Słownik socjologiczny - ebook

WSTĘP

Jeden z największych filozofów XX wieku Ludwig Wittgenstein (1889–1951) napisał w swojej rozprawie doktorskiej pod kierunkiem Bertranda Russela (1872–1970): „Granice mojego języka są granicami mojego świata”1. Jest tak dlatego, że myślimy zawsze za pomocą pojęć jakiegoś języka. Wiemy tyle, na ile pozwalają nam używane słowa.

Język socjologii to język myślenia o społeczeństwie, najważniejszym otoczeniu naszej ludzkiej egzystencji. Myślimy co prawda o społeczeństwie także w języku potocznym, ponieważ w codziennym doświadczeniu tworzymy jakieś grupy, nawiązujemy jakieś relacje z innymi, uczestniczymy w jakichś wspólnotach lokalnych, należymy do jakiegoś narodu, kultywujemy jakąś kulturę, czujemy się obywatelami Polski, Europy, a nawet społeczności globalnej, ludzkości. W tym kontekście każdy członek społeczeństwa jest w pewnym sensie, z konieczności życiowej, socjologiem amatorem.

Wiedza potoczna jest mało precyzyjna, nieostra, nieuporządkowana, spontaniczna. Znów odwołajmy się do Wittgensteina: „Te aspekty rzeczy, które są dla nas najważniejsze, są ukryte przed nami pod pozorami prostoty i oczywistości”2. Socjologia powstała w I połowie XIX wieku jako nowa dyscyplina nauki po to, aby te ukryte, pozornie oczywiste aspekty społeczeństwa zbadać, opisać i wyjaśnić. I w ciągu prawie dwustu lat swojego rozwoju stworzyła w tym celu swoisty zasób pojęć-idei, bardziej wyrafinowany, precyzyjny i systematyczny język. Taki pojęciowy kanon socjologii przedstawiam w prezentowanym słowniku.

Udało mi się znaleźć tysiąc pojęć socjologicznych, tysiąc ważnych idei. Pamiętam jeszcze ze szkoły, jak nauczycielka języka angielskiego mówiła, że na to, aby posługiwać się językiem obcym, wystarczy znać tysiąc słów. Może nas tylko pocieszała, ale jeśli miała rację, to niniejszy słownik wystarczy, aby czytelnik mógł posługiwać się językiem socjologii po to, aby lepiej rozumieć siebie i swoje społeczeństwo.

Komu to jest potrzebne? Oczywiście socjologom. Ale po pierwsze, oni powinni te pojęcia znać ze studiów (choć różnie z tym bywa), a po drugie, tak jak poezja nie jest dla poetów, literatura nie jest dla literatów, a muzyka dla muzyków, tak socjologia nie jest dla socjologów. Socjologia jest dla wszystkich światłych obywateli, a więc dla uczniów i studentów, którzy uczą się o społeczeństwie. Dla dziennikarzy i publicystów, którzy piszą o społeczeństwie. Dla menadżerów i samorządowców, którzy organizują firmy i lokalne wspólnoty społeczne. Dla polityków, którzy zarządzają społeczeństwem. A co najważniejsze, socjologia jest potrzebna każdemu, kto świadomie i racjonalnie pragnie przeżyć swoje życie.

Życie w społeczeństwie to dla człowieka najważniejszy fakt egzystencjalny. Jako materialne, biologiczne organizmy żyjemy w dwóch wymiarach: w czasie i w przestrzeni. Ale jako ludzie w pełnym sensie, wyposażeni w świadomość i kulturę, czy jak kto woli – w duszę – żyjemy w trzecim wymiarze, w przestrzeni międzyludzkiej, sieci relacji z innymi. Jak pisał Józef Tischner: „Żyjemy zawsze z kimś, przy kimś, obok kogoś, wobec kogoś, dla kogoś”3. Dlatego każdemu potrzebna jest socjologiczna wyobraźnia, umiejętność zobaczenia swoich własnych codziennych działań wśród relacji z innymi i dostrzeżenia sensu całej swojej kariery i biografii poprzez odniesienie do ważnych dla nas innych, dzięki którym staliśmy się tym, kim jesteśmy. Rodzimy się bowiem tylko z biologicznym potencjałem naszej osobowości, z pustą płytą gramofonową, a wszystko, co na niej później nagrane, wszystko, co wiemy, co myślimy, czego pragniemy, jak postępujemy, a więc nasza wiedza, przekonania, motywacje, intencje, aspiracje, wartości i reguły bierzemy od innych, z naszej przestrzeni międzyludzkiej.

Dlatego język socjologii jest potrzebny do autorefleksji, do lepszego zrozumienia swojego losu. Powtórzmy, potrzebny każdemu, a nie tylko socjologom. Od tego jakim językiem się posługujemy, zależy, jak subtelnie widzimy świat wokół nas. W słynnej hipotezie dwaj amerykańscy antropologowie i lingwiści Edward Sapir (1884–1939) i Benjamin Lee Whorf (1897–1941) twierdzili, niezależnie od siebie, że język, którzy wyraża nasze życiowe potrzeby, istotnie kształtuje nasz sposób postrzegania świata4. Eskimosi rozróżniają, i mają na to nazwy, kilka rodzajów śniegu, podobnie jak narciarze – dodam od siebie, ponieważ coś o tym wiem. Nomadzi nazywają różnie wiele rodzajów piasku pustynnego. Żeglarze wymieniają kilka odmian wiatru. Życie w społeczeństwie wymaga znacznie więcej subtelnych rozróżnień i pojęć na ich oznaczenie. Co najmniej owe tysiąc.

Taka ideologia _Słownika_ dyktowała sposób jego pisania. Jeszcze raz odwołam się do Wittgensteina: „Wszystko, co może być powiedziane, może być powiedziane jasno, a o tym, co nie może być tak powiedziane, trzeba milczeć”5. To jest dewiza, która przyświecała mi we wszystkich moich książkach, przez całą długą karierę naukową. Pisząc więc _Słownik_, nie zaglądałem do definicji z literatury, często nieznośnie zawikłanych i sztucznie, napuszenie „uczonych”. Formułowałem idee socjologiczne, tak jak je sam rozumiem po kilkudziesięciu latach wykładania socjologii w Uniwersytecie Jagiellońskim i jeszcze ponad dziesięciu uczelniach zagranicznych. Założyłem, że w końcu muszę chyba sam coś wiedzieć o socjologii i nie muszę zaglądać do Wikipedii ani cytować innych. Usiadłem więc przed ekranem komputera i pisałem słownik „z głowy”. Co nie znaczy, że nie „stałem na ramionach olbrzymów”6, bo tak jak wszystko inne – także moją wiedzę socjologiczną – zaczerpnąłem od tych, którzy ją tworzyli przede mną. Ale starałem się, aby wszystkie hasła i ich definicje miały charakter autorski, aby to była moja własna rozmowa z czytelnikami, bez pośredników. Ryzyko tego subiektywizmu w autorskim przedstawianiu pojęć socjologicznych biorę na siebie.

W każdym haśle _Słownika_ formułuję więc na początku sens pojęcia, tak jak je rozumiem. W przypadku gdy pojęcie wyraźnie nawiązuje do konkretnego autora, wskazuję jego nazwisko z datami życia, a dopiero w aneksie biograficznym na końcu _Słownika_ zamieszczam jego krótką notkę biograficzną. Na końcu tegoż biogramu podaję jedną „ważną książkę” każdego z tych stu kilkudziesięciu autorów, co oczywiście jest moim prywatnym wyborem, ponieważ nie byliby sławni, gdyby napisali tylko jedną. Te notki to tylko zachęta dla czytelnika do własnych, dalszych poszukiwań i pogłębiania kompetencji socjologicznej. Dalej, w każdym bardziej skomplikowanym haśle zamieszczam przykłady, a także własny komentarz, a tam, gdzie pojęcie jest zaczerpnięte wprost z języka angielskiego, dodaję jego oryginalne brzmienie. Zdjęcia, wykonane przeze mnie dla ilustracji wybranych pojęć, mają przekonać, że świat społeczny jest wizualnie dostępny, że go naocznie widać i dlatego najlepszą radą na poszerzenie socjologicznej wyobraźni jest po prostu uważna obserwacja wszystkiego ­wokół nas.

Pisanie każdej książki to dla autora także przedsięwzięcie edukacyjne. Ja też się czegoś nauczyłem, bo kiedy zamknąłem _Słownik_, uderzyły mnie cztery rzeczy. Po pierwsze, że w socjologii żyjemy ciągle w „długim wieku XIX”, bo pojęcia sformułowane przez wielką szóstkę myślicieli europejskich – Augusta Comte’a, Herberta Spencera, Karola Marksa, Emila Durkheima, Maxa Webera i Georga Simmela są nadal w pełni aktualne. Złudne nadzieje na jakiś paradygmatyczny przewrót w socjologii wyrażane dość mętnie przez tzw. postmodernistów na szczęście się nie sprawdziły. Po drugie, w XX wieku widać ogromny wpływ socjologów amerykańskich na kształt kanonu dzisiejszej socjologii. Charles Horton Cooley, George Herbert Mead, Talcott Parsons, Robert King Merton, Erving Goffman, George Homans to druga wielka szóstka. Po trzecie, zauważyłem, jak trudno wejść do kanonu i jak długi czas jest na to potrzebny, ponieważ prawie wszyscy z twórców pojęć socjologicznych to już osoby zmarłe. To zresztą, zdaje się, prawidłowość dotycząca także sztuki i literatury. Na frontonie największej księgarni naukowej w Krakowie widnieje hasło: „We all read dead people” (Wszyscy czytamy dzieła zmarłych). Trochę smutne, ale prawdziwe. I wreszcie, po czwarte, utwierdziłem się w przekonaniu, że socjologii najbliżej do dwóch dyscyplin nauki: psychologii społecznej i historii, bo te właśnie granice interdyscyplinarne musiałem przekraczać w wielu hasłach _Słownika_.

Teraz, gdy _Słownik_ trafia w ręce czytelników, życzę wszystkim tej frajdy z myślenia i mówienia w nowym języku oraz poszerzenia socjologicznej wyobraźni, to znaczy zobaczenia siebie i swoich losów nie w samotności, ale w przestrzeni międzyludzkiej, w bliskości z innymi.

Kraków, w listopadzie 2019 roku.

1 Ludwig Wittgenstein, _Tractatus Logico-Philosophicus_, London 1922: teza 5.6.

2 Ludwig Wittgenstiein, _Philosophical Investigations_, London 1953: teza 129.

3 Józef Tischner, _Filozofia dramatu_, Kraków 2006: Znak, s. 68. Kilkusetstronicowe rozwinięcie tej myśli zawiera moja książka: Piotr Sztompka, _Kapitał społeczny: teoria przestrzeni międzyludzkiej_, Kraków 2016: Znak.

4 Edward Sapir, _Language: An Introduction to the Study of Speech_, New York 1921: Harcourt Brace; Benjamin Lee Whorf, _Language, Thought, and Reality: Selected Writings_, Cambridge, Mass. 1956: MIT Press.

5 Ludwig Wittgenstein, _Tractatus Logico-Philosophicus_, op.cit. teza 7.

6 Robert K. Merton, _On the Shoulders of Giants_, New York 1965: Harcourt Brace Jovanovich.A

ADAPTACJA (inaczej przystosowanie, ang. _adjustment_) → dopasowanie do nowych warunków otoczenia, środowiska, sytuacji, w której znalazła się jednostka czy grupa, prowadzące do przetrwania lub osiągnięcia celów indywidualnych czy grupowych. W jednym przypadku jednostka natrafia na nowe otoczenie. Na przykład adaptuje się do zastanych warunków więziennych, szpitalnych, do pracy w nowej firmie, do kultury kraju imigracji. W drugim przypadku zmiany w otoczeniu wymagają dostosowania jednostki. Na przykład: adaptuje się do zmian w organizacji pracy, do reformy przepisów prawnych, do zmian na rynku pracy czy nowej sytuacji w rodzinie po urodzeniu się dzieci. Gdy adaptacja się nie powiedzie, mówimy o niedostosowaniu społecznym.

ADAPTACJA INNOWACJI → trwałe zakorzenienie się innowacji w działaniach członków społeczeństwa, w systemie normatywnym, w kulturze. Przerodzenie się tego, co kiedyś było zerwaniem z konwencją w nową konwencję, tego, co było odrzuceniem tradycji w nową tradycję, tego, co było aktem nonkonformizmu w obowiązującą regułę postępowania. Mówimy o rewolucji technologicznej, rewolucji obyczajowej, przełomie w sztuce. Na przykład: powszechność zastosowania telefonów komórkowych czy smartfonów, normalność przedmałżeńskich praktyk seksualnych, oswojenie malarstwa abstrakcyjnego czy muzyki dodekafonicznej. Innowacje mogą mieć także charakter szkodliwy, patologiczny czy aspołeczny. Na przykład: rozpowszechnienie się tzw. dopalaczy czy narkotyków, nowe wzory pijaństwa, społeczne przyzwolenie na naruszanie przepisów drogowych, eksplozja hejtu w Internecie czy chamstwa na ulicach. Mówimy wtedy za Robertem K. Mertonem (1910–2002) o „zinstytucjonalizowanym omijaniu reguł społecznych” i ich stopniowej atrofii.

ADOLESCENCJA → okres rozwoju jednostki od momentu uzyskania dojrzałości biologicznej, wyrażającej się w zdolności do pożycia seksualnego i reprodukcji, do momentu uzyskania dojrzałości społecznej, czyli wdrożenia do kultury swojej społeczności i podjęcia ­obowiązków dorosłego życia. Potocznie tyle co „młodość”.

AFILIACJA → formalne (administracyjne, prawne) uznanie przynależności jednostki do grupy lub instytucji, z czym wiążą się jej uprawnienia i obowiązki. Na przykład: obywatelstwo państwa, członkostwo stowarzyszenia, przynależność sędziego do określonego sądu, zawodnika do klubu lub naukowca do określonej uczelni. W innym sensie oznacza porozumienie, współpracę dwóch lub więcej grup i wzajemne zobowiązania. Na przykład: sojusz mniejszej partii politycznej z większą czy koalicja międzypartyjna oparta na umowie ­koalicyjnej.

AGNOSTYCYZM → odmowa wyrażania przekonań na temat istnienia boga lub innych sił nadprzyrodzonych. Uznanie, że z powodu zasadniczej niedostępności racjonalnych dowodów, twierdzenia na ten temat, zarówno pozytywne, afirmujące, jak i negatywne, zaprzeczające – są nieuprawnione. Agnostycyzm odrzuca i teizm, i ateizm, przyjmując postawę neutralnej, nieusuwalnej niewiedzy, pryncypialnego wątpienia.

AGRARYZM (inaczej ruralizm) → ruch społeczny i polityczny przełomu XIX i XX wieku, który traktował rolnictwo jako fundament gospodarki, a warstwę chłopską jako centralną w społeczeństwie z uwagi na jej rolę głównego żywiciela, wytwórcy produktów spożywczych. Jego echem była apoteoza kultury ludowej, mającej nieść autentyczne wartości, i fascynacja stylem życia ludności wiejskiej, co znajdowało wyraz w sztuce i literaturze pięknej. Przykładem jest „chłopomania”.

AGREGAT SPOŁECZNY → zbiór jednostek należących do jakiejś zbiorowości (grupy, organizacji, środowiska społecznego, warstwy, klasy itp.). Inaczej: katalog, spis członków czy uczestników grupy lub społeczności nieuwzględniający ani ich cech szczególnych, ani wzajemnych powiązań. Na przykład: lista pasażerów samolotu, książka telefoniczna, lista obecności w szkole.

AGRESJA → wyrażona mniej lub bardziej świadomie w działaniu niechęć, wrogość, nienawiść, pogarda czy inne negatywne emocje. Albo w zamyśle działającego, albo jako nie do końca zamierzony, faktyczny skutek jego działań, przynosi drugiej jednostce lub zbiorowości szkodę fizyczną lub mentalną, a w skrajnym przypadku prowadzi do unicestwienia jednostki lub grupy (zabójstwo, ludobójstwo). Wpływowa teoria psychologiczna sformułowana przez Johna Dollarda (1900–1980) i Neala Millera (1909–2002) głosi, że źródłem agresji często jest frustracja, czyli uniemożliwienie jednostce osiągnięcia zamierzonego i silnie upragnionego celu.

AKOMODACJA KULTUROWA → wzajemne dostosowanie odmiennych kultur prowadzące albo do pojawienia się dwoistości (hybrydyzacji) kultury, albo do hegemonii jednej kultury nad drugą, albo pojawienia się zupełnie nowej odmiany kultury. Jest to zjawisko typowe w epoce modernizacji i globalizacji, gdy obserwujemy na przykład współistnienie kultury lokalnej i zachodniej w Japonii czy Chinach, amerykanizację wielu krajów Europy, a także pojawianie się nowych ruchów religijnych łączących na przykład elementy chrześcijaństwa i buddyzmu czy nowych stylów muzycznych pod równoczesnym wpływem muzyki amerykańskiej, karaibskiej i afrykańskiej.

AKTOR SPOŁECZNY (ang. _social actor_) → anglicyzm używany przez niektórych polskich socjologów jako synonim jednostki działającej. Ujmuje jednostkę z punktu widzenia fundamentalnego aspektu jej życia, jakim jest działanie, czyli świadome zachowanie skierowane ku innym ludziom czy obiektom materialnym. Człowiek istnieje w pełni tylko, dopóki działa fizycznie lub werbalnie. Zanik działań oznacza upośledzenie fizyczne lub umysłowe (kalectwo), a w ostatecznej ­postaci – śmierć.

AKULTURACJA → proces wdrażania jednostki do kultury, czyli centralny aspekt socjalizacji, stawania się pełnym członkiem społeczeństwa. W węższym sensie oznacza uczenie się innej kultury niż ta, którą jednostka nabyła w dzieciństwie czy młodości w efekcie socjalizacji pierwotnej (wychowania i edukacji). W epoce globalizacji taka akulturacja wtórna (zwana też czasami socjalizacją permanentną) jest coraz bardziej powszechnym doświadczeniem wielu ludzi z uwagi na nasilenie procesów migracyjnych (emigracji, uchodźctwa, ruchu ludności ze wsi do miast). W nowoczesnym społeczeństwie otwartym akulturacji wtórnej wymaga także częstość awansu wewnątrzpokoleniowego, gdy całe grupy wchodzą do nowych środowisk czy klas społecznych, napotykając na odmienne oczekiwania kulturowe.

AKULTURACJA ANTYCYPUJĄCA → w skali ogólnospołecznej dostosowywanie lokalnych praw, instytucji, organizacji, usług, dóbr konsumpcyjnych do spodziewanych oczekiwań zagranicznych turystów, przedsiębiorców lub inwestorów. W skali indywidualnej zaś – uczenie się obcego języka, obyczajów, form grzecznościowych w oczekiwaniu kontaktu z odmienną kulturą, na przykład krajem zagranicznych studiów, zamierzonej emigracji, misji dyplomatycznej, kooperacji w biznesie.

AKUMULACJA PRZEWAG I UPOŚLEDZENIA → tendencja do stosunkowo łatwiejszego podwyższania raz osiągniętej wyższej pozycji społecznej oraz przeciwnie – do pogłębiania się degradacji, gdy spadło się na pozycje niskie. Nawiązując do Ewangelii według św. Mateusza mówiącej o wywyższeniu bogatych i upośledzeniu ubogich, Robert K. Merton (1910–2002) wprowadził pojęcie „efektu Mateusza” (ang. _Matthew Effect_), które upowszechniło się w socjologii i publicystyce. Potocznie mówimy o coraz większym rozwieraniu się nożyc bogactwa i nędzy.

ALIENACJA → w ujęciu twórcy tego pojęcia Karola Marksa (1818–1883) oznacza zerwanie związku między charakterem pracy zarobkowej a wrodzonym, ludzkim impulsem twórczym. Wykonywanie zrutynizowanych obowiązków, narzuconych z góry bez wpływu na proces pracy ani na jego produkty, wyłącznie w celu uzyskania niezbędnych środków do życia, prowadzi do poczucia bezsilności i zatraty sensu egzystencji. Jest to sytuacja, która przeczy samej „gatunkowej istocie człowieka”. W klasycznych badaniach socjologicznych wiele aspektów alienacji wśród robotników przemysłowych odkrył Melvin Seeman (1918–2019). Najważniejsze to izolacja społeczna, poczucie nieautentyczności, poczucie uprzedmiotowienia i niepewność celu życia.

ALIENACJA POLITYCZNA → oderwanie władzy od obywateli, autonomizacja polityki i zatrata związku z dążeniami, interesami i wartościami członków społeczeństwa. Wyobcowanie elity polityków i zamknięcie ich w kręgu własnych, partykularnych interesów z utrzymaniem władzy dla samej władzy przeczy samej idei reprezentacji. Efektami tej sytuacji od strony społeczeństwa jest niskie zaufanie do polityków, brak lojalności wobec państwa, lekceważenie i notoryczne omijanie stanowionego przez władzę prawa, a ze strony polityków – pogarda i lekceważenie obywateli, ograniczanie wszelkich form konsultacji społecznych i wolności wypowiedzi. Jest to stan typowy dla ustrojów autokratycznych i totalitarnych, ale spotykany w ustrojach demokratycznych w fazie ich osłabienia czy atrofii.

ALOKACJA CZASU → przeznaczenie pewnych okresów dnia, tygodnia czy roku na czynności określonego typu, co może wynikać z konwencjonalnych zwyczajów (np. lunch w południe) lub przyrodniczych konieczności (siewy wiosną). Może to także wynikać z partykularnych rytmów biologicznych jednostki (godziny snu czy intensywnej ­aktywności w przypadku „sów” i „skowronków”).

ALTRUIZM → działanie na rzecz innych, motywowane emocjonalnie, zgodnie z uznawanymi wartościami moralnymi, odrzucające racjonalną kalkulację własnych interesów, a w efekcie prowadzące do skutków sprzecznych z tymi interesami w imię wyższych racji. Potocznie mówimy o bezinteresowności. Skrajni przedstawiciele tzw. szkoły racjonalnego wyboru kwestionują bezinteresowność aktów altruistycznych, twierdząc, że są one racjonalną strategią zdobycia uznania społecznego, rozgłosu i sławy, a także zbudowania sobie swoistego pomnika w postaci nazwanych nazwiskiem darczyńcy galerii sztuki w wielkich muzeach, np. Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Przeczą tej koncepcji częste przypadki anonimowych ­altruistów.

AMALGAMACJA KULTUROWA → dialog i wymiana między kulturami centrum i peryferii; selektywna modyfikacja kultury centrum przez wpływ społeczności peryferyjnych, a równocześnie stymulowanie i ożywianie pewnych utajonych wartości kultur lokalnych przez wpływ kultury centrum. Dobrym przykładem jest relacja Japonii i Stanów Zjednoczonych po II wojnie światowej.

AMBIWALENCJA NORMY → rozbieżność oczekiwań dyktowanych przez pojedynczą normę. Na przykład norma powołania lekarskiego zawarta w przysiędze Hipokratesa wymaga maksymalnej troski i wnikliwości wobec pacjenta, co przy ograniczonym czasie i zasobach energii lekarza może oznaczać pobieżne potraktowanie innych pacjentów. Podobnie wymogi kariery naukowej dotyczą z jednej strony twórczej pracy badawczej, a z drugiej rzetelnej dydaktyki. Akcent na badania może prowadzić do zaniedbywania dydaktyki lub odwrotnie – skupienie się na nauczaniu studentów może ograniczyć osiągnięcia badawcze.

AMBIWALENCJA ZMIANY → równoczesne powodowanie przez zmiany społeczne efektów pozytywnych i negatywnych. Na przykład rozwój gospodarczy przynosi wzrost dobrobytu, a równocześnie destrukcję środowiska naturalnego. Inny przykład to hojne świadczenia socjalne ze strony państwa prowadzące do załamania budżetu, kryzysu gospodarczego i w efekcie jeszcze głębszego zubożenia grup wcześniej chwilowo uposażonych (jak stało się np. w Grecji).

AMORALNY FAMILIZM (ang. _amoral familism_) → pojęcie wprowadzone przez Edwarda Banfielda (1916–1999) w kontekście badań południa Włoch. Oznacza więź społeczną typu mafijnego, bardzo mocno spajającą grupę wewnętrznie, przy równoczesnej silnej wrogości obronnej i agresywnej skierowanej na zewnątrz grupy. Prowadzi do ograniczenia wymagań moralnych (zaufania, lojalności, wzajemności, solidarności, szacunku) wyłącznie do własnej rodziny, grupy etnicznej, partii politycznej, organizacji mafijnej i zawieszenia, a nawet odrzucenia takich wymagań wobec innych grup i ich członków traktowanych z wyższością i pogardą.

ANALFABETYZM CYFROWY → brak umiejętności posługiwania się nowoczesnymi urządzeniami i sposobami komunikacji, jakich dostarcza „rewolucja cyfrowa”: komputerami, laptopami, telefonami komórkowymi i smartfonami, Internetem, pocztą elektroniczną, bankowością internetową i mobilną. Najczęściej dotyka osoby starsze, oporne wobec nowych wynalazków, a także środowiska wiejskie pozbawione jeszcze łatwego dostępu do sieci internetowych i komórkowych. W tej dziedzinie często przejawia się paradoksalne zjawisko odwróconej socjalizacji (ang. _reversed socialization_), kiedy to osoby starsze są uczone przez młodsze, dla których obcowanie ze światem cyfrowym jest czymś oczywistym, a nie odwrotnie – gdy to starsi (rodzice, nauczyciele) socjalizują młodzież, jak dzieje się to w przypadku ­typowej ­socjalizacji.

ANALIZA TREŚCI → ilościowa metoda badania tekstów w celu odnalezienia rozkładu typowych lub dominujących pojęć, zwrotów, sformułowań, co stanowi podstawę wniosków na temat tendencji ­kulturowych w społeczeństwie.

ANALOGIA ORGANICZNA (inaczej metafora organiczna) → częste u klasyków XIX-wiecznej socjologii, np. u Herberta Spencera (1820–1903) potraktowanie organizmu biologicznego jako heurystycznego modelu społeczeństwa i poszukiwanie w społeczeństwie podobnych jak w organizmie składników i procesów: komórek, tkanek, organów, układów funkcjonalnych i dokonujących się zmian fizjologicznych czy rozwojowych.

ANARCHIA → stan społeczeństwa pozbawionego regulacji aksjonormatywnej, czyli wiążących norm i wartości prawnych, moralnych, obyczajowych, zwyczajowych, które zapewniają godzenie wielorakich, często rozbieżnych interesów członków społeczeństwa i tym samym sprzyjają dobremu funkcjonowaniu i rozwojowi całości społecznych. Anarchia to prosta droga do rozpadu społeczeństwa. W filozofii politycznej stan anarchii jako „wojny wszystkich przeciwko wszystkim” (łac. _bellum omnium contra omnes_) opisywał Thomas Hobbes (1588–1679).

ANARCHIZM → pryncypialny opór przeciwko wszelkim przejawom władzy, a więc odrzucenie czyichkolwiek uprawnień do podejmowania wiążących dla innych decyzji, a w szczególności roli państwa. Apoteoza niczym nieskrępowanej wolności absolutnej, nieliczącej się z wolnością i interesami innych ludzi. Odrzucenie zapewniających ochronę innych, a zwłaszcza mniejszości społecznych, reguł prawnych, moralnych, obyczajowych i zwyczajowych.

ANIMIZM → spotykane w społecznościach prymitywnych, plemiennych quasi-religijne przeświadczenie o metafizycznych, duchowych elementach wszelkich obiektów materialnych, ożywionych i nieożywionych, które z tych względów stają się przedmiotami kultu. Dobrym przykładem jest kult zwierząt czy przypisywanie nadprzyrodzonego charakteru zjawiskom atmosferycznym: burzom lub wichurom.

ANOMIA (franc. _anomie_) → pojęcie wprowadzone przez Emila Durkheima (1858–1917) oznaczające stan chaosu wśród norm i wartości, relatywizację dobra i zła, zanik jednoznacznych drogowskazów postępowania. Częsty przypadek w systemie prawnym to nadmierna, kazuistyczna regulacja za pomocą ogromnej liczby przepisów, co nie pozwala adresatom na jednoznaczną interpretację, co jest nakazane, co zakazane, a co tylko dozwolone. Jeszcze gorsza jest sytuacja tzw. antynomii w prawie, czyli przepisów wzajemnie sprzecznych, gdy stosowanie się do jednego oznacza równocześnie naruszenie drugiego. Klasyczny literac­ki opis anomii prawnej znajdujemy w _Procesie_ Franza Kafki (1983–1924).

Anomia

Anomia zakazów

ANOMIA NIERÓWNYCH SZANS → szczególny przypadek anomii, który analizował Robert K. Merton (1910–2002). Polega na rozbieżności wartości określających pożądane społecznie cele działań oraz norm wyznaczających społecznie oczekiwany sposób postępowania zmierzający do realizacji takich celów. Na przykład wartość sukcesu materialnego jest w Ameryce imperatywem kierowanym do wszystkich członków społeczeństwa. Tymczasem szansa realizacji tego celu sposobami przepisanymi przez normy moralne czy prawne – dobrą edukacją, wytężoną pracą i karierą zawodową – może być niedostępna dla mniejszości rasowych, etnicznych czy środowisk marginesu społecznego. Wtedy pod presją wartości ogólnospołecznych członkowie tych grup sięgają po przestępcze metody bogacenia się: handel narkotykami, stręczycielstwo, hazard.

ANOMIA SUKCESU → pojęcie, jakie znajdujemy u Emila Durkheima (1858–1917), wskazujące na zaburzenie rutynowych sposobów postępowania, skali oczekiwań i aspiracji oraz dotychczasowych wzorów konsumpcji przez nagłe znaczne wzbogacenie się, np. w wyniku wygranej na loterii. Taka destabilizacja życia codziennego może ­prowadzić do problemów psychiatrycznych.

ANTAGONIZM GRUPOWY → wzajemne emocje niechęci czy wrogości między grupami społecznymi, środowiskami, klasami, narodami, które mogą, ale nie muszą przerodzić się w otwarty konflikt i walkę.

ANTROPOCENTRYZM → stawianie dobra człowieka ponad wszelkimi innymi wartościami. Ocenianie działania wszelkich grup, organizacji i instytucji z punktu widzenia korzyści, jakie przynoszą ludziom.

ANTROPOMORFIZM → przypisywanie zwierzętom cech ludzkich, zwłaszcza psychicznych, i interpretowanie ich zachowań za pomocą motywacji, intencji, racji typowych dla psychiki człowieka. Szczególnie częste u właścicieli psów i pracowników ogrodów zoologicznych. W innym sensie występującym w teologii – wyobrażenie boga na kształt i podobieństwo człowieka.

Antropomorfizm

ANTYGLOBALIZM → ruch społeczny przeciwny wszelkim formom globalizacji, zarówno ekonomicznej, jak i kulturowej. Podejmuje krytykę egoizmu wielkiego kapitału, ideologii komercyjnej i konsumpcyjnej, dominacji korporacji wielonarodowych, homogenizacji kultury, kosmopolityzmu. W to miejsce proponuje ideę zrównoważonego rozwoju ekonomicznego, zmniejszania nierówności społecznych, likwidacji enklaw biedy i bezdomności, ochrony środowiska naturalnego, przywrócenie tradycyjnych wartości rodziny, wspólnot lokalnych, etnicznych i narodowych oraz kultur lokalnych.

ANTYNOMIA NORMATYWNA → odmienna, a nawet przeciwstawna regulacja tej samej kwestii przez różne podsystemy normatywne (np. prawo inaczej niż moralność) lub przez różne normy w ramach tego samego podsystemu (np. jedne przepisy prawne inaczej niż równocześnie obowiązujące inne przepisy). Może też być wynikiem asynchronii normatywnej, gdy wprowadzeniu nowych regulacji nie towarzyszy konsekwentne usunięcie dawnych.

ANTYPATIA → negatywne emocje (niechęć, pogarda, zazdrość, zawiść) skierowane ku drugiej osobie. Ma charakter subiektywny i może, choć nie musi doprowadzić do wrogich działań i konfliktów.

ANTYPOZYTYWIZM → pogląd o konieczności wypracowania w naukach społecznych zupełnie swoistych procedur i metod badawczych, odmiennych od tych, które stosują nauki przyrodnicze. W historii socjologii przełom antypozytywistyczny, to znaczy zerwanie z wcześniej dominującym, naiwnym przekonaniem o prostym naśladowaniu w socjologii metod przyrodoznawstwa zawdzięczamy Maxowi Weberowi (1864–1920), który wskazał na nieznany obiektom przyrodniczym aspekt znaczenia (sensu) występujący w każdym działaniu ludzkim, instytucjach i kulturze. Za właściwą dla socjologii metodę uważał odkrywanie znaczeń poprzez interpretację, rozumienie (niem. _Werstehen_), a nie zewnętrzną obserwację. Kontynuatorzy Webera używali często terminu: metoda hermeneutyczna.

ANTYSEMITYZM → mocno nasycone emocjonalnie stereotypy i przesądy etniczne skierowane przeciwko społeczności żydowskiej. Datuje się od starożytności, a kulminacją w społeczeństwie nowoczesnym był Holocaust (Shoah, Zagłada), najbardziej zbrodniczy w historii przypadek ludobójstwa. Był to realizowany przez reżim nazistowski program masowego mordowania Żydów w obozach koncentracyjnych tylko ze względu na przynależność etniczną. Inne formy prześladowań, poniżania i dyskry­minacji to pogromy, izolacja w gettach, obowiązek noszenia zewnętrznych oznak (stygmatów) pochodzenia (gwiazda Dawida). Racjonalizacje antysemityzmu odwołują się do względów religijnych i obyczajowych (odmienność wyznania, rytuałów i sposobów życia), ekonomicznych (konkurencja zwłaszcza w obszarze finansów), politycznych (obejmowanie wysokich stanowisk i wpływ na decyzje państwowe). Towarzyszą takim argumentom mity o złowrogich praktykach przeciwko chrześcijanom (np. mordowaniu dzieci chrześcijan). Zawarte w ideologii antysemityzmu tezy o takich zagrożeniach ze strony Żydów są lansowane przez partie faszystowskie i ultranacjonalistyczne. Wzbudzona w szerszym społeczeństwie niechęć do mniejszości żydowskiej często była wykorzystywana dla obarczenia Żydów odpowiedzialnością za kryzysy ­gospodarcze i polityczne (strategia „kozła ofiarnego”).

Tożsamość judaistyczna

ARBITRAŻ → forma mediacji i procedury przedsądowej w sporach gospodarczych stosowana przez firmy jako próba zapobieżenia pełnemu, kosztownemu i długotrwałemu procesowi cywilno-prawnemu. Arbitraż podejmują odrębne instytucje (trybunały arbitrażowe), które precyzują żądania i argumenty stron, wskazując istotne okoliczności i konsekwencje sporu, oraz nakłaniają przeciwników do polubownego rozwiązania. W Polsce podobne działania podejmuje sąd przed wszczęciem postępowania w sprawach rozwodowych.

ARENA ZEWNĘTRZNA → kraje będące pod pośrednim wpływem światowego systemu kapitalistycznego, choć nominalnie mające ustrój inny od kapitalistycznego. Pojęcie występujące w teorii systemu globalnego Immanuela Wallersteina (1930–2019). Przykład to Związek Radziecki i kraje socjalistyczne po II wojnie światowej chcąc nie chcąc uzależnione od rynków światowych i w ten sposób włączone w ekonomiczną orbitę ­kapitalizmu.

ARTYKULACJA NORMY → precyzyjne sformułowanie obowiązującej normy, przeważnie w formie pisemnej. W przypadku norm prawnych takie sformułowania są zawarte w kodeksach (karnym, cywilnym, drogowym itp.), a ich interpretacja i dalsze doprecyzowanie dokonuje się poprzez glosy i komentarze. W wypadku norm moralnych spotykamy kodeksy etyczne, a w wypadku norm obyczajowych i zwyczajowych zbiory reguł „dobrego wychowania” (savoir-vivre’u).

ARTYKULACJA STRUKTURY IDEALNEJ (inaczej świadomości społecznej) → powstawanie i zakorzenianie się standardowych przekonań, poglądów, idei, mitów, stereotypów podzielanych przez członków społeczeństwa i traktowanych przez nich jako oczywiste.

ASCETYZM → celowe ograniczanie konsumpcji, zwłaszcza dóbr luksusowych. Może być wynikiem pobudek religijnych lub ideologicznych. W epoce narodzin kapitalizmu w XVIII wieku wiązał się z nakazami religii protestanckiej i należał do syndromu postaw określonych przez Maxa Webera (1964–1920) mianem „ducha kapitalizmu”. Od ludzi przedsiębiorczych oczekiwano oszczędnego trybu życia (ascezy) i przeznaczania wszelkich zysków na ekspansję i rozwój firm.

ASYMILACJA → roztopienie się mniejszości etnicznej czy rasowej w grupie większościowej, przejęcie jej kultury, praw, obyczajów, zwyczajów, a niekiedy i wierzeń religijnych w celu uzyskania akceptacji większości i pełnej partycypacji w jej szansach życiowych. Z nadzieją na asymilację imigrantów czy uchodźców wiązała się ideologia multikulturalizmu, która jednak w niektórych krajach nie sprawdziła się. O ile na przykład asymilacja społeczności tureckiej w Austrii jest udana, o tyle odmowa asymilacji przez część muzułmanów w Szwecji czy Francji jest źródłem poważnych napięć i konfliktów społecznych, a także odrodzenia ruchów ­nacjonalistycznych i populistycznych.

Protest imigrantów

ASYNCHRONIA NORMATYWNA → koegzystencja norm i wartości pochodzących z różnych okresów historycznych. Charakteryzuje na przykład przez długi okres system prawny po rewolucji czy przełomie ustrojowym, kiedy stare prawo jeszcze obowiązuje, a nowe nie zostało jeszcze wprowadzone. Może to łatwo prowadzić do antynomii normatywnych, gdy te same kwestie regulowane są w sposób wzajemnie sprzeczny.

ASYNCHRONIA ROZWOJU → sytuacja, w której rozwój różnych fragmentów czy aspektów jednego i tego samego systemu społecznego biegnie różnymi torami i w różnym tempie (inaczej – rozwój gospodarki, inaczej – polityki, inaczej – rolnictwa, inaczej – przemysłu, inaczej – religii, inaczej – nauki itp.). Szczególnym przypadkiem jest opisywane przez Williama Ogburna (1886–1959) zapóźnienie kulturowe (ang. _cultural lag_) polegające na nienadążaniu przemian w kulturze za przyśpieszonym rozwojem nowych technologii.

ATAWIZM → forma regresu ewolucyjnego polegająca w przypadku jednostek na pojawieniu się zachowań lub poglądów z czasów zamierzchłych (np. turniejów rycerskich czy idei monarchistycznych), a w przypadku kultury na odrodzeniu typowych dla dawnych społeczeństw sposobów życia (tradycji, obyczajów i zwyczajów), które dzisiaj utraciły lub zmieniły swoje społeczne funkcje (np. moda retro czy dorożki konne w miastach ulubionych przez turystów). Mowa wtedy o przeżytkach kulturowych (ang. _cultural relicts_).

Tradycja mieszczańska

ATEIZM → jednoznaczne i kompletne odrzucenie idei istnienia boga czy innych istot nadprzyrodzonych. Traktowanie religii jako świadomości fałszywej, jak to określał Karol Marks (1818–1883) „opium dla ludu”. Implikuje wrogość wobec instytucji kościoła lub innych wspólnot religijnych (np. sekt).

ATOMIZACJA SPOŁECZNA → osłabienie lub zanik silnie powiązanych wspólnot i ewolucja społeczeństwa w stronę zbioru autonomicznych, izolowanych od siebie jednostek (jak określał to Gottfried Wilhelm Leibniz 1646–1716 – „monad”) realizujących swoje egoistyczne, prywatne dążenia i interesy, nawet kosztem innych ludzi. Klasyczny socjologiczny opis atomizacji znajdujemy w książce Davida Riesmana (1909–2002) o sugestywnym tytule _Samotny tłum_ (_The Lonely Crowd_).

ATROFIA → powolne obumieranie, zanikanie struktur i funkcji. Może dotyczyć reguł społecznych (norm i wartości). Na przykład: demoralizacja w relacjach międzyludzkich (zanik zaufania, lojalności, wzajemności, solidarności, szacunku), a w odniesieniu do prawa nierespektowanie zasad praworządności i ograniczanie wolności demokratycznych. Może też dotyczyć instytucji. Na przykład: ograniczenie roli sądu konstytucyjnego czy samorządu terytorialnego. Może wreszcie odnosić się do grup albo ruchów społecznych, przykładowo: demobilizacja i rozpad ruchu kontestatorskiego.

AUDYTORIUM → zbiorowość zebrana w miejscu specjalnie do tego przeznaczonym (np. w sali koncertowej, widowni teatralnej, sali filmowej, na stadionie sportowym), która przybyła specjalnie w celu wspólnego obserwowania i przeżywania jakiegoś wydarzenia artystycznego, rozrywkowego lub sportowego (np. koncertu, spektaklu, meczu), prezentowanego publicznie i wyreżyserowanego celowo dla widzów.

Audytorium

AUTOKRACJA → ustrój polityczny oparty na silnej, dyktatorskiej władzy głowy państwa, w którym niezależne instytucje i organizacje społeczeństwa obywatelskiego (np. samorząd, stowarzyszenia, organizacje pozarządowe, niezależne media) mają ograniczone pole działania lub są całkowicie eliminowane, debata publiczna zamiera, parlament ma charakter fasadowy, a wolności obywatelskie, a zwłaszcza prawa mniejszości ulegają ograniczeniu. Najostrzejszą, bo opartą na bezpośredniej przemocy, formą autokracji jest dyktatura.

AUTONOMIA → zagwarantowana prawnie (konstytucyjnie) niezależność jednych instytucji państwowych od drugich. W systemie demokratycznym, zgodnie z koncepcją podziału władz Karola Monteskiusza (1689–1755) dotyczy wzajemnych relacji między władzą ustawodawczą (parlamentem), wykonawczą (rządem) i sądowniczą (wymiarem sprawiedliwości). W konstytucjach demokratycznych, poczynając od Konstytucji Stanów Zjednoczonych, szczególny poziom autonomii jest przyznany trybunałom konstytucyjnym.

AUTOPREZENTACJA (ang. _self-presentation_) → celowe kształtowanie własnego wizerunku w celu wywarcia wrażenia na partnerze lub audytorium. Swoisty marketing osobisty. Przykładem jest _dress code_ obowiązujący personel banków czy na przeciwnym biegunie pozorowana niedbałość stroju i luz muzyków rockowych. W socjologii i psychologii społecznej zagadnienie to badają teorie zarządzania wrażeniami (_impression management_), z których najważniejsza to teoria dramaturgiczna Ervinga Goffmana (1922–1982).

Autoprezentacja

AUTORYTET → władza lub wpływ oparte na pełnej, bezwarunkowej akceptacji poglądów, przekonań, nakazów jakiejś osoby przez obywateli, pracowników, studentów, członków rodziny, parafian. W pokrewnym sensie osoba, z której zdaniem, poglądem, nakazem, radą inni bezwzględnie się liczą, uznając jej wyjątkową wiedzę, intuicję czy postawę moralną.

AUTOTELICZNE STOSUNKI SPOŁECZNE → takie, których sens i cel leży w samym obcowaniu partnerów ze sobą, bez względu na jakiekolwiek inne korzyści. Taki charakter ma np. rzeczywista przyjaźń niemotywowana jakimikolwiek osobistymi interesami czy chęcią wykorzystania partnera dla własnych celów.

AWANS SPOŁECZNY → przejście jednostki lub całej zbiorowości na wyższy szczebel hierarchii stratyfikacyjnej lub klasowej. Może mieć charakter wewnątrzpokoleniowy, gdy zmiana dokonuje się w ciągu jednego życia, np. poprzez nobilitację i wejście do warstwy arystokratycznej w średniowieczu, czy amerykańską karierę „od pucybuta do milionera” albo charakter międzypokoleniowy, gdy pokolenie dzieci należy już do innej klasy społecznej niż rodzice, co np. dotyczyło licznych grup ludności wiejskiej zdobywających wykształcenie i zawód w miastach w okresie PRL.

AWANS ZAWODOWY → uzyskanie wyższej pozycji zawodowej (stanowiska) lub wejście do wyżej cenionej grupy zawodowej niż ta, z którą jest się aktualnie związanym.

AZYL → schronienie przed zagrożeniami czy prześladowaniami religijnymi, etnicznymi czy politycznymi w kraju innym niż własny. Forma uchodźctwa, odmienna od częstszej dzisiaj ucieczki przed nędzą czy głodem, w poszukiwaniu szans ekonomicznych.