustkę, którą powiewał, ile razy gołębie, nalatawszy się wkoło, chciały spocząć na dachu, i zmuszał je tem do dalszego lotu, a dziatwa albo gapiła się na to z paluszkami w buzi, alboż też,, rozsypawszy się po zaroślach, wesoła, krzykliwa, bawiła się w różne gry.

Rej pomiędzy nią wodził z początku Jasiek, syn krawca. Chodził on już do szkoły od dwóch lat, w szkole i na ulicy bardzo przykładnie się zachowywał, ale gdy wrócił do domu, zdejmował buty i surdut, bo ojciec nie pozwalał terać tych drogocennych rzeczy; z butami zostawiał także powagę ucznia trzeciej klasy normalnej i biegł między dzieci poswawolić i zabawić się. Dziatwa go lubiła i słuchała, bo był najstarszym między malcami. Ale z pojawieniem się Jóźka Jasiek zeszedł na drugi plan, bo Józiek, był zawadjak, bitnik, i umiał krzykiem i pięścią wyrobić sobie pierwszorzędne stanowisko w gromadce liliputów. Jasiek zrzekł się praw swoich na rzecz przybysza, nie tyle może ze strachu przed jego pięścią, bo on także miał niepoślednią siłę i mógłby mu czoło stawić, ale więcej przez wrodzoną dobroć serca i respekt, jaki miał dla jego przebiegłości i sprytu. Józiek bowiem, choć miał dopiero lat dwanaście, nie z jednego już pieca chleb jadał; był i we Lwowie, i w Jarosławiu, i w Tarnowie, gdzie się włóczył z ojcem swoim, który łaził wszędzie szukać dla siebie zajęcia jakiego. Czem on już nie był! Najprzód w wojsku, potem, po wysłużenia lat służby, ożeniwszy się, był woźnym przy sądzie, następnie budnikiem przy kolei, potem kelnerem, to znowu bileterem przy budzie z woskowemi figurami, nawet katarynkarzem. Wszysktich tych zajęć czepiał się nie na długo, bo mu brakło wytrwałości i ochoty do pracy, a że miał głowę pomysłową więc coraz coś nowego wymyślił. W Krakowie chodził po restauracjach i kawiarniach z koszem daktyli, fig, czekolady, pomarańcz i innych bakaiji, i grał o nie z gośćmi w „parę nie parę“ i „małe i duże“, ale raz szczęście mu nie dopisało, przegrał do jednego gościa cały kosz bakalji, resztę pieniędzy przepił z desperacji, a że na kredyt towaru mu dać nie chciano, porzucił tę spekulacją i wziął się do czego innego. Robił pono papierosy i dostarczał ich kelnerom. To przecież nie mogło mu dać takiego zysku, aby mógł tak żyć, jak żył. Wydawał, jak na człowieka w jego położeniu, bardzo wiele, a nikt nie wiedział, zkąd brał na to. Mówiono na przedmieściu, że należy do jakichś podejrzanych spółek, że często wychodzi z domu za jakiemiś interesami, z któremi ukrywa się przed ludżmi. Nikt jednak nie był zdolny dowieść mu nic złego, nikt nic nie wiedział pewnego. Starano się wyciągnąć coś od Jóźka, którego widziano nieraz idącego na taką sekretną wyprawę, z której wracali zawsze z pieniędzmi, bo zaraz sprawiali sobie suty balik za to z pieczenią i ponczykiem; ale łepski Józiek nie dał się wyciągnąć na słowo i pytających zbywał nic nie znaczącemi odpowiedziami.

Nic dziwnego, że, włócząc się tyle po świecie z ojcem i mając z niego wzór, młody chłopak prędko dojrzał, był przebiegły nad wiek, a przytem rozwinął w sobie energją i samodzielność, którą imponował swoim małym towarzyszom. To też słuchall go bezwarunkowo, i jemu we wszystkiem ustępowano pierszeństwa. Jeżeli bawiono się w zbójców, on był hersztem; jeżeli w wojsko, on dawał komendę; on także organizował tajemne wyprawy na jabłka do sąsiedniego ogrodu i urządzał partyzantki przeciw włóczącym się po przedmieściu handelesom, szczególniej w zimie, kiedy śnieg dostarczał gotowej amunicji.

Od czasu wprowadzenia się nowych lokatorów, zabawy na podwórzu ożywiły się jeszcze więcej, bo chłopczyk i dwie jego siostrzyczki przypatrywały się im nieraz z ganku, a malców zachęcało to do większych jeszcze figlów, bo dzieci lubią, gdy są podziwiane. Głównie Józiek starał się zwrócić uwagę na siebie: przeskakiwał przez swoich towarzyszy, ustawiwszy ich poprzednio w równych odstępach, to znowu jak linoskok chodził po drążku wózka woziwody, lub wspinał się na deski, a z boku nieznacznie rzucał przenikliwe spojrzenia ku gankowi, aby widzieć, jakie to wrażenie robiło na patrzących; ale gdy spostrzegł, że przypatrywali mu się z lekceważącą obojętnością, a chłopiec parę razy, nawet kiedy on wysilał się na najzręczniejsze popisy, odwrócił się i poszedł sobie najspokojniej do pokoju, obudziła się w nim obrażona miłość własna i dzieci na ganku stały się odtąd przedmiotem jego złośliwości.

Zaczął od wykrzywiania się im, pokazywania języka, potem prześladował ich przezwiskami, których miał obfity słownik, a w końcu, kiedy tem niezdołał ich rozjątrzyć i tylko pogardliwem milczeniem odpowiadały na te wszystkie jego zaczepki, zaczął jednego dnia bombardować ich kamykami. Dziewczęta przestraszone schroniły się co tchu do pokoju, brat poszedł także za niemi, ale przedtem przechylił się za poręcz ganku i na złośliwego napastnika plunął.

Józiek śmiał się z tego, pysznił się głośno, że zmusił gagatków do ucieczki; ale to było udane zadowolenie, bo w duszy nie mógł strawić tego pogardliwego plunięcia z góry i czekał tylko sposobności, żeby dumnemu paniczykowi odpłacić za to. Paníczyk jednak i siostry jego, niewiadomo, czy ze strachu, czy z innego powodu, przez kilka dni nie pokazali się w ganku.

Dopiero w tydzień potem jedna z dziewczynek, młodsza, wyszła z pokoju, a że Jóźka nie było wtedy właśnie na podwórzu, mogła więc spokojnie przypatrywać się bawiącym dzieciom. To też przypatrywała się dosyć długo, wsunąwszy jasnowłosą główkę między szczeble ganku. Jedną rączką chwyciła się poręczy, a w drugiej trzymała ową dużą lalkę, z którą przyjechała na nowe mieszkanie.

Jedna z dziewczątek, grzebiących w piasku stawy i rowki, spojrzawszy przypadkiem do góry, dostrzegła to cudo, pokazała jej drugiej, trzeciej, i wnet wszystkie dziewczęta, ile ich tam było, podniosły główki, gapiły się w niemem podziwieniu na dużą i prześliczną lalkę, jakiej jeszcze w życiu nie widziały.

— Lalka! patrz, jaka ładna! — mówiła jedna do drugiej, trącając ją łokciem — ach, jaka ładna, jaka ładna!

— A jak ubrana!

— I ma włosy prawdziwe!

Któraś śmielsza od innych zawołała na dziewczynkę, stojącą na ganku, aby podniosła lalkę do góry, żeby jej się lepiej przypatrzyć mogły. Panienka uwzględniła ich żądanie i, o ile jej rączki pozwalały, podniosła lalkę do góry, uśmiechnięta z zadowolenia, że jest przedmiotem takiej admiracji. Ale poręcz ganku zasłaniała większą część lalki, i to najważniejszą dla kobiet, bo suknią, która była z żółtej, świecącej materji, ubierana haftami i tiulami.

Dziewczęta, aby się temu lepiej przypatrzeć, podeszły do samych schodów, a panienka z lalką zwróciła się w tę stronę i trzymała ją przed sobą na pokaz.

Tak stały czas jakiś; ona dumna z powodzenia lalki, one zachwycone jej pięknością; jedna, której takie podziwianie z daleka nie zadawalało, wyszła kilka schodków w górę, aby lepiej widzieć, a panienka kilka schodków zeszła niżej, aby się lepiej przypatrzyć mogły. I tak postępując po kilka schodów, zbliżyły się dziewczęta i poczęły znowu w niemym zachwycie obserwować z bliska to, co już widziały z daleka. Panienka pocisnęła sprężynę, lalka ruszyła oczyma. Dziewczątka spojrzały po sobie i powtórzyły wiadomość o tym cudzie głośno. Panienka pocisnęła lalkę niżej, a lalka zagadała najwyraźniej: „mamo“.

— Mówi! — zawołały osłupiałe z podziwu dziewczęta.

Potem jedna odważyła się dotknąć jedwabnych sukien lalaki, za nią drugą, trzecią, i wnet między panięnką a dziewczętami zawiązała się znajomość przez lalkę. Panięnka odgrywała przy lalce rolę matki, i według przysłowia: „dziecko za rękę, to matkę za serce“, dziewczątka ujęły ją zajęciem, jakie okazywały jej dziecku (chciałem powiedzieć: lalce), i przylgnęła do nich. Sama nie wiedziała, jak znalazła się wraz z niemi na samym dole. Lalki już nie miała w rękach, prowadziły ją dwie inne dziewczyny pod ręce, z respektem i uszanowaniem, jakby księżnę jaką, prosto do owego ogródka na piasku. Panięnka szła za nią z twarzyczką rozpromienioną, uśmiechniętą, trzymając średnią córkę krawca za rękę, która, niewiedzieć, jak i kiedy, znalazła się w jej rączce. Dziewczynce tej było na imię Tekla.

— A tobie jak na imię? — zapytała panienki.

— Mnie, Antosia.

— To tak, jak naszej Antosi, — tu wskazała na najmłodszą siostrę, idącą tuż za lalką i podtrzymującą jej ogon, by się nie walał po ziemi.

Weszły na kupę piasku; lalkę posadzono na honorowem miejscu, a wszystkie usiadły wkoło z ogromną powagą , jakby jakie damy w salonie, choć wcale po salonowemu nie wyglądały. Wszystkie, nie wyjmując najstarszej, Polci, miały nóżki bose i do tego brudne, sukienki perkalowe i koszulki także niezbyt czyste, bo to była sobota. Lalka w swojej przepysznej, jedwabnej toalecie i panienka w różowej, bareżowej sukience, białym kołnierzyku i czarnych bucikach wyróżniały się ogromnie wśród tego otoczenia kopciuszków.

Wizyta lalki w ogrodzie na piasku zajęła nietylko dziewcznyki, ale i chłopców zwróciła uwagę. Przerwali zabawę w żołnierzy, przysunęli się po jednemu do studni i tam, zbici w jedną gromadkę, przypatrywali się jeden przez ramię drugiego eleganckiej lalce i jej właścicielce, Jaśka szczególniej to zajmowało; miał on do tego jeszcze inne powody: bardziej niż lalka zajmowało go to, że panienka w różowej sukience trzymała jego siostrę, Telkę, za rękę, i że najmłodsza, Antosia, siedziała tuż obok lalki i głaskała ją po włosach; czuł się dumnym i szczęśliwym z tego, choć nie śmiałby sobie zdać sprawy, dlaczego to go tak cieszyło.

Kiedy tak stał zagapiony w grupę dziewczątek z uśmiechem zadowolenia na twarzy, usłyszał naraz za sobą głos Jóźka:

— Co wy tu macie, co się tak patrzycie? — i niebawem, roztrącając łokciami tych, co mu zawadzali na drodze, dostał się do środka. Zobaczył dziewczynę z góry, jak jastrząb, nachmurzył się i spytał:

— A ta czego tu chce? My nie potrzebujemy takiej lafiryndy!

My się bawimy jej lalką! — zawołały dziewczęta, stając w obronie przestraszonej.

— Niech sobie razem z lalką idzie do dyabła!

To powiedziawszy, porwał lalkę z rąk dziewczą. tek, rzucił ją na środek podwórka i zabierał się z. Antosią zrobić to samo. Krzyki oburzenia wyrwały się z dziecięcych piersi przeciw napastnikowi, który, nie zważając na to, chwycił grubiańsko ramię dziewczyny swoją żylastą ręką, ale Jasiek w tej chwili odtrącił go i, zasłaniając sobą napastowaną, stanął w grożnej postawie naprzeciw Jóżka.

— Czego chcesz od niej? — zapytał. — Co ona ci zrobiła?

— Ja nie chcę, żeby ona bawiła się z nami!

— Ale ja chcę.

— Ty? — spytał Józiek, mierząc go roziskrzonemi od wściekłości oczyma. Nie był przyzwyczajony do tego, żeby mu kto opór stawiał, to też oburzyła go harda postawa Jaśka. — Ty? — powtórzył z naciskiem i, zbliżywszy się do niego z wyzywającą, pogardliwą miną, uderzył go pięścią pod brodę.

W tej chwili jednak Jasiek rzucił się na niego, chwycił go za kołnierz koszuli obu rękoma i, ścisnąwszy tak mocno, że Józiek aż posiniał, odrzucił go w tył na kilka kroków.

Wrzawa powstała przy tej scenie i krzyki dzieci zwróciły uwagę starszych; ojciec Jaśka wychylił się oknem, a widząc Jóżka upadającego w znak i syna swego, w groźnej postawie idącego za nim, zawołał głośno:

— Jasiu! co ty robisz? Czemu go bijesz?

— To niech nie napastuje nikogo, kiedy mu nikt nic nie mówi — bronił się Jasiek.

— Tak, tak, on napastował — potwierdziły cienkiemi głosikami dziewczęta.

Krawiec przestał strofować syna, widząc, że nie miał racyi, upominał tylko łagodnie, żeby się nie bili, że dzieci powinny być grzeczne. Józiek zaś, podniósłszy się z ziemi, nie miał ochoty wznawiać walki, doświadczywszy siły Jaśkowej. Nigdy nie przypuszczał, że jej tyle posiadał, bo zawsze dotąd mu ustępował. Teraz przekonał się namacalnie, że ustępstwa Jaśka nie były słabością. To go do wściekłości doprowadzało, że nie mógł postawić na swojem, że wobec wszystkich był tak haniebnie upokorzony. W oczach, iskrzących od gniewu, i zaciśniętych zębach widać było, ile go to kosztowało, że nie mógł na razie pomścić się za to na Jaśku. Ten tymczasem, ochłonąwszy z gniewu, obejrzał się na dziewczęta, a widząc Antosię, idącą ku schodom z lalką i dygocącą jeszcze z przestrachu, poszedł za nią i głosem, niepodobnym całkiem do tego, jakim przemawiał do Jóżka, odezwał się miękko i łagodnie:

— Niech się panienka nie boi, on panience nie będzie już śmiał zrobić nic złego.

Antosia zatrzymała się na te słowa i popatrzyła na niego z zaufaniem.

Wtem na ganku pojawił się ojciec. Zobaczywszy córkę, rozmawiającą z bosym chłopcem, zawołał surowym głosem:

— Antoinette! — i coś dalej mówił do niej w tym samym języku, którego syn biednego rzemieślnika nie rozumiał, ale treści słów się domyślał. Dziewczyna w czasie tej burzy słów ojcowskich drapała się szybko po stromych schodach na górę, i już odtąd więcej nie pokazała się między dziećmi na podwórzu.

Czasami tylko widywały ją one przechodzącą z matką, siostrą i bratem do ogródka, od którego mieli swój klucz osobny. Zazdroszczono jej tego; dzieci czuły się pokrzywdzonemi, że nie wolno im wchodzić do ogródka, równie jak owym panienkom z góry. Niektóre z nich zaczęły teraz przyznawać Jóżkowi, że miał słuszność, gdy nie chciał się bawić z właścicielką lalki, kiedy ona taka wielka pani. Tylko siostry Jaśka stawały w jej obronie bardzo gorliwie. Jaś nic się nie odzywał, ale cieszyło go, że siostry ujmowały się za nią. Rad był, żeby i ona się dowiedziała, jak bardzo ją jego siostry polubiły.

Przypadek zrządził, że mógł jej to raz powiedzieć. Ojciec Antosi bowiem, widząc go kilka razy idącego do szkoły, skorzystał z tego i dawał mu różne polecenia do miasta: to kupić marek pocztowych, to przynieść gazety, to papieru. Jasiek z ochotą spełniał te czyności i w skutek tego miał często sposobność bywania na górze, i widywał tam małą Antosię. Nigdy jednak nie miał odwagi zagadać do niej przy rodzicach.

Ale raz zastał ją samą w sieni, przyrządzającą w malutkich cynowych naczyniach śniadanie dla lalki. Jasiek szedł właśnie z gazetami do jej ojca Przechodząc mimo dziewczynki, uśmiechnął się do niej przyjaźnie; dziewczynka odpowiedziała mu takim samym uśmiechem.

— Zjedz to... to dobre — rzekło dziewczątko przyciszonym głosem, z obawy, żeby ojciec lub matka nie słyszeli.

— Panienka taka dobra... bardzo dobra — mówił Jaś, patrząc z zajęciem na jej drobną twarzyczkę, bladziutką w tej chwili, jakby z alabastru była — moje siostry bardzo lubią panienkę.

— Tekla i Antosia... prawda? wiem które. Mnie także Antosia.

— Mam jeszcze trzecią, Polcię.

— Tej nie znam.

— Ta co to z dzieckiem chodzi często.

— A, ta.

Na tem skończyła się rozmowa, bo drzwi od pokoju skrzypnęły i Jasiek poszedł dalej swoją drogą.3

DAMA WIELKIEGO MIŁOSIERDZIA.

Przed mieszkaniem hrabiny Gilskiej stało kilka eleganckich ekwipaży z herbami na drzwiczkach i galonowymi stangretami na kozłach. Damy arystokratycznego światka przybyły niemi na jakąś konferencyę w kwestyi dobroczynności.

Powiesz może, szanowny czytelniku, że nie znasz żadnych hrabiów Gilskich: przyznam ci się, że i ja nie znam, przynajmniej o ile sięgają moje skromne wiadomości w tym względzie, a jeżeli są jacy hrabiowie tego nazwiska, to hrabina Gilska z pewnością do nich nie należała. Hrabiowstwo tych Gilskich datuje od pierwszego ich wyjazdu za granicę, gdzie służba hotelowa za hojne naddatki zaszczyciła ich po raz pierwszy tym tytułem, następnie Mosiek arendarz, a za nim dzierżawcy i służba domowa sankcyonowała ten tytuł i oswajała z nim uszy gości i okolicznych mieszkańców. Po jakimś czasie, jako widomy znak hrabiostwa, ukazał się herb z koroną na drzwiczkach karety, wyszukany przez starego guwernera w herbarzu: zwyczaj potwierdził te prawa do korony z dziewięciu pałkami, a niezadługo zapewne jaki nowy Paprocki, układając herbarz szlachetnie urodzonych, mając przedstawione sobie przez rodzinę Gilskich dowody ich hrabiostwa w biletach bankowych, wydrukuje ich nazwiska i herby, co będzie dla przyszłości niezbitym dowodem, i za lat sto hrabiowie Gilscy będą liczyć się już do starych rodów magnackich, zasłużonych wielce krajowi. Jest to dość utarty sposób nobilitowania się, praktykowany z pomyślnym skutkiem przez wielu hrabiów galicyjskich. Hrabiowie Gilscy nie byli oryginalnymi w tym względzie, poszli tylko za przykładem innych.

Hrabina Gilska nie oddawna ukazała się na horyzoncie Krakowa. Przybyła tu nieznana prawie w arystokratycznem kółku; prędko jednak dała się poznać, afiszując się ze swoją gorliwością religijną i kwestą dla biednych; tą drogą otworzyła sobie wstęp do kilku dam wyższego świata, poświęcających się kultowi miłosierdzia chrześcijańskiego. Hrabina Gilska stała się prędko arcykapłanką tego kultu, przesadzając inne w gorliwości i pomysłach. Niedość, że należała do wszystkich stowarzyszeń religijnych i dobroczynnych, ale sama jeszcze na własną rękę założyła dwa nowe, a mianowicie: Stowarzyszenie misyonarek i Towarzystwo opieki nad upadłemi kobietami, które tem się różniło od stowarzyszenia zakonnego, założonego w tym samym celu, że gdy to dzialało w obrębie murów klasztornych, tamto rozwijało czynonść swoją w mieście, naprowadzając zbłąkane owieczki na dobrą drogę nie za pomocą klauzury, ale innemi, więcej światowemi sposobami, a nawet małżeństwem.

Do misyi religijnych miała hrabina Gilska swoich agentów, łudzi świeckich, często nawet podejrzanej konduity, które młode żydówki werbowali na łono katolickiego Kościoła, rozumie się za dobrem wynagrodzeniem. Powiadano nawet, nie wiem jednak, o ile w tem było prawdy, że hrabina gorliwość swoją o krzewienie wiary katolickiej posuwała ła tak daleko, iż swego dalekiego kuzyna, donżuana dość pośledniego gatunku, który z jakąś piękną żydóweczką, dość wątpliwej konduity, prowizoryczne zawarł związki, wspierała stałą pensyjką, pod warunkiem, aby starał się żydóweczkę ową pozyskac dla katolickiego Kościoła. Takie zasługi zrobiły hrabinie rozgłos w mieście bigotów, gdzie zewnętrzna pobożność jest najlepszą rekomendacyą na salony, a miernościom wyrabia sławę geniuszów. To też przed hrabiną otwarły się drzwi wielu dystyngowanych domów. Wiedziano tam wprawdzie o wątpliwem pochodzeniu jej hrabiowskiego tytułu, wiedziano nawet więcej, bo o jakichś skandalikach; ale świat wyższy umie być wyrozumiałym na podobne słabości, a hrabina miała wiele przymiotów; które ją robiły cennym nabytkiem w tych sferach: miała majątek, towarzyskie zalety w wysokim stopniu, ducha inicyatywy i, choć nie była rzeczywistą hrabiną, umiała odgrywać jej rolę lepiej, niźli niejedna rzeczywista.

Po dwóch, czy trzech latach, hrabina stała się duszą wszystkich dobroczynnych zebrań, prezydowała na nich i zyskała sobie w mieście opinią damy wielkiego miłosierdzia.

Ośmielimy się wprowadzić czytelników na jedno takie zebranie, które właśnie odbywa się w mieszkaniu hrabiny. Miejscem zebrania jest salon, wytapetowany biało w moire antique, z kilku okrągłemi lustrami w złoconych ramach. Meble żółtym atłasem kryte, bo ten kolor jest bardzo do twarzy hrabinie Aurelii, która, pomimo pobożnych westchnień do nieba, nie zapomina i o przyjemnościach doczesnego żywota. Palisandrowy fortepian berlinski i stół na środku, na którym przygotowano papiery, potrzebne do sesyi. Kwiaty w koszyku ozdobnym i papuga w złotej klatce dopełniały umeblowania salonu.

Kilka osób siedziało w salonie, między niemy trzy hrabiny, ubrane z szykiem i elegancją loretek paryskich, jedna księżna, już niemłoda, w poważnej toalecie, młody ksiądz, nauczyciel dzieci hrabiny, a zarazem sekretarz Towarzystwa misjonarek, jakiś członek Towarzystwa dobroczynności, zarazem radca i senator byłej Rzeczypospolitej krakowskiej, a wreszcie jedna dama z miasta, którą zaproszono do towarzystwa dla pokazania, że dobroczynne damy rekrutują się nietylko z arystokratycznych rodzin. Ponieważ dama ta czuła się obcą w tem towarzystwie hrabina Aurelia uważała sobie za obowiązek gospodyni bawić ją rozmową i usiadła przy niej.

Hrabina Aurelia mogła mieć lat trzydzieści kilka, nieco śniadej cery, oczy miała duże, a białka ich połyskiwały blaskiem perłowej konchy, spojrzenie zaś było leniwe, przeciągłe; włosy bujne, kasztanowate, upięte na głowie z fantazją i pewnym artystycznym nieładem, z którym jej było do twarzy. Wzrost więcej niż średni nadawał jej postawę majestatyczną, a rozwinięte w całej pełni kształty imponowały okazałością i nęciły powabera. W ruchach zdradzała się natura energiczna, Damiętna, którą jednak umiała trzymać na wodzy przybraną powagą i spokojem.

W czasie, kiedy rozmawiała z ową damą, reprezentującą miasto, księżna, usiadłszy przy fortepianie, przegrywała sobie jedną ręką jakiegoś Szopenowskiega mazurka, radca z księdzem prowadzili cichą pod oknem rozmowę, damy zaś udzielały sobie różnych nowinek o skandalikach najświeższych i najświeższych modach, rozumie się po francusku. Czekano na przybycie jeszcze kilku osób, a głównie na redaktora miejscowego dziennika. Była to figura ważna na posiedzeniach dobroczynnych, bo on miłosierne czyny kwestarek, które bez jego pomocy byłyby utonęły w wiecznej pamięci kilku biedaków, podawał do wiadomości całemu światu i przekazywał potomności drukiem.

Nadszedł niebawem ten pożądany historyograf, reprezentant opinji publicznej. Był to mężczyzna długi, chudy, z pergaminową twarzą, na której dominował nos w kształcie sępiego dzioba. Chuda jego szyja, poruszająca się wolno w obszernym halsztuchu, i kilka kosmyków długich, siwych włosów, które spływały na ramię z wyłysiałej głowy, robiły go rzeczywiście bardzo podobnym do kondora.

Z nim razem wszedł do salonu jakiś cherlaczek, jakby w occie wymoczony, ze szkiełkiem w oku.

To niestety koniec bezpłatnego fragmentu. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.