Zły Tyrmand - ebook

Leopold Tyrmand

Jed­na z le­gend pol­skiej li­te­ra­tu­ry. So­cja­li­stycz­ny play­boy, en­fant ter­ri­ble lat pięć­dzie­sią­tych, czło­wiek, któ­ry wy­dał ko­mu­ni­zmo­wi wal­kę na polu, na któ­rym sier­mięż­ny i nud­ny ustrój czuł się cał­ko­wi­cie bez­rad­ny. Pro­pa­go­wał mu­zy­kę ame­ry­kań­skich Mu­rzy­nów znie­na­wi­dzo­ną przez par­tyj­nych apa­rat­czy­ków, ubie­rał się w spo­sób, któ­ry ofi­cjal­na pra­sa uwa­ża­ła za ab­so­lut­nie nie­do­pusz­czal­ny, pi­sał tak, jak­by nie do­strze­gał po­nu­rej rze­czy­wi­sto­ści za oknem.

Jego styl by­cia po­trak­to­wa­no jak wy­zwa­nie rzu­co­ne ustro­jo­wi. Za­ka­za­ny ofi­cjal­nie jazz stał się mu­zy­ką naj­bar­dziej po­żą­da­ną przez mło­dzież. Ko­lej­ki po Złe­go, pierw­szy w so­cja­li­stycz­nej Pol­sce kry­mi­nał, były dłuż­sze niż ko­lej­ki po szyn­kę i po­ma­rań­cze. A Dzien­nik 1954, któ­ry na­pi­sał, gdy po­zba­wio­no go pra­cy, oka­zał się tak prze­ni­kli­wą ana­li­zą ustro­ju, że dłu­go nie chcia­no uwie­rzyć, iż na­praw­dę po­wstał w 1954 roku.

Dla czę­ści swe­go śro­do­wi­ska był wy­rzu­tem su­mie­nia, jed­nym z nie­wie­lu lu­dzi, któ­rzy w okre­sie sta­li­ni­zmu mie­li od­wa­gę od­mó­wić ko­la­bo­ra­cji z re­żi­mem, dla resz­ty tyl­ko li­chym ka­bo­ty­nem, któ­ry przez całe ży­cie grał wy­my­ślo­ną przez sie­bie po­stać. Dla pierw­szych był szla­chet­nym Don Ki­cho­tem, sze­ry­fem z we­ster­nu, któ­ry w po­je­dyn­kę wal­czy prze­ciw złu, dla dru­gich cwa­nia­kiem, de­pra­wu­ją­cym ma­ło­la­ty na tap­cza­nie w po­ko­iku Chrze­ści­jań­skie­go Sto­wa­rzy­sze­nia Mło­dzie­ży Mę­skiej. Jed­ni uwa­ża­li go za ar­bi­tra ele­gan­cji, inni za nie­po­waż­ne­go bi­ki­nia­rza. Za­ra­zem tra­gicz­ny i za­baw­ny, bo­ha­ter­ski i ma­łost­ko­wy, do bólu szcze­ry i fał­szy­wie upo­zo­wa­ny.

Wi­told Gom­bro­wicz na­pi­sał o nim: „Tyr­mand! Ta­lent! (…) jest naj­do­sko­nal­szą kon­ty­nu­acją na­szej ro­man­tycz­nej po­ezji, on prze­jął jej pió­ro­pusz, on pi­sze jej ciąg dal­szy, ale już na mia­rę no­wej hi­sto­rii: pro­le­ta­riac­kiej”. Ja­ro­sław Iwasz­kie­wicz miał Złe­go za Trę­do­wa­tą na­szych cza­sów, a An­drzej Ki­jow­ski pi­sał, że Tyr­mand to Bal­zac dla gów­nia­rzy. Krzysz­tof Teo­dor To­eplitz mó­wił o nim: pra­wo­daw­ca wszech oby­cza­jów, a Zyg­munt Ka­łu­żyń­ski – ym­kow­ski je­bus.

Jaki wła­ści­wie na­praw­dę był Le­opold Tyr­mand? Ko­muś, kto prze­czy­tał Dzien­nik 1954, Fi­li­pa, może jesz­cze Gorz­ki smak cze­ko­la­dy Lu­cul­lus, mo­gło­by się wy­da­wać, że wie to bar­dzo do­brze. Ktoś inny, kto wczy­tał się w por­tret męż­czy­zny w ko­lo­ro­wych skar­pet­kach w Zo­rzach wie­czor­nych Ta­de­usza Kon­wic­kie­go, bę­dzie już o Tyr­man­dzie wie­dział „na pew­no” o wie­le mniej. Praw­da o czło­wie­ku jest zwy­kle znacz­nie bar­dziej po­gma­twa­na niż on sam chciał­by ją przed­sta­wić, i mniej jed­no­znacz­na niż ob­raz, jaki może prze­cho­wać pa­mięć jed­ne­go czło­wie­ka.

Zły Tyr­mand jest pró­bą przyj­rze­nia się jed­nej z naj­gło­śniej­szych po­sta­ci pol­skiej kul­tu­ry oczy­ma tych, któ­rzy Tyr­man­do­wi to­wa­rzy­szy­li, kie­dy ro­dzi­ła się jego le­gen­da. Jed­no­cze­śnie jest swo­istym re­wer­sem Dzien­ni­ka 1954.

O Tyr­man­dzie zgo­dzi­li się opo­wie­dzieć mi lu­dzie, o któ­rych on wcze­śniej pi­sał w Dzien­ni­ku i wspo­mnie­niach pu­bli­ko­wa­nych w pa­ry­skiej „Kul­tu­rze”. Wśród nich wie­lu ta­kich, któ­rych nie ma już mię­dzy ży­ją­cy­mi: Agniesz­ka Osiec­ka i Ire­na Szy­mań­ska, An­drzej Ja­rec­ki, Zyg­munt Ka­łu­żyń­ski, Ste­fan Ki­sie­lew­ski, Szy­mon Ko­by­liń­ski, Eryk Li­piń­ski i Jan Jó­zef Szcze­pań­ski.

Wspo­mi­na­li pod­czas spo­tkań ze mną swe związ­ki z Tyr­man­dem Ali­na Ja­now­ska i Wan­da War­ska, Lu­dwik Je­rzy Kern, Ta­de­usz Kon­wic­ki, Ka­zi­mierz Koź­niew­ski, An­drzej Ku­ry­le­wicz, Je­rzy „Du­duś” Ma­tusz­kie­wicz, Zdzi­sław Naj­der i Krzysz­tof Teo­dor To­eplitz.

Wra­ca­li pa­mię­cią do spo­tkań z Le­opol­dem Tyr­man­dem lu­dzie, któ­rzy byli pier­wo­wzo­ra­mi bo­ha­te­rów Złe­go oraz jego żony i ko­chan­ki, w tym Bo­gna, le­gen­dar­na pol­ska Lo­li­ta z ła­mów Dzien­ni­ka 1954.

Książ­ka opo­wia­da o Tyr­man­dzie na tle sta­li­now­skiej i go­muł­kow­skiej Pol­ski. W 1965 roku wy­je­chał. O Tyr­man­dzie w Ame­ry­ce mó­wią tyl­ko ci, któ­rzy zna­li go, gdy żył jesz­cze w PRL.

Bo w Ame­ry­ce na­ro­dził się zu­peł­nie inny Tyr­mand. Kon­ser­wa­ty­sta, an­ty­li­be­rał, sta­tecz­ny pa­ter fa­mi­lias. Jego ob­raz stał się jesz­cze mniej jed­no­znacz­ny.

•••

Zły Tyr­mand to nowa, znacz­nie roz­bu­do­wa­na wer­sja książ­ki, któ­ra po raz pierw­szy uka­za­ła się w 1992 roku w se­rii „Wy­brań­cy Bo­gów” nie­ist­nie­ją­ce­go wy­daw­nic­twa „Sło­wo”. Zo­sta­ła po­sze­rzo­na o dzie­sięć no­wych roz­mów, mię­dzy in­ny­mi z Bar­ba­rą Hoff i Jó­ze­fą Hen­ne­lo­wą, Jó­ze­fem He­nem, Jo­an­ną, Kry­sty­ną i Je­rzym Ki­sie­lew­ski­mi, Ja­nu­szem Mor­gen­ster­nem oraz Boh­da­nem To­ma­szew­skim. Tak­że część po­zo­sta­łych roz­dzia­łów zo­sta­ło wzbo­ga­co­nych o wąt­ki, któ­re nie zna­la­zły się w pierw­szym wy­da­niu.

Szlachcic kurlandzki

Miesz­ka­li nie­opo­dal sie­bie. Ma­rian Ko­złow­ski na Kra­kow­skim Przed­mie­ściu, róg Bed­nar­skiej, tam gdzie dziś mie­ści się dom aka­de­mic­ki Dzie­kan­ka, Le­opold Tyr­mand na Trem­bac­kiej, róg Kra­kow­skie­go Przed­mie­ścia. Dzie­lił ich tyl­ko skwer Ho­ove­ra, po­mnik Mic­kie­wi­cza, no i szko­ły, do któ­rych cho­dzi­li. Ko­złow­ski do Czac­kie­go, Tyr­mand do Krecz­ma­ra.

Cza­sem spo­ty­ka­li się na pry­wat­kach or­ga­ni­zo­wa­nych przez wspól­nych zna­jo­mych. Lo­lek był bar­dzo lu­bia­ny i cie­szył się po­wo­dze­niem u dziew­czyn. Ale czę­ściej na­ty­ka­li się na sie­bie na uli­cy. Pew­ne­go dnia obaj wpa­dli na ma­sze­ru­ją­cy No­wym Świa­tem po­chód bo­jów­ka­rzy ONR-Fa­lan­ga. Ko­złow­ski do­brze za­pa­mię­tał lęk Tyr­man­da przed nie­na­wist­nym tłu­mem, któ­ry szedł i ka­mie­nia­mi wy­bi­jał szy­by w ży­dow­skich skle­pi­kach.

Lo­lek był po­cho­dze­nia ży­dow­skie­go, ale to aku­rat ni­ko­mu w ich mie­sza­nym to­wa­rzy­stwie nie prze­szka­dza­ło. Jego dom nie był zresz­tą do­mem or­to­dok­syj­nie ży­dow­skim. Ma­rian Ko­złow­ski był w nim tyl­ko raz. Jak przez mgłę za­pa­mię­tał mat­kę Tyr­man­da, pięk­ną tle­nio­ną blon­dyn­kę, i ojca, przy­sa­dzi­ste­go, krę­pe­go męż­czy­znę, któ­ry pro­wa­dził ja­kiś za­kład szew­ski. Nie był na pew­no zwy­kłym szew­cem; to była ra­czej fir­ma pro­duk­cyj­na, za­moż­na, choc nie naj­bo­gat­sza. Ko­złow­ski za­pa­mię­tał zwa­ły cho­le­wek w któ­rymś z po­ko­jów, a może to był przed­po­kój miesz­ka­nia Tyr­man­dów na pierw­szym pię­trze. Gdy­by byli na­praw­dę bo­ga­ci, nie mie­li­by w domu ma­ga­zy­nu.

Lo­lek był je­dy­na­kiem. Po ma­tu­rze, któ­rą obaj skła­da­li w 1938 roku, wy­je­chał do Pa­ry­ża stu­dio­wać ar­chi­tek­tu­rę wnętrz na Aka­de­mii Sztuk Pięk­nych. Pod­czas woj­ny stra­ci­li się z oczu. Ko­złow­ski wró­cił do War­sza­wy do­pie­ro w 1953 roku i na­tych­miast, gdy tyl­ko o Tyr­man­dzie usły­szał, za­czął szu­kać go po re­dak­cjach. Wresz­cie do­dzwo­nił się. Spe­szy­ło go jed­nak, że Tyr­mand nie prze­ja­wił na­wet cie­nia ra­do­ści, choć prze­cież tak nie­wie­lu spo­śród ich wspól­nych przed­wo­jen­nych przy­ja­ciół prze­ży­ło. Na py­ta­nie, gdzie się spo­tka­ją, od­parł, że bywa u Li­te­ra­tów, więc je­śli Ko­złow­ski bę­dzie miał ocho­tę, może wstą­pić.

To nie było za­pro­sze­nie, ja­kie­go ocze­ki­wał. Po­dał Tyr­man­do­wi swój nu­mer te­le­fo­nu i po­wie­dział, że je­śli bę­dzie miał spo­sob­ność, niech za­dzwo­ni.

To był ich ostat­ni kon­takt.

– Po­noć opo­wia­dał pu­blicz­nie, iż jego ro­dzi­na po­cho­dzi ze szlach­ty kur­landz­kiej – mówi Ma­rian Ko­złow­ski. – To tłu­ma­czy­ło­by, dla­cze­go nie chciał się ze mną spo­tkać. Wo­lał nie od­na­wiać zna­jo­mo­ści z ludź­mi, któ­rzy wie­dzie­li o nim wię­cej, niż chciał, by wie­dzia­no. Ra­zi­ło mnie to, bo za­pa­mię­ta­łem go z 1938 roku jako faj­ne­go kum­pla.Najlepszy felietonista w Wilnie

Póź­ną je­sie­nią 1939 roku Wil­no za­ro­iło się od uchodź­ców z War­sza­wy i in­nych za­ję­tych przez Niem­ców pol­skich miast. Byli Jan Kur­na­ko­wicz, Han­ka Or­do­nów­na, Han­ka Bie­lic­ka, Da­nu­ta Sza­flar­ska, Igor Smia­łow­ski, Lu­dwik Sem­po­liń­ski, Ja­nusz Min­kie­wicz, Swia­to­pełk Kar­piń­ski, Zyg­munt Kę­sto­wicz. Był tak­że Tyr­mand, któ­ry w War­sza­wie peł­nej roz­hi­ste­ry­zo­wa­nych an­ty­ży­dow­sko Niem­ców nie miał ze swo­im wy­glą­dem cze­go szu­kać. Wil­no było wol­ne od Niem­ców i po­zor­nie wol­ne od Ro­sjan, któ­rzy po „wy­zwo­le­niu” mia­sta od­da­li je na osiem mie­się­cy rzą­dzo­nej przez An­ta­na­sa Sme­to­nę Li­twie.

Gdy w czerw­cu 1940 roku po­now­nie za­gar­nę­li Wil­no, jako od­set­ki wzię­li resz­tę Li­twy.

– Cza­sy Li­twy Sme­to­now­skiej to były dla mnie naj­czar­niej­sze chwi­le oku­pa­cji – wspo­mi­na Fran­ci­szek Wa­lic­ki. – Cho­dzi­łem wte­dy do szko­ły. Do­brze pa­mię­tam, jak wy­glą­da­ła na­uka hi­sto­rii Li­twy i ję­zy­ka li­tew­skie­go. Na­cjo­na­lizm, wręcz fa­szyzm li­tew­ski, osten­ta­cyj­nie i z sa­tys­fak­cją tłam­sił wszel­kie ob­ja­wy pol­sko­ści, msz­cząc się za lata, gdy Wil­no na­le­ża­ło do Pol­ski. Do­pie­ro kie­dy wró­ci­li Ro­sja­nie, ten na­cjo­na­lizm mu­siał skryć się gdzieś głę­bo­ko w no­rach.

Po­znał Tyr­man­da w ka­wiar­ni u Do­rma­na, na rogu Mic­kie­wi­cza i Prze­skok, gdzie spo­ty­ka­li się pol­scy ucie­ki­nie­rzy. Tyr­man­da cią­gnę­ło do Do­rma­na szcze­gól­nie, bo gry­wał tam je­dy­ny wte­dy w Wil­nie ze­spół jaz­zo­wy Low­ki Ili­gow­skie­go, umie­jęt­nie im­pro­wi­zu­ją­ce­go na klar­ne­cie i sak­so­fo­nie te­no­ro­wym. Moż­na było po­słu­chać jaz­zo­wych stan­dar­dów Duke’a El­ling­to­na, Ben­ny’ego Go­od­ma­na czy Glen­na Mil­le­ra. Dla Wa­lic­kie­go jazz był po­cią­ga­ją­cą i ta­jem­ni­czą no­wo­ścią, dla otrza­ska­ne­go w wiel­kim świe­cie (Kra­wa­ty tyl­ko z fir­my By­ron na Champs Ély­sées – wspo­mi­na Wa­lic­ki) Tyr­man­da chy­ba kon­ty­nu­acją pa­ry­skich fa­scy­na­cji.

Po la­tach Fran­ci­szek Wa­lic­ki na­pi­sał o Tyr­man­dzie: „Był moim guru, nie­zrów­na­nym prze­wod­ni­kiem i nie­kwe­stio­no­wa­nym au­to­ry­te­tem”.

Pierw­sza wo­jen­na zima była bar­dzo su­ro­wa, mro­zy do­cho­dzi­ły do trzy­dzie­stu pię­ciu stop­ni Cel­sju­sza. To wte­dy Tyr­mand, mar­z­ną­cy w przy­wie­zio­nej z War­sza­wy lek­kiej je­sion­ce, do­stał w pre­zen­cie od Wa­lic­kie­go gra­na­to­wy szal; je­den z dwóch, któ­ry Wa­lic­ki – jako stu­dent wy­dzia­łu na­wi­ga­cji Pań­stwo­wej Szko­ły Mor­skiej – wy­fa­so­wał w cza­sie ostat­nie­go przed­wo­jen­ne­go rej­su szkol­nej fre­ga­ty „Dar Po­mo­rza”.

„Od owe­go cza­su szal ten był ze mną wszę­dzie – pi­sał Tyr­mand w Dzien­ni­ku 1954 – w po­dró­żach i wię­zie­niach, w mo­rzach i w gó­rach. Przy­wią­za­łem się do nie­go, jest mój jak pa­znok­cie i wło­sy. Tro­chę się prze­cie­ra, ce­ru­ję go nie­ustan­nie. Wie­rzę w jego moc przy­na­leż­no­ści, któ­ra jest czymś do­brym, czę­ścią mnie i mo­jej eg­zy­sten­cji”.

– Był nie­prze­cięt­nie in­te­li­gent­ny, do­strze­ga­li to wszy­scy, któ­rzy z nim roz­ma­wia­li – wspo­mi­na Fran­ci­szek Wa­lic­ki. – Wy­da­wał się lek­ko nie­obec­ny, a jed­nak cały czas był bacz­nie sku­pio­ny.

By­wał czę­stym go­ściem w domu ro­dzi­ców Wa­lic­kie­go pod Wil­nem, pra­wie do­mow­ni­kiem. Któ­re­goś dnia Wa­lic­ki za­py­tał go wprost, czy jest Ży­dem? Nie od­po­wie­dział. Uśmiech­nął się tyl­ko ta­jem­ni­czo i po­ka­zał krzy­żyk na pier­siach.

Utrzy­my­wał się z pi­sa­nia do ga­zet. W lip­cu 1940 roku za­czę­ła wy­cho­dzić w Wil­nie „Praw­da Kom­so­mol­ska”, dzien­nik Ko­mu­ni­stycz­ne­go Związ­ku Mło­dzie­ży Li­twy. Nie­mal od po­cząt­ku pra­co­wał w niej Tyr­mand, naj­pierw jako re­dak­tor dzia­łu spor­to­we­go, po­tem sta­ły fe­lie­to­ni­sta (ru­bry­ka no­si­ła ty­tuł „Na kan­wie dnia”) i je­den z czte­rech eta­to­wych dzien­ni­ka­rzy ga­ze­ty. Fran­ci­szek Wa­lic­ki, tak­że współ­pra­cow­nik „Praw­dy”, ob­li­czył, że Tyr­mand wy­dru­ko­wał w niej sto czter­dzie­ści dwa fe­lie­to­ny, pierw­szy 28 lip­ca 1940 roku, ostat­ni 2 kwiet­nia roku na­stęp­ne­go.

Wa­lic­ki czter­dzie­ści lat po woj­nie przedarł się przez zszyw­ki „Praw­dy Kom­so­mol­skiej” w wi­leń­skiej Bi­blio­te­ce Aka­de­mii Nauk Li­twy, daw­nej Bi­blio­te­ce Wró­blew­skich. Zna­lazł fe­lie­to­ny, ale na­zwi­ska Le­opold Tyr­mand w pi­śmie nie było. Jego ar­ty­ku­ły, jak wszyst­kie wte­dy w pra­sie so­wiec­kiej, uka­zy­wa­ły się nie­pod­pi­sa­ne.

W 1987 roku pod­czas po­świę­co­nej Tyr­man­do­wi se­sji w klu­bie Hy­bry­dy w War­sza­wie Wa­lic­ki i Re­mi­giusz Szczę­sno­wicz za­czę­li czy­tać fe­lie­to­ny z „Praw­dy”. Usły­sze­li, że to pro­wo­ka­cja. Wte­dy Fran­ci­szek Wa­lic­ki od­szu­kał ży­ją­ce­go w Miń­sku Al­gir­da­sa Pro­ka­pa­vi­cziu­sa (Ol­gier­da Pro­ko­po­wi­cza), wo­jen­ne­go re­dak­to­ra na­czel­ne­go „Praw­dy Kom­so­mol­skiej”, i po­pro­sił o po­twier­dze­nie, jak było na­praw­dę. Otrzy­mał pi­sem­ne oświad­cze­nie, że wszyst­kie fe­lie­to­ny w ru­bry­ce „Na kan­wie dnia” wy­szły spod pió­ra Le­opol­da Tyr­man­da.

„Tyr­mand sia­dał do ma­szy­ny i pi­sał jed­nym tchem bez po­pra­wek” – wspo­mi­nał Ol­gierd Pro­ko­po­wicz w li­ście do Wa­lic­kie­go. Wa­lic­ki za­cho­wał to oświad­cze­nie jako do­wód dla nie­do­wiar­ków.

Tyr­mand pu­bli­ko­wał tak­że re­cen­zje z fil­mów i im­prez mu­zycz­nych oraz re­da­go­wał „Praw­dę Pio­nier­ską”, co­ty­go­dnio­wy do­da­tek dla dzie­ci. Uka­zy­wa­ły się w nim opo­wia­da­nia, wier­sze, pro­po­zy­cje gier i za­baw, szki­ce o Cho­pi­nie i Mic­kie­wi­czu, a tak­że ką­cik po­rad­ni­czy, a w nim: Hi­sto­ria ka­ra­bi­nu, Hi­sto­ria spa­do­chro­nu, ar­ty­kuł O ma­sce prze­ciw­ga­zo­wej.

– My­ślę, że fakt, iż Tyr­mand zna­lazł się wte­dy w „Praw­dzie”, moż­na tłu­ma­czyć pew­nym przy­cza­dze­niem ko­mu­ni­zmem – uwa­ża Fran­ci­szek Wa­lic­ki. – Pi­sał z peł­nym prze­ko­na­niem, to się po pro­stu czu­ło. Zresz­tą nie miał wte­dy bliż­sze­go niż ja przy­ja­cie­la i my­ślę, że wo­bec mnie nie uda­wał­by. Był za­fa­scy­no­wa­ny tą epo­ką.

„Rzecz rzad­ko spo­ty­ka­na, ale na po­cząt­ku sierp­nia mie­li­śmy w Wil­nie kar­na­wał – pi­sał Tyr­mand w fe­lie­to­nie z 6 sierp­nia 1940 roku. – Kar­na­wał, a ra­czej na­strój kar­na­wa­ło­wy za­czął się wraz z ogło­sze­niem przez ra­dio ostat­nich wia­do­mo­ści z Mo­skwy. Było to dnia 3 sierp­nia.

Nie zdo­łał jesz­cze za­paść zmierzch, gdy uli­ce wy­peł­ni­ły się roz­ra­do­wa­ny­mi tłu­ma­mi. Twa­rze tak jak­by roz­świe­tlo­ne czymś uro­czy­stym, czymś ta­kim, co się prze­ja­wia nie co­dzien­nie, a tyl­ko przy nad­zwy­czaj­nych oka­zjach, przy świę­cie. Moż­na po­wie­dzieć, iż uli­ca wy­szła na uli­cę i zro­bi­ła zeń wła­sne po­dwór­ko. (…) Co chwi­la z więk­szych gru­pek bu­cha ra­dość falą bar­dziej skon­den­so­wa­ną, sły­chać dźwię­ki Ka­tiu­szy czy in­nej po­pu­lar­nej pio­sen­ki so­wiec­kiej, któ­re tak szyb­ko pod­chwy­tu­je mu­zy­kal­ny tłum wi­leń­ski.

Z pla­cu Orzesz­ko­wej ru­sza na mia­sto po­chód mło­dzie­ży kom­so­mol­skiej. W cie­płej at­mos­fe­rze sierp­nio­we­go wie­czo­ru ja­sno ja­rzą się po­chod­nie, nie­sio­ne przez ma­ni­fe­stu­ją­cych. Po­chod­nie wy­zwo­le­nia i ja­sne­go no­we­go bytu. Sym­bol taki pro­sty, a taki głę­bo­ki. Tłum przy­jaź­nie, cie­pło wita kom­so­mol­ców. De­mon­stra­cja ro­śnie, po­tęż­nie­je, z garst­ki en­tu­zja­stycz­nej mło­dzie­ży prze­ra­dza się w ogrom­ny po­chód. Na­strój pa­nu­je ra­do­sny, z do­miesz­ką upo­je­nia…

W tłu­mie wy­peł­nia­ją­cym chod­ni­ki prze­wi­ja­ją się z rzad­ka mun­du­ry Ar­mii Czer­wo­nej. Mun­du­ry od­święt­ne, ele­ganc­kie, twa­rze peł­ne zro­zu­mie­nia dla tego, co wi­dzą. Tłum szu­ka wza­jem­ne­go kon­tak­tu, co­raz gę­ściej spo­ty­ka się cy­wi­lów w swo­bod­nej po­ga­węd­ce z woj­sko­wy­mi, wi­dać od razu, że ta ar­mia i ten lud to nie­ro­ze­rwal­na ca­łość.

A w tak zwa­nych lo­ka­lach roz­ryw­ko­wych, daw­nych świą­ty­niach szla­chec­ko-pol­skie­go czy li­tew­skie­go ka­pi­ta­li­zmu, gdzie po­ku­tu­je do­tąd duch za­ka­mie­nia­łe­go pi­jań­stwa, gdzie wy­mu­ska­ni ofi­ce­ro­wie i roz­ma­ici «ka­cy­ko­wie» bur­żu­azyj­nej ad­mi­ni­stra­cji od­pra­wia­li swe mi­ste­ria, tak i tej nocy nie­do­bit­ki sta­re­go ustro­ju piją na umór, szu­ka­jąc po­cie­sze­nia za «krzyw­dę» któ­ra je spo­tka­ła… Brrr, wy­da­je to się już tak da­le­kie jak ob­ra­zy z ze­szłe­go stu­le­cia”.

Pi­sał nie tyl­ko o po­li­ty­ce. Tak­że o ru­chu sta­cha­now­skim, o wyż­szo­ści for­my „to­wa­rzysz” nad for­mą „pan”, o biu­ro­kra­cji, śmie­ciach i ba­ła­ga­nie w mie­ście, o bra­ku nart w skle­pach, choć prze­cież nad­cho­dzi zima, wresz­cie o po­trze­bie obro­ny Wil­na przed li­tu­ani­za­cją. Pi­sał bez po­pra­wek, a jego fe­lie­to­ny cen­zu­ro­wa­ne były wy­łącz­nie przez na­czel­ne­go, Ol­gier­da Pro­ko­po­wi­cza. To były naj­lep­sze fe­lie­to­ny, ja­kie uka­zy­wa­ły się wów­czas w wi­leń­skich ga­ze­tach – na­pi­sał Pro­ko­po­wicz do Fran­cisz­ka Wa­lic­kie­go – i za­wsze wy­mie­rzo­ne swym ostrzem w Hi­tle­ra.

To nie było ani po­li­tycz­nie słusz­ne, ani roz­sąd­ne, bo Hi­tler był wte­dy so­jusz­ni­kiem Sta­li­na i Związ­ku So­wiec­kie­go, więc i tak ża­den atak na nie­go nie mógł się w pi­śmie uka­zać. Pro­ko­po­wicz pra­co­wi­cie tę­pił ostrze Tyr­man­dow­skiej „Kan­wy dnia”, ten ze zro­zu­mie­niem go­dził się na in­ge­ren­cje, a na­stęp­ne­go dnia znów przy­no­sił ko­lej­ny tekst ata­ku­ją­cy Hi­tle­ra.

– Wszyst­ko się po­wta­rza­ło, ja go ro­zu­mia­łem i cier­pli­wie cią­łem fe­lie­to­ny w od­po­wied­nią stro­nę – opo­wia­dał Pro­ko­po­wicz Wa­lic­kie­mu pod­czas spo­tka­nia.

Po la­tach Fran­ci­szek Wa­lic­ki mówi, że na­wet wte­dy były w Wil­nie ty­sią­ce lep­szych spo­so­bów za­ra­bia­nia na ży­cie niż pra­ca w ta­kiej re­dak­cji, i to za psie gro­sze.

– Tyr­mand wie­le razy cy­to­wał zda­nie Bi­smarc­ka, że kto, ma­jąc lat dwa­dzie­ścia, nie jest so­cja­li­stą, jest po pro­stu nie­in­te­li­gent­ny, ale kto, ma­jąc lat czter­dzie­ści, so­cja­li­stą po­zo­sta­je, ten jest zwy­czaj­nie głu­pi – do­da­je Wa­lic­ki. – W jed­nej ze swych ksią­żek na­pi­sał, że wi­dać nie był in­te­li­gent­ny, bo ma­jąc osiem­na­ście lat nie pod­dał się wpły­wo­wi so­cja­li­zmu. Te sto czter­dzie­ści dwa fe­lie­to­ny w „Praw­dzie” świad­czą jed­nak, że to nie­praw­da.

„Li­twa zmie­ni­ła osta­tecz­nie czas środ­ko­wo­eu­ro­pej­ski na czas wschod­nio­eu­ro­pej­ski, czy­li mo­skiew­ski – pi­sał Tyr­mand 8 sierp­nia 1940 roku (…). W chwi­li, gdy do­stra­ja­my na­sze ze­gar­ki do cza­su ze­ga­rów mo­skiew­skich, mu­szą się każ­de­mu na­su­nąć pew­ne głęb­sze re­flek­sje. Nie wy­star­czy prze­cież zrów­nać je­dy­nie po­zy­cje na­szych wska­zó­wek z mo­skiew­ski­mi, ujed­no­staj­nić rytm na­szych me­cha­ni­zmów z tam­ty­mi, trze­ba pójść da­lej. To jest jed­na z licz­nych form tych prze­mian, któ­re cze­ka­ją całe na­sze ży­cie, przy­jem­na, lecz mało istot­na drob­nost­ka. Me­ta­mor­fo­za za­sad­ni­cza nie koń­czy się ani nie za­czy­na od prze­sta­wia­nia ze­gar­ków. Mu­si­my «prze­sta­wić» całe ży­cie, mu­si­my «pod­pę­dzić wska­zów­ki» pro­duk­cji, oświa­ty, kul­tu­ry, wa­run­ków bytu do wska­zó­wek Ze­ga­ra Krem­low­skie­go.

Bie­rze­my to wszy­scy po­god­nie, lecz sta­now­czo. Dziś w nocy zmie­ni­li­śmy usta­wie­nie wska­zó­wek ze­ga­rów, na­wią­za­li­śmy jesz­cze jed­ną nit­kę, nit­kę drob­ną i cie­niut­ką, ze spo­łe­czeń­stwem ZSRS. Ale w mo­men­cie, gdy­śmy tego do­ko­ny­wa­li, przy­rze­kli­śmy so­bie, że nit­kę tę bę­dzie­my po­gru­biać, aż utwo­rzy się z niej gru­by, po­tęż­ny sznur, wią­żą­cy nas ze Związ­kiem So­wiec­kim, sznur, któ­re­go nic nie po­tra­fi ze­rwać”.

– Uwa­ża pan, że to mo­gła być sa­ty­ra? Pro­szę pana, gdy­by wte­dy, w tam­tym cza­sie, ktoś za­czął choć­by tyl­ko po­dej­rze­wać, że Tyr­mand nie my­śli tak na­praw­dę, cała re­dak­cja bar­dzo szyb­ko zna­la­zła­by się na Da­le­kiej Pół­no­cy – mówi Fran­ci­szek Wa­lic­ki.

Wio­sną 1941 roku Tyr­mand na­gle znik­nął. Zo­stał aresz­to­wa­ny. Zna­le­zio­no u nie­go ja­kieś pod­ziem­ne ulot­ki czy wy­nie­sio­ne z dru­kar­ni czcion­ki. Ol­gierd Pro­ko­po­wicz pró­bo­wał do­wie­dzieć się cze­goś o jego lo­sie przez swe­go bra­ta pra­cu­ją­ce­go w pro­ku­ra­tu­rze.

– Ty się le­piej w to nie mie­szaj – usły­szał. – To bar­dzo zła spra­wa.

Po­now­nie Tyr­mand i Wa­lic­ki zo­ba­czy­li się do­pie­ro po woj­nie.

Nig­dy w roz­mo­wach nie wra­ca­li do okre­su wspól­nej pra­cy w „Praw­dzie Kom­so­mol­skiej”. Zresz­tą, jak zo­rien­to­wał się Wa­lic­ki, Tyr­mand ni­ko­mu o tym nie opo­wie­dział. Mó­wił je­dy­nie, jak po­to­czy­ły się jego dal­sze wo­jen­ne losy: ro­bo­ty w Niem­czech, na któ­re zgło­sił się, uda­jąc Fran­cu­za (miał le­gi­ty­ma­cję stu­denc­ką fran­cu­skiej uczel­ni), służ­ba w cha­rak­te­rze ka­mer­dy­ne­ra u ja­kie­goś nie­miec­kie­go ge­ne­ra­ła we Frank­fur­cie. Ktoś na­wet po­ka­zy­wał Wa­lic­kie­mu ge­ne­ral­ską wil­lę. Po­tem nie­uda­na pró­ba prze­bi­cia się do Szwe­cji i osta­tecz­nie obóz w Nor­we­gii.

Spo­ty­ka­li się w Ymce na Ko­nop­nic­kiej i pod­czas wa­ka­cji, kie­dy Tyr­mand przy­jeż­dżał na Hel, do Cha­łup albo do Ja­star­ni. Naj­pierw z ko­lej­ny­mi dziew­czy­na­mi, być może na­wet jed­na z nich była Bo­gną, póź­niej z obu pol­ski­mi żo­na­mi. Da­lej za­ko­cha­ny był w jaz­zie, któ­ry uwa­żał za mu­zy­kę lu­dzi uci­śnio­nych. Sły­szał w nim tę­sk­no­tę do wol­no­ści. Dla­te­go tak bar­dzo lgnął do tej mu­zy­ki w la­tach czter­dzie­stych i pięć­dzie­sią­tych i dla­te­go po­rzu­cił ją, gdy jazz stra­cił już smak owo­cu za­ka­za­ne­go.

„To było coś, o co wal­czył i czym mnie za­ra­ził – mó­wił Wa­lic­ki w wy­wia­dzie dla «Odry» – (…) naj­lep­szym dzie­łem, ja­kie w swo­im ży­ciu na­pi­sał, była książ­ka U brze­gów jaz­zu”.

Ra­zem – Wa­lic­ki był wte­dy dzien­ni­ka­rzem „Gło­su Wy­brze­ża” w Gdań­sku – zor­ga­ni­zo­wa­li pierw­szy so­poc­ki fe­sti­wal jaz­zo­wy w 1956 roku, po­tem dru­gi. Ale rów­nież obaj szyb­ko za­czę­li od jaz­zu od­cho­dzić. Tyr­mand zro­bił to w mo­men­cie, gdy jazz z mu­zy­ki wo­ju­ją­cej i nie­po­kor­nej za­czął sta­wać się mu­zy­ką dwor­ską. Kie­dy wszedł do fil­har­mo­nii, a jazz­ma­ni za­mie­ni­li swe ła­chy na gar­ni­tu­ry i przy­ję­li rzą­do­we sub­wen­cje.

– Baw­cie się da­lej beze mnie – po­wie­dział im wte­dy gło­śno.

Wa­lic­ki za­jął się mu­zy­ką mło­dej ge­ne­ra­cji – tak na­zy­wa­no wte­dy rock and roll – pra­cu­jąc na ty­tuł „ojca chrzest­ne­go pol­skie­go roc­ka”.

– To rock stał się wte­dy mu­zy­ką wal­czą­cą – mówi. – Mu­zy­ką, któ­ra biła się o nową kul­tu­rę, na­rzu­ca­jąc star­sze­mu po­ko­le­niu modę i spo­sób by­cia. Rock and roll był bun­tem prze­ciw­ko za­sta­nym war­to­ściom.

Mło­dzież z kon­cer­tów jaz­zo­wych, pod­czas któ­rych jesz­cze nie­daw­no sza­la­ła i ma­cha­ła ma­ry­nar­ka­mi, prze­nio­sła się na roc­ko­wi­ska. To zi­ry­to­wa­ło jazz­ma­nów. Wy­po­wie­dzie­li roc­ko­wi woj­nę. Uzna­li go za mu­zy­kę pry­mi­tyw­ną, któ­ra w do­dat­ku za­gro­zi­ła ich sta­tu­so­wi fi­nan­so­we­mu. Gdań­ski Jazz Club, któ­re­go twór­cą i pre­ze­sem był Wa­lic­ki, zo­stał przez Pol­ską Fe­de­ra­cję Jaz­zo­wą wy­klu­czo­ny z jej sze­re­gów. Po­wo­dem było lan­so­wa­nie nie­jaz­zo­wej gru­py Ry­thm and Blu­es. Gdy Mi­ni­ster­stwo Kul­tu­ry za­ka­za­ło ze­spo­ło­wi wy­stę­pów, fe­de­ra­cja po­par­ła re­pre­sje.

– Tyr­mand pró­bo­wał przy­wieść śro­do­wi­sko jazz­ma­nów do ja­kie­goś opa­mię­ta­nia, ale bez skut­ku – wspo­mi­na Wa­lic­ki. – Chciał po­go­dzić jazz z roc­kiem, or­ga­ni­zo­wał na­wet ja­kieś spo­tka­nia obu śro­do­wisk, ale bez po­wo­dze­nia.

Sam Tyr­mand za­re­ago­wał na rock and rol­la bar­dzo do­brze. Kie­dyś na­wet przy­niósł Wa­lic­kie­mu pły­tę Rol­ling Sto­ne­sów, chy­ba ich pierw­szą, i po­wie­dział:

– Po­słu­chaj tej mu­zy­ki, ża­den jazz nie się­ga pięt temu, co robi Mick Jag­ger.

Po­tem dłu­gi czas się nie wi­dy­wa­li. Po raz ostat­ni spo­tka­li się kil­ka mie­się­cy przed wy­jaz­dem Tyr­man­da z Pol­ski.

– To był już ktoś zu­peł­nie inny – mówi Wa­lic­ki. – Za­mknię­ty w so­bie, na­je­żo­ny, nie­kon­tak­to­wy.

Spra­wiał wra­że­nie czło­wie­ka, któ­ry sta­le spo­dzie­wa się ata­ku i bez­u­stan­nie musi być go­to­wy, by się bro­nić.Zemsta na elfie

Ja­ni­na Ba­lu­kie­wicz, w któ­rej ko­cha­ło się całe Wil­no, była tan­cer­ką w ope­ret­ce Lut­nia. Tam­te­go wie­czo­ru, gdy się po­zna­li, gra­ła Ja­pon­kę w Kra­inie uśmie­chu, a on sie­dział na wi­dow­ni w pierw­szym rzę­dzie. W pew­nym mo­men­cie za­czął się śmiać tak bar­dzo, że ona na sce­nie też nie wy­trzy­ma­ła. Wy­buch­nę­ła śmie­chem.

Po spek­ta­klu przy­szedł za ku­li­sy.

– Był bar­dzo szczu­pły, miał pięk­ne i wy­ra­zi­ste oczy – wspo­mi­na Ja­ni­na Ba­lu­kie­wicz. – Był we­so­ły, kpiar­ski, zło­śli­wy, ale czu­ło się pod tym wszyst­kim brak kin­dersz­tu­by.

W Dzien­ni­ku 1954 na­pi­sał, że wy­glą­da­ła na sce­nie jak ja­sno­wło­sy elf i była jego pierw­szą wiel­ką mi­ło­ścią. Ale ona nie za­pa­mię­ta­ła, by kie­dy­kol­wiek była mię­dzy nimi mowa o uczu­ciach. Spo­ty­ka­li się, raz na­wet spę­dzi­li wspól­nie syl­we­stra, bo Le­opold do­sko­na­le tań­czył, ale nie­wie­le po­nad­to.

A jed­nak, gdy spo­tka­li się po woj­nie – Ja­ni­na Ba­lu­kie­wicz była już wte­dy żoną Lu­dwi­ka Sem­po­liń­skie­go – Tyr­mand wró­cił do wspo­mnień.

Zo­ba­czy­ła go na uli­cy z pięk­ną, efek­tow­ną pa­nią.

– To moja mama – przed­sta­wił swo­ją, wy­glą­da­ją­cą na nie­wie­le od nie­go star­szą, to­wa­rzysz­kę.

Ja­ni­na Ba­lu­kie­wicz-Sem­po­liń­ska była bar­dzo za­sko­czo­na.

– A to mia­ła być moja żona – przed­sta­wił ją samą.

Tym była za­sko­czo­na jesz­cze bar­dziej.

Po­tem, przy oka­zji ja­kichś wy­stę­pów Sem­po­liń­skich w Ymce, za­pro­sił ją do po­ko­ju i po­ka­zał al­bum ze zdję­cia­mi swo­ich dziew­czyn. Było ich wie­le, ale na pierw­szym miej­scu wła­śnie ona. Wspól­nej zna­jo­mej wie­le razy ża­lił się póź­niej, jak źle się sta­ło, że Jan­ka wy­bra­ła in­ne­go.

„…ten wła­śnie typ ko­bie­ty, to po­łą­cze­nie war­szaw­skiej dziw­ki z wiel­ko­miej­skim szli­fem, to skrzy­żo­wa­nie dziec­ka Po­wi­śla z hol­ly­wo­odz­ką opra­wą, te drwią­ce, peł­ne ko­bie­ce­go ego­izmu, ja­sne oczy, za­dar­ty nos i peł­ne duże usta – to było to, co za­wsze po­do­ba­ło mi się sza­leń­czo” – na­pi­sał w Dzien­ni­ku.

W Wil­nie szła wła­śnie na spo­tka­nie z Tyr­man­dem, gdy do­wie­dzia­ła się o jego aresz­to­wa­niu. Byli umó­wie­ni, wspi­na­ła się ścież­ką pro­wa­dzą­cą do wil­li, w któ­rej wy­naj­mo­wał po­kój (miesz­kał tam też oj­ciec Edwar­da Dzie­woń­skie­go), gdy mi­nął ją pa­trol NKWD. Tyr­man­da w wil­li już nie za­sta­ła.

Wró­cił, gdy w Wil­nie byli Niem­cy. Przy­szedł do jej domu i po­wie­dział ro­dzi­com, że chciał­by zo­ba­czyć się z Jan­ką. W mie­ście wi­sia­ły już pla­ka­ty za­ka­zu­ją­ce miesz­kań­com pod groź­bą śmier­ci kon­tak­tów z Ży­da­mi. Oj­ciec za­re­ago­wał gwał­tow­nie. Tyr­mand od­wró­cił się i od­szedł bez sło­wa. Dłu­go mu­sia­ła go prze­pra­szać. A nie­dłu­go po­tem miał dość od­wa­gi, by pójść do Ar­be­it­sam­tu i zgło­sić się na ro­bo­ty do Nie­miec.

Po woj­nie wi­dy­wa­li się ra­czej przy­pad­ko­wo. W SPA­TiF-ie, kie­dyś w Pa­ry­żu, a raz spo­tka­li się w sa­mo­lo­cie. Prze­ga­da­li całą po­dróż.

– Miał twar­dy kark – wspo­mi­na Sem­po­liń­ska – to za­wsze mi się w nim po­do­ba­ło.

„…wte­dy, w Wil­nie, wy­glą­da­ła jak ja­sno­wło­sy elf, a dziś tyje i cią­gle nie­do­ma­ga z płu­ca­mi…” – na­pi­sał o niej w Dzien­ni­ku.

– Ze­mścił się za to, co po­wie­dzia­łam mu kie­dyś w Ja­star­ni – mówi Sem­po­liń­ska, i to jest pierw­sza rzecz, któ­rą mówi, za­py­ta­na o Tyr­man­da.

Byli na pla­ży w więk­szym to­wa­rzy­stwie. Tyr­man­do­wi na mo­ment roz­chy­lił się szla­frok.

– Ale wy­ho­do­wa­łeś so­bie brzu­szek, po­wie­dzia­łam – wspo­mi­na – a on mnie za to ob­sma­ro­wał.Sołdat z kufrem

An­drzej Kor­no­wicz, któ­ry w pu­bli­ko­wa­nych przez pa­ry­ską „Kul­tu­rę” wspo­mnie­niach Tyr­man­da wy­stę­pu­je jako Kre­to­wicz, po­znał go przy obie­dzie. W 1940 roku obaj sto­ło­wa­li się w wi­leń­skim Ko­mi­te­cie Po­mo­cy Uchodź­com. Kor­no­wicz, wte­dy stu­dent Uni­wer­sy­te­tu Ste­fa­na Ba­to­re­go, miesz­kał w bur­sie na uli­cy Sub­ocz, Tyr­mand wy­naj­mo­wał po­kój sub­lo­ka­tor­ski w ad­wo­kac­kiej wil­li nie­opo­dal gma­chu sądu wo­je­wódz­kie­go. W tym sa­mym domu miesz­ka­li tak­że Lu­dwik Sem­po­liń­ski i wspo­mi­na­ny przez Tyr­man­da Le­szek Za­wi­sza. Drzwi do po­koi nie mia­ły zam­ków, więc lo­ka­to­rzy umó­wio­ny­mi sy­gna­ła­mi mu­zycz­ny­mi da­wa­li so­bie znać, kie­dy bez­względ­nie nie na­le­ży ich nie­po­ko­ić, bo mają go­ści płci żeń­skiej. Wi­zy­tę ko­bie­ty u Tyr­man­da ozna­czał pusz­czo­ny na pa­te­fo­nie utwór Ra­ve­la.

Spo­ty­ka­li się sys­te­ma­tycz­nie na wie­czor­nych bry­dżach. Na­wet wte­dy, gdy Tyr­mand prze­stał już przy­cho­dzić do pol­skie­go ko­mi­te­tu po­mo­cy, bo od­krył, że ist­nie­je w Wil­nie tak­że ży­dow­ski, i to znacz­nie le­piej za­opa­trzo­ny.

– Od­bi­ło to mu się póź­niej czkaw­ką – wspo­mi­na Kor­no­wicz. – Po za­ję­ciu Wil­na przez Niem­ców oka­za­ło się, że dys­po­nu­je tyl­ko pa­pie­ra­mi ży­dow­ski­mi, a to jesz­cze bar­dziej po­gor­szy­ło jego sy­tu­ację.

Gdy sta­ło się ja­sne, że oku­pa­cja po­trwa jesz­cze dłu­go, Kor­no­wicz, Za­wi­sza i Tyr­mand po­sta­no­wi­li za­cząć coś ro­bić. Zna­le­zie­nie kon­tak­tu nie było trud­ne; or­ga­ni­za­cji nie­pod­le­gło­ścio­wych było wte­dy w Wil­nie mnó­stwo.

– Każ­dy ży­ją­cy pe­owiac­ką le­gen­dą eme­ry­to­wa­ny puł­kow­nik, każ­dy pa­trio­tycz­nie na­sta­wio­ny pro­fe­sor uni­wer­sy­te­tu two­rzył ja­kąś kon­spi­ra­cyj­ną or­ga­ni­za­cję – wspo­mi­na Kor­no­wicz. – Wy­obra­ża­li so­bie, że woj­na po­trwa góra pół roku, a po­tem przyj­dzie czas dzie­le­nia or­de­rów za od­wa­gę.

Głu­pia mło­dzież la­zła w to jak w dym, do­da­je, a puł­kow­ni­cy i pro­fe­so­ro­wie gro­ma­dzi­li do­ku­men­ta­cję, któ­rą z wdzięcz­no­ścią prze­ję­ło póź­niej NKWD. Tyr­man­da i Kor­no­wi­cza za­przy­siągł w pod­zie­miach ko­ścio­ła Świę­tych Pio­tra i Paw­ła na An­to­ko­lu puł­kow­nik Ku­li­kow­ski.

Ku­li­kow­ski, mówi Kor­no­wicz, był „pic i po­ma­chi­waj”, choć skut­ki wca­le nie były za­baw­ne. Jed­ne­go z ko­le­gów NKWD przy­nio­sło do celi z po­ła­ma­ny­mi koń­czy­na­mi, on sam stra­cił w wię­zie­niu dwa zęby. Tyl­ko do­wód­cy trza­ska­li pod­czas prze­słu­chań ob­ca­sa­mi i wszyst­ko śpie­wa­li.

Tyr­mand pra­co­wał w „Praw­dzie Kom­so­mol­skiej”. Ale Kor­no­wicz są­dzi, że to nie mo­gło być żad­ne za­uro­cze­nie czy na­wet sym­pa­tia do ko­mu­ni­zmu. Z prze­ko­na­nia pi­sy­wa­li wte­dy w Wil­nie Je­rzy Pu­tra­ment albo Ste­fan Ję­dry­chow­ski, ale nie Tyr­mand.

– To była siat­ka ma­sku­ją­ca jego dzia­łal­ność kon­spi­ra­cyj­ną – uwa­ża.

Bo w koń­cu Tyr­mand, Kor­no­wicz i Za­wi­sza zna­leź­li praw­dzi­wy kon­takt. An­drzej Kor­no­wicz mówi, że do­pie­ro dwa­dzie­ścia lat po woj­nie, czy­ta­jąc wy­da­ną w Lon­dy­nie książ­kę o wi­leń­skiej kon­spi­ra­cji, do­wie­dział się, że tra­fi­li do jed­nej z ko­mó­rek „Wa­chla­rza”, or­ga­ni­za­cji dy­wer­syj­nej wy­dzie­lo­nej ze Związ­ku Wal­ki Zbroj­nej. Wcze­śniej na­wet się tego nie do­my­ślał. W 1940 roku zna­ło się jed­ne­go czło­wie­ka w przód i dwóch w tył: to mu­sia­ło wy­star­czyć.

Kon­takt z puł­kow­ni­kiem Ba­bi­ni­czem zna­lazł Tyr­mand. Obaj pra­co­wa­li w re­dak­cji „Praw­dy”. Przy ja­kimś bry­dżu po­wie­dzie­li Ba­bi­ni­czo­wi, że nie chcą sie­dzieć bez­czyn­nie. Pra­co­wa­li dla nie­go pół roku, od je­sie­ni 1940 do aresz­to­wa­nia wio­sną 1941 roku. Do­sta­wa­li do wy­ko­na­nia ja­kieś nie­wiel­kie zle­ce­nia: prze­cie­ra­nie tras prze­rzu­to­wych, ja­kieś pa­czusz­ki do prze­wie­zie­nia, skok do Ki­szy­nio­wa, skąd trze­ba było przy­wieźć do Wil­na ro­dzi­nę in­ży­nie­ra z Pol­skich Za­kła­dów Lot­ni­czych. Tyr­mand kradł z dru­kar­ni ma­te­ria­ły do po­wie­la­cza, far­by i czcion­ki do ma­szy­ny ze­cer­skiej.

Po la­tach na­pi­sał w pa­ry­skiej „Kul­tu­rze”, że wpa­dli wła­śnie przez Ba­bi­ni­cza. Gdy we trzech po­sta­no­wi­li ucie­kać do Szwe­cji, po­pro­si­li go o po­moc.

„Przy­jął nas u sie­bie, po­czę­sto­wał kawą i cia­stem, a w dwa dni po­tem przy­szli en­ka­wu­dzi­ści i wy­gru­zi­li Lesz­ka, mnie i kol. Kre­to­wi­cza (sic!) pro­sto na Łu­kisz­ki. (…) Pana Ba­bi­ni­cza spo­ty­ka­łem pod tym sa­mym na­zwi­skiem gru­bo póź­niej w Pol­sce, w Związ­ku Li­te­ra­tów – wspo­mi­nał. – Spoj­rzał na mnie prze­cią­gle, ale mnie nie po­znał. (…) Ja też go już nig­dy nie po­zna­łem”.

An­drzej Kor­no­wicz jest jed­nak prze­ko­na­ny, że Wal­de­mar Ba­bi­nicz był tym, któ­ry wcią­gnął ich w praw­dzi­wą kon­spi­ra­cję i kie­ro­wał dzia­łal­no­ścią, a do wię­zie­nia na Łu­kisz­kach tra­fi­li za coś zu­peł­nie in­ne­go.

Wpa­dli wcze­sną wio­sną. Ostat­ni fe­lie­ton Tyr­man­da w „Praw­dzie Kom­so­mol­skiej” uka­zał się 2 kwiet­nia 1941 roku.

– Przy­szli po nas w nocy – wspo­mi­na Kor­no­wicz – ośle­pi­li la­tar­ka­mi i pod­sta­wi­li pod nos pi­sto­le­ty.

Miał przy so­bie tyl­ko zła­pa­ne w bie­gu dwie ko­szu­le i szczo­tecz­kę do zę­bów, gdy na Łu­kisz­kach, peł­nych już aresz­to­wa­nych Po­la­ków, uj­rzał wcho­dzą­ce­go przez wiel­kie drzwi soł­da­ta dźwi­ga­ją­ce­go ogrom­ną wa­li­zę i cięż­ki ku­fer. Za nim wkro­czył Tyr­mand z prze­rzu­co­nym przez ra­mię ple­dem i w zie­lo­nym ka­pe­lu­si­ku, ja­kie no­si­li wszy­scy trzej.

Tyr­mand, Kor­no­wicz i Za­wi­sza zo­sta­li roz­dzie­le­ni. Na­stęp­ny raz zo­ba­czy­li się do­pie­ro pod ko­niec maja na roz­pra­wie. Nie trwa­ła na­wet go­dzi­ny. Ob­wi­nie­ni­je, za­szczi­ta i pri­suż­die­ni­je po­szły bły­ska­wicz­nie. Nikt na­wet nie za­py­tał, czy przy­zna­ją się do winy. Sąd wszyst­ko miał w pa­pie­rach. NKWD oskar­ży­ło ich o przy­na­leż­ność do owej pierw­szej, nic nie­zna­czą­cej or­ga­ni­za­cji. O „Wa­chla­rzu” nie wie­dzie­li. Cała trój­ka do­sta­ła po osiem lat wię­zie­nia. Le­opold Tyr­mand na­pi­sał po­tem w pa­ry­skiej „Kul­tu­rze”, że ska­za­no go na dwa­dzie­ścia pięć.

– Być może miał jesz­cze ja­kiś do­dat­ko­wy za­rzut i dru­gą spra­wę – mówi Kor­no­wicz.

Po wy­ro­ku sie­dzie­li jesz­cze na Łu­kisz­kach kil­ka ty­go­dni, aż w nocy 22 czerw­ca Niem­cy roz­po­czę­li bom­bar­do­wa­nie mia­sta. Straż­ni­cy wy­cią­ga­li więź­niów z cel i ka­za­li scho­dzić na ko­la­nach z trze­cie­go pię­tra do cze­ka­ją­cych już cię­ża­ró­wek. Prze­wie­zio­no ich na dwo­rzec. Mie­li szczę­ście, bo bar­dzo wie­lu lu­dzi zo­sta­ło przez NKWD roz­strze­la­nych od razu w wię­zie­niu. Uje­cha­li po­cią­giem może dzie­sięć ki­lo­me­trów, gdy roz­po­czął się ko­lej­ny na­lot. Straż­ni­cy ze stra­chu roz­pierz­chli się, a więź­nio­wie wy­ła­ma­li drzwi wa­go­nu.

– Lo­lek chciał za­brać swo­ją wa­liz­kę – opo­wia­da Kor­no­wicz – ale zła­pa­łem go za rękę i w nogi.

Przez parę dni ukry­wa­li się na stry­chach do­mów osie­dla ko­le­jar­skie­go, pró­bu­jąc jed­no­cze­śnie za­ła­twić Tyr­man­do­wi ka­to­lic­ką me­try­kę. Gdy się nie uda­ło, roz­sta­li się. Kor­no­wicz prze­bił się na Bia­ło­ruś, Tyr­mand krę­cił się jesz­cze ja­kiś czas po pod­wi­leń­skich wio­skach. Nie zo­ba­czy­li się już nig­dy.Polski dziennik „Prawda Komsomolska”

– „Praw­da Kom­so­mol­ska” była w Wil­nie roku 1940 miej­scem dziw­nym – mówi Re­mi­giusz Szczę­sno­wicz. – Była ra­dziec­ką ga­ze­tą, w któ­rej pi­sa­no po pol­sku.

Tyr­mand schro­nił się w „Praw­dzie” po uciecz­ce z War­sza­wy. Szczę­sno­wicz zo­stał skie­ro­wa­ny do pra­cy w ga­ze­cie jako były re­dak­tor szkol­nej ga­zet­ki w daw­nym gim­na­zjum Mic­kie­wi­cza.

Tyr­mand re­da­go­wał w „Praw­dzie” dział spor­to­wy, ale pi­sy­wał tak­że rze­czy po­waż­ne i za­an­ga­żo­wa­ne; póź­niej zo­stał re­dak­to­rem do­dat­ku mło­dzie­żo­we­go „Praw­da Pio­nier­ska”. Jego miej­sce w dzia­le spor­to­wym za­jął Szczę­sno­wicz.

– Trud­no w ogó­le mó­wić o ja­kim­kol­wiek ów­cze­snym an­ty­ko­mu­ni­zmie Tyr­man­da – uwa­ża. – Jego an­ty­ko­mu­nizm zro­dził się o wie­le póź­niej, w ze­tknię­ciu z rze­czy­wi­sto­ścią sta­li­now­ską.

Wte­dy był szczę­śli­wy, że uda­ło mu się uciec przed hi­tle­row­ca­mi, że może pra­co­wać w pol­skiej ga­ze­cie, na­wet je­śli na­zy­wa się ona „Praw­da Kom­so­mol­ska”.

– Z jego wstęp­nia­ków wy­ni­ka­ło, że jest zwo­len­ni­kiem ko­mu­ni­zmu i Związ­ku Ra­dziec­kie­go, ale na­praw­dę nie moż­na się temu dzi­wić – mówi Szczę­sno­wicz.

Li­twa Sme­to­now­ska była kra­jem bo­ga­tym, ale na­sta­wio­nym bar­dzo na­cjo­na­li­stycz­nie. Po­la­cy mie­li od­po­ku­to­wać przed Li­twi­na­mi za całą hi­sto­rię. Za Ja­gieł­łę, Że­li­gow­skie­go, za Pił­sud­skie­go. Li­tew­skie wła­dze po­za­my­ka­ły pol­skie gim­na­zja i pol­skie ga­ze­ty. Ję­zyk li­tew­ski stał się w Wil­nie ję­zy­kiem urzę­do­wym, za pu­blicz­ne uży­wa­nie pol­skie­go gro­zi­ło aresz­to­wa­nie. An­ty­pol­skie szy­ka­ny były tak do­tkli­we, że po­now­ną ro­syj­ską oku­pa­cję wie­lu Po­la­ków w Wil­nie przy­ję­ło z ulgą. Zwią­zek So­wiec­ki wkro­czył z ha­sła­mi rów­no­ści i bra­ter­stwa wszyst­kich lu­dzi. Znów otwar­to pol­skie szko­ły, za­trud­nio­no pol­skich urzęd­ni­ków, uka­za­ły się pol­skie ga­ze­ty.

– Od­czu­li­śmy to jako wy­zwo­le­nie – mówi Re­mi­giusz Szczę­sno­wicz. – Dla­te­go chy­ba trud­no na­wet mó­wić o ko­la­bo­ra­cji.

Kie­dy w 1987 roku ra­zem z Fran­cisz­kiem Wa­lic­kim opo­wia­da­li o tym pod­czas tyr­man­dow­skiej se­sji w Hy­bry­dach, usły­sze­li, że są pro­wo­ka­to­ra­mi. Nie po­mo­gło na­wet ich pu­blicz­ne po­twier­dze­nie współ­pra­cy Tyr­man­da z ja­kąś taj­ną or­ga­ni­za­cją, dla któ­rej kradł z dru­kar­ni „Praw­dy” far­bę i pa­pier na taj­ne ga­zet­ki. Za to zo­stał póź­niej aresz­to­wa­ny przez NKWD. Wte­dy też znik­nął Szczę­sno­wi­czo­wi z oczu.

Gdy po oku­pa­cji ro­syj­skiej roz­po­czę­ła się nie­miec­ka, Szczę­sno­wicz uciekł z Wil­na. Wró­cił w lu­tym 1942 roku. Zdzi­wił się, gdy na uli­cy Śnia­dec­kich nie­spo­dzie­wa­nie uj­rzał okry­te­go ja­kimś cie­niut­kim pa­let­kiem Tyr­man­da. W mie­ście ist­nia­ło już ży­dow­skie get­to, a pa­trząc na Tyr­man­da, nikt nie mógł mieć wąt­pli­wo­ści, ja­kie­go jest po­cho­dze­nia.

– Przy­je­cha­łem z pro­win­cji – po­wie­dział Le­opold – szu­ka­łem zna­jo­mych, ale ni­ko­go nie uda­ło mi się od­na­leźć.

Szczę­sno­wicz bał się, ale za­pro­sił go do sie­bie. W mie­ście wi­sia­ły już ob­wiesz­cze­nia za­bra­nia­ją­ce pod groź­bą śmier­ci wszel­kich kon­tak­tów z Ży­da­mi. Tyr­mand opo­wie­dział mu o swo­im po­by­cie na Łu­kisz­kach, po­tem o uciecz­ce, gdy zmie­niał się oku­pant Wil­na. Po­zor­nie od­zy­skał wol­ność, w rze­czy­wi­sto­ści wpadł jak z desz­czu pod ryn­nę. To byli prze­cież Niem­cy, a on no­sił swo­ją se­mic­ką twarz jak do­ku­ment toż­sa­mo­ści. Wte­dy od­szu­kał w jed­nej z pod­wi­leń­skich wsi sta­re­go zna­jo­me­go, sze­fa po­ste­run­ku bia­ło­ru­skiej po­li­cji, a jed­no­cze­śnie współ­pra­cow­ni­ka pol­skie­go pod­zie­mia. Ów zna­jo­my, Kli­mo­wicz, wy­ro­bił mu nowe do­ku­men­ty. Miał od­tąd na­zy­wać się Le­opold de Tyr­mand, na­ro­do­wość fran­cu­ska.

Miesz­ka­li przez pe­wien czas wspól­nie, za­sta­na­wia­jąc się, z cze­go żyć. Po­sta­no­wi­li dru­ko­wać biu­le­tyn in­for­ma­cyj­ny i sprze­da­wać go w get­cie. Szczę­sno­wicz miał ma­szy­nę do pi­sa­nia, jego sio­stra ukry­te ra­dio, Tyr­mand znał an­giel­ski i fran­cu­ski. Z usły­sza­nych in­for­ma­cji re­da­go­wa­li ga­zet­kę. Mia­ła dwa­dzie­ścia eg­zem­pla­rzy na­kła­du, więc szyb­ko zre­zy­gno­wa­li. Wię­cej pie­nię­dzy przy­no­sił do­raź­ny han­del.

Wkrót­ce Niem­cy ogło­si­li za­ciąg na ro­bo­ty do Rze­szy. Tyr­mand świet­nie znał fran­cu­ski, więc po­sta­no­wił za­ry­zy­ko­wać. Po­da­jąc się za Fran­cu­za, po­szedł wprost pod la­tar­nię, do Ar­be­it­sam­tu.

– Mó­wił, że stam­tąd bę­dzie już miał bar­dzo bli­sko do Fran­cji – wspo­mi­na Szczę­sno­wicz.

Pod ko­niec lu­te­go 1942 roku wy­je­chał do Nie­miec.

Wkrót­ce po­tem ge­sta­po aresz­to­wa­ło Szczę­sno­wi­cza. Wy­wie­zio­no go na ro­bo­ty do Frank­fur­tu nad Me­nem. Pra­co­wał pod Darm­stad­tem, tam gdzie wy­sła­ny zo­stał tak­że Tyr­mand. Na­pi­sał do Ar­be­it­sam­tu, że gdzieś w oko­li­cy pra­cu­je jego ku­zyn, więc pro­si o ad­res. Wkrót­ce, z nie­miec­ką skru­pu­lat­no­ścią, otrzy­mał od­po­wiedź, że owszem, jest i pra­cu­je w Wies­ba­den.

Tyr­mand był tłu­ma­czem w za­kła­dzie, w któ­rym jego pod­opiecz­ny­mi byli kry­mi­na­li­ści i zło­dzie­jasz­ko­wie z Łu­ki­szek. Ży­cie miał wy­god­ne, do­pó­ki za­kład nie zo­stał zbom­bar­do­wa­ny. Ro­bot­ni­ków roz­dzie­lo­no i wy­wie­zio­no, więc tłu­macz prze­stał być po­trzeb­ny. Skie­ro­wa­no go do pra­cy fi­zycz­nej, uda­ło mu się jed­nak wy­łgać zła­ma­ną rze­ko­mo w mło­do­ści ręką, któ­ra wy­klu­cza­ła wy­si­łek. Dłu­gi czas Niem­cy nie mo­gli zna­leźć dla nie­go żad­nej ro­bo­ty. Po woj­nie chwa­lił się, że w hi­tle­row­skiej Rze­szy był je­dy­nym bez­ro­bot­nym na ro­bo­tach przy­mu­so­wych.

Szczę­sno­wicz na­pi­sał do nie­go, pro­po­nu­jąc spo­tka­nie.

– Ty masz trzy­dzie­ści ki­lo­me­trów do Darm­stad­tu i ja. Za­cho­waj­my się jak dy­plo­ma­ci i spo­tkaj­my w po­ło­wie dro­gi – od­pi­sał Tyr­mand.

Spo­tka­li się na dwor­cu w Darm­stad­cie.

Osta­tecz­nie Tyr­mand zo­stał kel­ne­rem w ele­ganc­kim ho­te­lu Ko­enig­shof we Frank­fur­cie, gdzie Szczę­sno­wicz cza­sem go od­wie­dzał. Mógł tam przy­cho­dzić, bo wy­wie­zie­ni z Li­twy trak­to­wa­ni byli in­a­czej niż resz­ta Po­la­ków i nie mu­sie­li no­sić łat z li­te­rą „P”.

– Pra­cu­jąc w Ko­enig­sho­fie, oszu­ki­wał Niem­ców na kart­kach żyw­no­ścio­wych – wspo­mi­na Szczę­sno­wicz. – Nie­raz też wi­dy­wa­łem, jak nie­wi­docz­ny w ku­chen­nym ko­ry­ta­rzy­ku pluł do po­da­wa­nej Niem­com zupy.

Na prze­ło­mie lat 1943 i 1944, gdy roz­po­czę­ły się bom­bar­do­wa­nia Frank­fur­tu, Tyr­mand wy­je­chał do Wied­nia. Tam naj­pierw pra­co­wał jako pa­lacz w ho­te­lu, po­tem jako pu­cy­but. Miesz­kał ką­tem na stry­chu. A kie­dy – opo­wia­dał po la­tach Szczę­sno­wi­czo­wi – do­ja­dło mu już pu­co­wa­nie bu­tów es­es­ma­nom, wy­je­chał do Szcze­ci­na. Chciał prze­drzeć się do neu­tral­nej Szwe­cji. Za­mu­stro­wał się już na­wet na ja­kimś stat­ku, któ­ry wo­ził to­wa­ry do Nor­we­gii, ale zo­stał zła­pa­ny. Resz­tę woj­ny spę­dził w obo­zie. Opi­sał to po­tem w Nie­dzie­li w Sta­van­ger.

Na­stęp­nym ra­zem spo­tka­li się do­pie­ro rok po woj­nie. Szczę­sno­wicz pra­co­wał w wy­dzia­le kul­tu­ry sto­łecz­nej Rady Na­ro­do­wej, a Tyr­mand wła­śnie wró­cił do Pol­ski za­chę­co­ny wej­ściem Mi­ko­łaj­czy­ka do rzą­du jed­no­ści na­ro­do­wej.

– Zo­ba­czy­li­śmy się na przy­stan­ku tram­wa­jo­wym – wspo­mi­na Szczę­sno­wicz. – On na­tych­miast wró­cił do pla­nów, ja­kie snuł jesz­cze w Niem­czech. Chciał za­kła­dać ga­ze­tę, już dzie­lił po­sa­dy.

Ale to było nie­moż­li­we. Zbyt wie­lu lu­dzi miał prze­ciw so­bie. Jego przy­wią­za­nie do Za­cho­du nie po­do­ba­ło się ko­mu­ni­stom, a de­mon­stra­cyj­ny ka­to­li­cyzm dzia­ła­czom po­cho­dze­nia ży­dow­skie­go, któ­rzy sie­dzie­li w wy­daw­nic­twach. Do­pie­ro Zły spo­wo­do­wał za­sad­ni­czą zmia­nę w jego ży­ciu. Szczę­sno­wicz spy­tał go kie­dyś, dla­cze­go ta książ­ka jest taka strasz­nie gru­ba.

– Nie wiem, czy kie­dy­kol­wiek będę mógł jesz­cze coś wy­dru­ko­wać – od­po­wie­dział.

W War­sza­wie Tyr­mand czę­sto wpa­dał do Szczę­sno­wi­czów na obia­dy. Dużo opo­wia­dał o jaz­zie, któ­ry uwa­żał za for­mę wal­ki z re­żi­mem. Ale jazz in­te­re­so­wał go tyl­ko tak dłu­go, do­pó­ki był za­ka­za­ny, do­pó­ki mu­siał kryć się w pod­zie­miu.

W 1957 roku Szczę­sno­wicz, któ­ry pra­co­wał już wte­dy w „Sztan­da­rze Mło­dych”, zor­ga­ni­zo­wał kon­kurs or­kiestr jaz­zo­wych. Przy­je­chał Wa­lic­ki z Ry­thm and Blu­esem i Mi­chaj Bu­ra­no, po­ma­ga­li mu Ro­man Wa­sch­ko i Krzysz­tof Sa­dow­ski. Pro­sił o współ­pra­cę tak­że Tyr­man­da, prze­cież nikt nie znał się na jaz­zie le­piej niż on. Od­mó­wił.

– Baw­cie się sami – po­wie­dział.

Dzien­nik 1954 Szczę­sno­wicz uwa­ża za mi­sty­fi­ka­cję.

– Czy­ta­no go naj­pierw w Ra­diu Wol­na Eu­ro­pa. Były w nim duże frag­men­ty, w któ­rych Tyr­mand pi­sał o mnie bar­dzo do­brze – wspo­mi­na. – W książ­ce nie po­zo­sta­ło z nich ani sło­wa.

Tyr­mand chciał go uka­rać, uwa­ża.

Po tak zwa­nym pro­ce­sie ta­ter­ni­ków, w któ­rym na kary wię­zie­nia ska­za­no kil­ko­ro mło­dych lu­dzi prze­my­ca­ją­cych do Pol­ski przez zie­lo­ną gra­ni­cę wy­daw­nic­twa pa­ry­skiej „Kul­tu­ry”, Szczę­sno­wicz na­pi­sał ar­ty­kuł, któ­re­go – jak mówi – dziś się wsty­dzi: Pa­choł­ko­wie księ­cia Gie­droy­cia. Wte­dy Tyr­mand po­sta­no­wił wy­kre­ślić go ze swe­go ży­cia.

Ale w opu­bli­ko­wa­nej w 1999 roku z rę­ko­pi­sów ory­gi­nal­nej wer­sji Dzien­ni­ka 1954 też nie ma frag­men­tów, któ­re Szczę­sno­wicz miał sły­szeć w ra­diu.Wszyscy podejrzewali wszystkich

Le­szek Za­wi­sza, po prze­czy­ta­niu pu­bli­ko­wa­nych w pra­sie opo­wie­ści Fran­cisz­ka Wa­lic­kie­go, An­drze­ja Mi­ło­sza i An­drze­ja Kor­no­wi­cza o wi­leń­skim okre­sie ży­cia Tyr­man­da, przy­słał do mnie list.

„…cho­ciaż współ­pra­ca Tyr­man­da (wte­dy za­le­d­wie dwu­dzie­sto­let­nie­go) z «Praw­dą Kom­so­mol­ską» nie była pięk­nym ge­stem, może i god­nym po­tę­pie­nia, mają ra­cję Mi­łosz i Kor­no­wicz, któ­rzy uwa­ża­ją ją za «dzia­łal­ność ma­sku­ją­cą, po­zwa­la­ją­cą prze­trwać»…” – pi­sał.

Za taką oce­ną, są­dził, prze­ma­wia szyb­kie przy­stą­pie­nie Tyr­man­da do kon­spi­ra­cji oraz jego po­sta­wa po­li­tycz­na i in­te­lek­tu­al­na, bar­dzo za­chod­nio­eu­ro­pej­ska i peł­na po­czu­cia hu­mo­ru.

„…po­zo­sta­wa­ła w ja­skra­wym kon­tra­ście z po­nu­rym du­chem sta­li­ni­zmu” – do­dał.