Rzym. Najpiękniejsze wakacje - ebook

WSTĘP

W nie­któ­rych miej­scach można zako­chać się jak w ludziach… Rzym bez wąt­pie­nia do nich należy. To mia­sto, które uwo­dzi, wabi, cza­ruje, mami, olśniewa, budząc na każ­dym kroku pożą­da­nie i podziw. To pierw­sza, wyma­rzona podróż Elizy, zaraz po matu­rze. Rodzice pew­nie nie puści­liby jej do Rzymu przed ogło­sze­niem wyni­ków, gdyby sio­stra ojca nie użyła argu­mentu, że zabie­rze ją na wielką galę roz­da­nia Zło­tych Glo­bów. Młoda Polka przez sie­dem dni wraz ze swoją rzym­ską ciotką zwie­dza Wieczne Mia­sto, pozna­jąc jego naj­waż­niej­sze zabytki: plac Navona, Pan­teon, fon­tannę di Trevi, Schody Hisz­pań­skie, Kapi­tol, Kolo­seum, fora rzym­skie, bazy­likę św. Pio­tra, Muzea Waty­kań­skie, a także kościoły, place, zaułki, fon­tanny i obe­li­ski. Zanu­rza się w nie­sa­mo­witą i sur­re­ali­styczną atmos­ferę Rzymu, wczuwa w jego puls, spo­tyka rzym­skie zjawy, duchy, sza­leń­ców, anioły, a także miej­ską faunę: wró­ble, zie­lone papużki i mewy. Kosz­tuje rzym­skie przy­smaki. W mie­ście, w któ­rym flu­idy miło­ści uno­szą się na każ­dym kroku, trudno się nie zako­chać… Już pierw­szego dnia Eliza spo­tyka zie­lo­no­okiego Amo­rego, przy­po­mi­na­ją­cego jej tego wło­skiego aktora, który grał zło­dzie­jaszka w fil­mie Woody Allena _Zako­chani w Rzy­mie_. Idzie z nim i jego przy­ja­ciółmi na ape­ri­tif, a on obie­cuje jej małą prze­jażdżkę na sku­te­rze. Dziew­czyna do końca jed­nak nie wie, czy dotrzyma obiet­nicy… W tle prze­pla­tają się inne wiel­kie histo­rie miło­sne: Kle­opa­try i Marka Anto­niu­sza, Rafa­ela i For­na­riny, Ago­stina Chi­giego i Fran­ce­ski Orde­aschi. Poja­wiają się wielcy boha­te­ro­wie histo­rii i sztuki: Juliusz Cezar, Okta­wian August, Marek Agrypa, Neron, Domi­cjan, Syk­stus IV, Juliusz II, Syk­stus V, Urban VIII, Bra­mante, Michał Anioł, Rafael Santi, Fran­ce­sco Bor­ro­mini, Gio­vanni Lorenzo Ber­nini, Dome­nico Fon­tana, Gia­como della Porta, Cara­vag­gio i inni. W tej opo­wie­ści nie mogło zabrak­nąć cyta­tów fil­mo­wych z _Rzym­skich waka­cji_ Wil­liama Wylera, _Rzymu_ i _La dolce vita_ Fede­rico Fel­li­niego, _Wiel­kiego piękna_ Paolo Sor­ren­tina. Na końcu histo­rii, peł­nej przy­gód i nie­spo­dzie­wa­nych wyda­rzeń, która łączy w sobie ele­menty sty­li­styczne powie­ści przy­go­do­wej i kome­dii roman­tycz­nej, Eliza rozu­mie, że się zara­ziła i już cierpi na wielką, nie­opi­saną nostal­gię: _amor di Roma_. Wie, że Rzymu nie da się zoba­czyć za pierw­szym razem, i koniecz­nie chce tutaj powró­cić.

_Rzym. Naj­pięk­niej­sze waka­cje_ to powieść-prze­wod­nik po Wiecz­nym Mie­ście, którą się czyta, jakby oglą­dało się film. Książka ta może więc być czy­tana na trzy spo­soby. Jak powieść, od deski do deski, ze śle­dze­niem biegu całej histo­rii, zaska­ku­ją­cych wyda­rzeń i komicz­nych sytu­acji. Roz­dzia­łami, będą­cymi goto­wymi tra­sami, które można wyko­rzy­stać pod­czas zwie­dza­nia Rzymu. Pod­roz­dzia­łami, z któ­rych każdy opo­wiada o wybra­nym zabytku i jest sam w sobie krót­kim opo­wiadaniem.

To współ­cze­sny _grand tour_, w który daw­niej wyru­szali mło­dzi ary­sto­kraci i inte­lek­tu­ali­ści euro­pej­scy w celu zdo­by­cia wie­dzy o świe­cie i kul­tu­rze, posze­rze­nia hory­zon­tów myślo­wych, wyro­bie­nia gustu arty­stycz­nego oraz nabra­nia dobrych manier. W isto­cie raczej jego kon­ty­nu­acja – czyli _gap year_, choć trwa tylko tydzień. Eliza, główna boha­terka, rze­czy­wi­ście odbywa „podróż swo­jego życia”, wyko­rzy­stu­jąc ten krótki, ale nie­zwy­kły czas, by zdo­być nowe doświad­cze­nia, doznać róż­nych uczuć i spoj­rzeć ina­czej na wiele rze­czy. Wszystko to na pewno ją odmieni i być może wpły­nie na przy­szłe wybory, a także dal­sze losy. Młoda Polka jest nowo­cze­sną woja­żerką – podró­żuje samo­lo­tem, autem, tak­sówką, zwie­dza Rzym pie­szo w butach róż­nego rodzaju, na hulaj­no­dze i na mitycz­nej, czer­wo­nej vespie…

Zawsze chcia­łam napi­sać książkę o Rzy­mie… Nie wie­dzia­łam jed­nak, że zaj­mie mi to tyle czasu, sprawi trud­no­ści i będzie wyma­gało tyle pracy. Pla­no­wa­łam znacz­nie skrom­niej­szą pozy­cję, ale w trak­cie oka­zało się, że o Wiecz­nym Mie­ście nie da się kró­cej…

O Rzy­mie napi­sano już tomy. Chyba żadne inne mia­sto nie cie­szy się tak obszerną i dostojną lite­ra­turą. Jeżeli myślę o auto­rach, któ­rzy zapa­lili moją miłość do niego i odma­lo­wali ją w sło­wach, mogę wymie­nić naj­przed­niej­sze nazwi­ska świa­to­wej lite­ra­tury: Sten­dhal, Johann Wol­fgang von Goethe, Émile Zola, Dona­tien Alphonse François de Sade, Geo­rge Gor­don Byron, Hen­ryk Sien­kie­wicz, Char­les Dic­kens, André Gide, Gabriele D’Annun­zio, Roger Pey­re­fitte, Pier Paolo Paso­lini, Dan Brown. Biblio­gra­fię, którą zgro­ma­dzi­łam do napi­sa­nia tej książki, nie liczę na pozy­cje książ­kowe, lecz na metry zaj­mu­jące półki… Do tego docho­dzi fil­mo­gra­fia, gdyż Rzym to chyba naj­bar­dziej foto­ge­niczne mia­sto świata; filmy doku­men­talne, pro­gramy tele­wi­zyjne, kon­fe­ren­cje popu­lar­no­nau­kowe, arty­kuły, strony inter­ne­towe…

_Rzym. Naj­pięk­niej­sze waka­cje_ powsta­wały w okre­sie bar­dzo wyjąt­ko­wym. Prak­tycz­nie pisa­łam tę książkę przez cały czas trwa­nia pan­de­mii koro­no­wi­rusa. Pomysł na nią przy­szedł mi w trak­cie lock­downu, gdy zamknięta w domu oglą­da­łam w mediach spo­łecz­no­ścio­wych osa­mot­nione zabytki, puste place i ulice metro­po­lii, która zawsze tęt­niła życiem. Było to piękne i zara­zem wstrzą­sa­jące. Zro­zu­mia­łam wtedy, że Rzym bez swo­ich miesz­kań­ców i tury­stów jest jak ciało bez duszy. To oni two­rzą jego nie­po­wta­rzalny kli­mat.

Ten rzym­ski kli­mat można odna­leźć wła­śnie w tej książce, na każ­dym kroku, na każ­dej kartce. Poczuć praw­dziwy zapach naj­pięk­niej­szych rzym­skich waka­cji…

Drogi czy­tel­niku, zabie­ram cię więc na pod­bój Rzymu, cie­sząc się, że będę twoim cice­rone.

_Agnieszka Zakrze­wicz_OD AUTORKI

Ta książka nie ma ambi­cji bycia książką histo­ryczną, nie­które fakty zostały w niej przy­to­czone w spo­sób arbi­tralny, a część osą­dów postaci histo­rycz­nych to wła­sne opi­nie. Przed­mio­tem tej książki jest jed­nak bli­sko trzy­ty­siąc­let­nia histo­ria Rzymu, zabytki tego mia­sta i dzieła sztuki. W tym wypadku sta­ra­łam się przy­to­czyć wszyst­kie infor­ma­cje i fakty z jak naj­więk­szą sta­ran­no­ścią, spraw­dza­jąc je, gdy było to moż­liwe, przy­naj­mniej w dwóch źró­dłach. Biblio­gra­fia, na któ­rej się opie­ra­łam, jest głów­nie wło­sko­ję­zyczna, a infor­ma­cje czer­pa­łam rów­nież z innych źró­deł, jak kon­fe­ren­cje popu­lar­no­nau­kowe, pro­gramy tele­wi­zyjne, mate­riały inter­ne­towe.

Głów­nym źró­dłem infor­ma­cji były dla mnie pro­fe­sjo­nalne prze­wod­niki. Jeżeli cho­dzi o zabytki Rzymu i histo­rię mia­sta, korzy­sta­łam głów­nie z: monu­men­tal­nego, wie­lo­to­mo­wego dzieła _I rioni e i quar­tieri di Roma_, pod zbio­rową redak­cją kilku auto­rów (zob. Źró­dła); dwu­to­mo­wego wyda­nia _La grande guida dei monu­menti di Roma_, autor­stwa Clau­dia Ren­dina, a także z innych ksią­żek poświę­co­nych Rzy­mowi jego autor­stwa; z książki Willy’ego Pocino _Le curiosità di Roma_ oraz z _I ponti di Roma_ autor­stwa Alberta Taglia­fer­riego i Vale­ria Var­ria­lego; a także z innych ksią­żek tema­tycz­nych wyda­nych przez wydaw­nic­two New­ton Comp­ton Edi­tori. W przy­padku zabyt­ków sta­ro­żyt­nego Rzymu opar­łam się głów­nie na _Guida arche­olo­gica di Roma_ autor­stwa Mat­tea Cada­ria, Nun­zia Giu­stoz­ziego, Marty Chiary Guer­rieri; na książce Keitha Hop­kinsa i Mary Beard _Il Colos­seo. La sto­ria e il mito_; na cyklu kon­fe­ren­cji popu­lar­no­nau­ko­wych _Świa­tło na arche­olo­gię_ zor­ga­ni­zo­wa­nych w teatrze „Argen­tina”, we współ­pracy z Kura­to­rium ds. Dzie­dzic­twa Kul­tu­ro­wego _Roma Capi­tale_, któ­rych nagra­nia można zna­leźć na kanale YouTube (zob. Źró­dła), oraz na cyklu kon­fe­ren­cji nauko­wych _Dia­lo­ghi in Curia_ mode­ro­wa­nych przez prof. Alfon­sinę Russo (dyrek­torkę Parku Arche­olo­gicz­nego Kolo­seum – Forum Roma­num i Pala­tynu) i trans­mi­to­wa­nych w mediach spo­łecz­no­ścio­wych oraz na stro­nie tej insty­tu­cji; infor­ma­cje czer­pa­łam rów­nież z prze­wod­nika arche­olo­gicz­nego _Roma_ prof. Filippa Coarel­lego. W przy­padku Muzeów Waty­kań­skich pod­sta­wo­wym źró­dłem infor­ma­cji były dla mnie: ofi­cjalny prze­wod­nik _I musei vati­cani. Cono­scere la sto­ria, le opere, le col­le­zioni_, autor­stwa Susanny Ber­toldi; pro­gramy tele­wi­zyjne zre­ali­zo­wane dzięki byłemu dyrek­to­rowi tej pla­cówki, prof. Anto­niemu Paoluc­ciemu, a także kon­fe­ren­cje z jego udzia­łem, któ­rych nagra­nia można zna­leźć w inter­ne­cie; pozy­cja Phi­lippa Dave­rio, _Musei Vati­cani, Roma_; inne pro­gramy tele­wi­zyjne. Jeżeli cho­dzi o bazy­likę św. Pio­tra, korzy­sta­łam z ofi­cjal­nego audio­prze­wod­nika bazy­liki oraz z książki Alberta Angeli _San Pie­tro. Segreti e mera­vi­glie in un rac­conto lungo duemila anni_. Alberto Angela – pale­on­to­log, popu­la­ry­za­tor naukowy, pre­zen­ter tele­wi­zyjny, wło­ski dzien­ni­karz i pisarz – od wielu lat jest jed­nym z moich ulu­bio­nych auto­rów. Przy pisa­niu tej książki się­gnę­łam rów­nież do innych jego pozy­cji oraz korzy­sta­łam z infor­ma­cji prze­ka­zy­wa­nych w jego pro­gra­mach tele­wi­zyjnych, które zawsze chęt­nie oglą­dam (zob. Źró­dła).

Źró­dłem infor­ma­cji były dla mnie rów­nież dwie znane i bar­dzo inte­re­su­jące strony inter­ne­towe Roma Segreta (www.roma­se­greta.it) oraz Romano Impero (www.roma­no­im­pero.com). Jeżeli cho­dzi o iko­no­gra­fię i iko­no­lo­gię, opie­ra­łam się na cyklu mate­ria­łów „Sym­bole w sztuce” z kanału youtu­ber­skiego Ars Europa Chan­nel (zob. Źró­dła), nato­miast w przy­padku ana­lizy dzieł sztuki korzy­sta­łam głów­nie z wło­skiego por­talu Ado – ana­li­si­del­lo­pera.it. Przy opi­sach wyglądu zabyt­ków sta­ro­żyt­nych, które dziś już nie ist­nieją, opie­ra­łam się na rekon­struk­cjach wir­tu­al­nych i mate­ria­łach mul­ti­me­dial­nych ze strony www.altair4.com, pro­wa­dzo­nej przez spółkę Altair4 Mul­ti­me­dia, wywo­dzą­cej się z zało­żo­nej w 1986 roku grupy arty­stycz­nej o tej samej nazwie. Jeśli cho­dzi o infor­ma­cje bio­gra­ficzne postaci histo­rycz­nych, za źró­dło przy­ję­łam wło­ską Ency­klo­pe­dię Trec­cani w jej wyda­niu inter­ne­to­wym. Kon­sul­to­wa­łam ofi­cjalne strony inter­ne­towe muzeów i insty­tu­cji kul­tu­ral­nych: muse­iva­ti­cani.va; par­co­co­los­seo.it; muse­iin­co­mu­ne­roma.it; sovra­in­ten­den­za­roma.it; arche­oroma.it. Korzy­sta­łam rów­nież z arty­ku­łów pra­so­wych oraz z innych pozy­cji, które wyszcze­gól­ni­łam w Źró­dłach.

Wszyst­kie miej­sca opi­sane w tej książce odwie­dzi­łam oso­bi­ście na potrzeby tej pracy.

Pomimo jak naj­więk­szej uwagi, z jaką sta­ra­łam się podać, a następ­nie zwe­ry­fi­ko­wać infor­ma­cje oraz fakty doty­czące histo­rii Rzymu i jego zabyt­ków, przy tak olbrzy­miej ilo­ści mate­ria­łów i roz­le­gło­ści tematu, jakim jest mia­sto Rzym, nie­unik­nione mogą być ewen­tu­alne pomyłki, nie­ści­sło­ści lub prze­ocze­nia, za które z góry prze­pra­szam.

Akcja książki roz­grywa się w 2019 roku, przed pan­de­mią. Opi­sane w niej zabytki i spo­sób ich zwie­dza­nia oraz eks­po­zy­cje muze­alne odpo­wia­dają temu kon­kret­nemu okre­sowi. Od tam­tego czasu, po doświad­cze­niach pan­de­mii, nie­które rze­czy się zmie­niły – na przy­kład zmie­niono zasady zwie­dza­nia Pan­te­onu, zli­kwi­do­wano kasy bile­towe przy Parku Arche­olo­gicz­nym Kolo­seum – Forum Roma­num i Pala­ty­nie, przy­stą­piono do reno­wa­cji kom­pleksu arche­olo­gicz­nego przy Largo di Torre Argen­tina, a także wielu budyn­ków. Zasta­na­wia­łam się, czy nie uwzględ­nić nie­któ­rych zmian, zde­cy­do­wa­łam jed­nak, że opi­szę Rzym taki, jaki był wtedy.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1.

Do zoba­cze­nia i miłego pobytu w Rzy­mie! (wł.)

2.

Cześć, piękna! (wł.)

3.

Wyj­ście (wł.)

4.

Kochana! Elia! Jak się masz? (wł.)

5.

Dobrze! Bar­dzo dobrze! (wł.)

6.

Oh My God! – O mój Boże! (ang.)

7.

Nie­sa­mo­wite! Piękne! (ang.)

8.

W. Pocino, Le curiosità di Roma, Roma 2005, s. 157.

9.

Wło­skie imię Agnieszka (czy­taj Agnieze).

10.

Witaj we Wło­szech! (ang.)

11.

Witaj! (wł.)

12.

życie nocne (wł.)

13.

A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni e i quar­tieri di Roma, Ripa – Tra­ste­vere, vol. 6, Roma 2008, s. 207.

14.

wło­ski styl życia (ang.)

15.

Cześć, piękna! Jak się masz? Kawa? (wł.)

16.

Dla cie­bie? (ang.)

17.

Dla mnie cap­puc­cino. Pro­szę! (wł.)

18.

Cap­puc­cino i kawa dla pań! (wł.)

19.

Cóż za piękna dziew­czyna! (wł.)

20.

A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 285.

21.

S. Pasqu­ale Bay­lon – Roma­Se­greta.it.

22.

sztuki ulicz­nej (ang.)

23.

A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 286.

24.

W. Pocino, dz. cyt., s. 46.

25.

Infor­ma­cje doty­czące bazy­liki Naj­święt­szej Marii Panny na Zaty­brzu pocho­dzą z nastę­pu­ją­cych źró­deł: C. Ren­dina, La grande guida dei monu­menti di Roma, vol. 1, s. 424; W. Pocino, dz. cyt., s. 221; A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 433; Piazza di S.Maria in Tra­ste­vere – Roma­Se­greta.it.

26.

Piazza di S.Maria in Tra­ste­vere – Roma­Se­greta.it.

27.

Mt 25,6.

28.

Piazza di S.Maria in Tra­ste­vere – Roma­Se­greta.it.

29.

Zob. https://www.san­ta­ma­ria­in­tra­ste­vere.it/la-madonna-della-cle­menza/

30.

Piazza di S.Maria in Tra­ste­vere – Roma­Se­greta.it.

31.

Tamże; S. Deli, Le fon­tane di Roma, Roma 1972, s. 30.

32.

Zasły­szana legenda.

33.

A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 295; Piazza di S.Egi­dio – Roma­Se­greta.it.

34.

S.Maria della Scala – Roma­Se­greta.it.

35.

F. San­tucci, Donne di Cara­vag­gio. Sante e pec­ca­trici, nobili e ple­bee, dame e cor­ti­giane, donne dell’imma­gi­na­rio reali­sti­ca­mente rap­pre­sen­tate, Patti 2015.

36.

A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 301; S.Maria della Scala – Roma­Se­greta.it.

37.

edy­kuł (wł.)

38.

A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 314.

39.

Tamże, s. 315, 317.

40.

Tamże, s. 317. Zob. też W. Pocino, dz. cyt., s. 129.

41.

A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 313, tłum. aut.

42.

Tamże, s. 306 i 445.

43.

Tamże, s. 364–365.

44.

Piazza di S.Apol­lo­nia – Roma­Se­greta.it.

45.

A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 427; Via della Lun­ga­retta – Roma­Se­greta.it.

46.

Tamże, s. 238.

47.

Tamże.

48.

Histo­ria święta zob. https://www.fan­page.it/roma/la-festa-de-noan­tri-lori­gine-delle-cele­bra­zioni-della-madonna-del-car­mine-di-tra­ste­vere/.

49.

Infor­ma­cje o moście Syk­styń­skim pocho­dzą z nastę­pu­ją­cych źró­deł: A. Taglia­ferri, V. Var­riale, I ponti di Roma, Roma 2007, s. 121–134; A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 309; W. Pocino, dz. cyt., s. 309; C. Ren­dina, dz. cyt., vol. 2, s. 574.

50.

Tu che passi gra­zie al bene­fi­cio di Sisto IV, chiedi alla Divina Pro­vvi­denza che ci con­se­rvi a lungo e in buona salute questo pon­te­fice ottimo e mas­simo e pure tu, che rivolgi questa pre­ghiera, stia bene, chiu­nque tu sia, tłum. aut.

51.

Cza­sow­nik „odja­nie­paw­lić” i jego forma wie­lo­krotna odja­nie­paw­lać wszedł jakiś czas temu do języka potocz­nego mło­dych ludzi i pre­ten­do­wał nawet do miana mło­dzie­żo­wego słowa roku 2017. (…) Szcze­gól­nie popu­larny stał się zwrot bez­oso­bowy – co tu się odja­nie­pawla?, czyli co się tu dzieje?, co tu się odbywa? – źró­dło obcy­je­zyk­pol­ski.pl.

52.

Piazza Belli GG – Roma­Se­greta.it; W. Pocino, dz. cyt., s. 55.

53.

A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 224.

54.

Tamże, s. 244; W. Pocino, dz. cyt., s. 193.

55.

Infor­ma­cje o piazza in Pisci­nula pocho­dzą z nastę­pu­ją­cych źró­deł: A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 241; W. Pocino, s. 297; Piazza in Pisci­nula – Roma­Se­greta.it.

56.

W. Pocino, dz. cyt., s. 297.

57.

Vicolo dell’Atleta – Roma­Se­greta.it.

58.

A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 255.

59.

Tamże, s. 249.

60.

Kome­dia wło­ska w rymach: G. Ber­neri, Meo Patacca overo Roma in feste ne i trionfi di Vienna, Roma 1695.

61.

C. Ren­dina, dz. cyt., vol. 1, s. 261.

62.

Tamże.

63.

Infor­ma­cje o moście, bazy­lice św. Cecy­lii i żywo­cie świę­tej pocho­dzą z nastę­pu­ją­cych źró­deł: A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 261–269; W. Pocino, dz. cyt., s. 97; C. Ren­dina, dz. cyt., s. 201–202; S.Ceci­lia in Tra­ste­vere – Roma­Se­greta.it.

64.

Infor­ma­cje o kościele św. Fran­ciszka a Ripa, placu św. Fran­ciszka z Asyżu, rzeź­bie Posąg bło­go­sła­wio­nej Ludwiki Alber­toni i żywo­cie świę­tej pocho­dzą z nastę­pu­ją­cych źró­deł: A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 276–278; W. Pocino, dz. cyt., s. 97–98; C. Ren­dina, dz. cyt., vol. 1, s. 339–340; S. Fran­ce­sco a Ripa – Roma­Se­greta.it.

65.

Infor­ma­cje o Ogro­dach Cezara i nauma­chii Augu­sta pocho­dzą z nastę­pu­ją­cych źró­deł: A. Mano­dori, G. Car­pa­neto, C. Ren­dina, D. Para­disi, I rioni…, dz. cyt., vol. 6, s. 289; L. Devoti, Cir­chi e stadi di Roma antica, Roma 1997, s. 59; Nauma­chia di Augu­sto – Romano Impero.

66.

Naprawdę! Kost­nica, czyli po wło­sku Obi­to­rio. (ang.)

67.

S. Ficu­ciello, Da cosa deriva il ter­mine „pizza”? La parola agli eti­mo­logi, www.espres­so­na­po­le­tano.it, 08.08.2018.