-
W empik go
Sprawcy, Ofiary, Świadkowie. Zagłada Żydów 1933-1945 - ebook
Wydawnictwo:
Tłumacz:
Data wydania:
1 września 2007
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
LUB
24,99 zł za tytuł
Tytuł dostępny w abonamencie Empik Go już od 24,99 zł / 30 dni
Sprawdź
Słuchaj i czytaj w abonamencie Go Standard już za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Standard daje możliwość dodania do biblioteki 3 dowolne tytuły w danym okresie rozliczeniowym (30 dni). Wybierasz z ponad 200 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Sprawcy, Ofiary, Świadkowie. Zagłada Żydów 1933-1945 - ebook
Książka wybitnego amerykańskiego historyka Raula Hilberga to kompendium wiedzy na temat zagłady Żydów podczas drugiej wojny światowej.
Autor opisuje mechanizmy zbrodni z trzech perspektyw. Część pierwsza przedstawia szerokie spektrum wykonawców – głównie niemieckich funkcjonariuszy reprezentujących różne warstwy społeczne i grupy zawodowe oraz ich kolaborantów w poszczególnych krajach. Część druga poświęcona jest losom prześladowanych i mordowanych podczas masowych egzekucji, w gettach, obozach koncentracyjnych i obozach śmierci. W ostatniej części analizowane są postawy i działania państw, instytucji i osób, które były świadkami zagłady Żydów.
Tak uporządkowany materiał pozwala lepiej uchwycić interakcje, jakie zachodziły między mordującymi, zabijanymi i świadkami ludobójstwa, a czytelnik zyskuje pełniejszy obraz tego, czym była zaplanowana, instytucjonalnie zorganizowana i systematycznie przeprowadzona eksterminacja sześciu milionów europejskich Żydów.
Raul Hilberg (ur. w 1926 roku w Wiedniu), emerytowany profesor historii Uniwersytetu Vermont w Stanach Zjednoczonych, jest wybitnym specjalistą w dziedzinie badań nad prześladowaniem i eksterminacją Żydów w okresie Trzeciej Rzeszy. Jego trzytomowe opus magnum The Destruction of European Jews (1961) należy do najważniejszych dzieł w światowym piśmiennictwie na temat Zagłady.
„Zagłada Żydów nie była scentralizowana. Nie utworzono osobnej agencji do spraw żydowskich, ani nie przeznaczono na ten cel osobnego budżetu. Działania wymierzone przeciwko Żydom prowadziły służba cywilna, wojsko, biznes i partia. W przedsięwzięcie to wciągnięte zostały wszystkie składniki zorganizowanego życia w Niemczech. W obławie na ofiary wzięły udział wszystkie agencje, wykorzystane zostały wszystkie specjalizacje, wszystkie warstwy społeczne uczestniczyły w tym procesie.”
Spis treści
Przedmowa 9
Część I
SPRAWCY
1. Adolf Hitler 17
2. Instytucje państwowe 40
3. Starzy funkcjonariusze 47
4. „Nowi” 60
5. Fanatycy, zwyrodnialcy i ludzie od najcięższych zadań 81
6. Lekarze i prawnicy 101
7. Rządy innych państw 115
8. Ochotnicy spoza Niemiec 131
Część II
OFIARY
9. Przywódcy żydowscy 163
10. Uchodźcy 181
11. Kobiety i mężczyźni 191
12. Małżeństwa mieszane 198
13. Dzieci 209
14. Żydzi chrześcijanie 223
15. Uprzywilejowani, walczący o przetrwanie, wywłaszczeni 235
16. Nieprzystosowani 251
17. Ocalali 272
Część III
ŚWIADKOWIE
18. Narody w Europie okupowanej przez Adolfa Hitlera 283
19. Sprawiedliwi, beneficjenci, obserwatorzy 310
20. Posłańcy 317
21. Żydowscy wybawcy 328
22. Państwa sprzymierzone 366
23. Państwa neutralne 378
24. Kościoły 383
Posłowie 397
Indeks 401
| Kategoria: | Popularnonaukowe |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-63444-19-8 |
| Rozmiar pliku: | 2,7 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Przedmowa
Katastrofa, która dotknęła Żydów w latach 1933–1945, miała charakter masowy. Rozpoczęła się w Niemczech, by w końcu ogarnąć większość kontynentu europejskiego. W wydarzeniach tych wzięło udział wielu sprawców, dotknęły one ogromu ofiar, a towarzyszyła im masa świadków. Owe trzy grupy wyraźnie różniły się od siebie, a podziały te utrzymały się do końca życia. Każda z nich postrzegała wydarzenia z własnej, szczególnej perspektywy, każdą cechowały odrębne postawy i reakcje.
Sprawcy byli ludźmi, którzy odegrali szczególną rolę w planowaniu i wprowadzaniu polityki antyżydowskiej. W większości przypadków zdawali sobie sprawę z charakteru swoich funkcji, przypisując je do stanowiska i zakresu obowiązków. Ich działania miały charakter bezosobowy. Sprawcom wystawiano stosowne upoważnienia bądź udzielano odpowiednich instrukcji, niezbędnych do wykonania powierzonych im zadań. Ponadto za zagładę Żydów nie odpowiadała jedna wydzielona organizacja, nie istniał również jeden osobny budżet przeznaczony na realizację tego celu. Poszczególne zadania rozdzielono między rozbudowane struktury biurokratyczne, a każdy z uczestników mógł mieć poczucie, że jego wkład jest niewielką częścią ogromnej operacji. Z tego powodu administratorzy, urzędnicy czy umundurowani strażnicy nigdy nie mówili o sobie jako o sprawcach. Jednocześnie zdawali sobie sprawę, że proces zagłady był działaniem celowym, a wraz z przystąpieniem do niego ich udziału nie będzie można wymazać. W tym sensie każdy z nich zawsze będzie tym, kim był, nawet jeśli zdecyduje się zachować wstrzemięźliwość bądź milczeć na temat swojej pracy.
Pierwszym i najważniejszym sprawcą był sam Adolf Hitler, główny architekt całej operacji; bez niego wydarzenie to byłoby nie do pomyślenia. Hitler zawsze znajdował się w centrum uwagi, ale większość zadań wykonywali pozostający w cieniu przedstawiciele starego establishmentu i osoby robiące karierę już w Trzeciej Rzeszy. Niektórzy wykazywali się entuzjazmem w pracy, inni zaś mieli wątpliwości. Wśród przywódców znalazło się wielu wykształconych specjalistów, w tym nieodłącznych prawników i niezbędnych lekarzy. Gdy proces zagłady objął ogromną część Europy, jego machina nabrała charakteru międzynarodowego – do Niemców przyłączyły się rządy państw satelickich oraz pojedynczy kolaboranci z krajów okupowanych.
W odróżnieniu od sprawców, ofiary były widoczne dla każdego, łatwo dawało się je zidentyfikować i policzyć w każdej fazie zagłady. Aby zostać uznanym za Żyda, wystarczyło mieć rodziców bądź dziadków pochodzenia żydowskiego. Dyskryminacyjne ustawy i regulacje prawne zawierały szczegółowe przepisy regulujące takie kwestie, jak małżeństwa mieszane, osoby o pochodzeniu mieszanym oraz przedsiębiorstwa o mieszanej strukturze własnościowej. W każdej kolejnej fazie procesu różnice te pogłębiały się. Żydów oznaczano gwiazdą Dawida, a ich kontakty z nie-Żydami ograniczano do minimum, regulowano przepisami lub zakazywano. Ofiary zamykano w osobnych domach, gettach bądź obozach pracy, izolując od otoczenia i skupiając w wyznaczonych miejscach. Wydarzenia rozgrywające się na zewnątrz, zwłaszcza tocząca się wojna, odcięły Żydów europejskich od społeczności żydowskich i rządów państw sprzymierzonych.
Ofiary żydowskie miały swoich przywódców, zajmujących stanowiska w setkach rad żydowskich (Judenraty), i to właśnie oni skupiali na sobie uwagę. Same ofiary zaś, gdy ująć je jako całość, stanowiły amorficzną masę. Miliony spotkał jednaki los: wykopane rowy lub mrok szczelnie zamkniętych komór gazowych. Najważniejszą ich cechą stała się śmierć. Zapamiętano je przede wszystkim z uwagi na wspólny los, dlatego też z pewnym oporem podejmowano systematyczny wysiłek wyodrębniania spośród nich osobnych kategorii. Mimo to zagłada nie dotknęła wszystkich w ten sam sposób. Przede wszystkim pewnej liczbie ludzi udało się wyjechać – byli to uchodźcy. Ogromną większość tych, którzy pozostali bądź znaleźli się potrzasku, stanowili dorośli mężczyźni i kobiety, którzy w różny sposób doświadczali niedoli. Część Żydów żyjących w związkach małżeńskich stanowiła kategorię specjalną, ponieważ ich małżonkowie nie byli Żydami. Dzieci żydowskie miały własne życie i przeżywały własne cierpienia. Dylematy chrześcijan pochodzenia żydowskiego to historia sama w sobie. Cała społeczność żydowska była rozwarstwiona pod względem zamożności, poziomu dochodów, a w niejednym przypadku owe różnice materialne odgrywały ogromną rolę. Jeszcze większe znaczenie miały cechy charakteru. Z jednej strony bowiem, większość ofiar stopniowo adaptowała się do coraz większego zubożenia, z drugiej zaś istniała niewielka mniejszość, która nie miała zamiaru dostosowywać się do nowych warunków. Niezdolność do przystosowania się bądź otwarta odmowa przyjmowały rozmaite formy – od samobójstw po otwarty bunt. Wreszcie pewna liczba wytrwałych i buntowników przetrwała i została oswobodzona w obozach i w lasach – byli to ocalali.
Większość żyjących w czasach zagłady nie była ani sprawcami, ani ofiarami. Jednakże wielu obserwowało pewne wydarzenia bądź o nich słyszało. Ci spośród nich, którzy mieszkali w okupowanej przez nazistów Europie, zapewne określiliby się – z nielicznymi wyjątkami – jako świadkowie¹. Nie brali oni „udziału” w zagładzie, nie mieli zamiaru krzywdzić ofiar, a jednocześnie obawiali się, że sprawcy mogą również im wyrządzić krzywdę. Wszelako w rzeczywistości sprawy nie przedstawiały się aż tak prosto. Wiele zależało od stosunków poszczególnych państw europejskich z Niemcami i Żydami. W zależności od ich charakteru proces zagłady mógł przybrać taki lub inny kierunek. Niemało zależało też od osobowości pojedynczego człowieka, zwłaszcza jeśli był on postacią niezwykłą bądź obdarzoną wyjątkową siłą charakteru. Zdarzało się, że świadkowie stawali się sprawcami. W pewnych okolicznościach wykorzystywali tragedię Żydów dla własnych korzyści, ale byli i tacy, którzy udzielali pomocy prześladowanym. Od czasu do czasu pojawiał się posłaniec i rozpowszechniał wiadomości.
Poza obszarem, na którym odbywała się zagłada, działała ważna grupa odbierająca wezwania o ratunek – byli to Żydzi amerykańscy, brytyjscy oraz mieszkający w Palestynie. Przywódcy żydowscy w tych krajach nie byli obojętni, w żadnym wypadku sami siebie nie uważali za świadków. Sądzili jednak, że są bezradni, i to do tego stopnia, że stali się faktycznie bezsilni. Rządom państw sprzymierzonych, do których zwracali się Żydzi amerykańscy i brytyjscy, nie brakowało siły, ale nie zamierzały podejmować szczególnych starań w obronie ofiar. Kraje neutralne na kontynencie europejskim zdecydowały się na politykę braku zaangażowania, by nie zostać posądzonym o opowiadanie się po którejś ze stron. Takie samoograniczające się stanowisko prowadziło do powstrzymywania się od czynnego udziału także w sprawach Żydów. Z kolei Kościołom, otwartym na ogół ludzi, z trudnością przychodziło wyciąganie rąk we wszystkich kierunkach. Była to szczególnie ciężka sytuacja dla papieża, którego po wojnie nazywano niekiedy „pierwszym wśród świadków”. Zarazem kler, zarówno katolicki, jak i protestancki, był podzielony pod względem narodowym oraz pod względem usposobienia, podobnie jak większość Europejczyków. W niniejszej pracy sprawcy, ofiary i świadkowie zostaną potraktowani osobno. Książka składa się z dwudziestu czterech rozdziałów, oddzielnie omawiających poszczególne kategorie danej grupy. Każdy rozdział stanowi odrębną całość, można je zatem czytać w dowolnej liczbie i kolejności. Nie starałem się omawiać wszystkiego i wszystkich. Jest to raczej zbiór zwięzłych opisów i minibiografii osób zarówno znanych, jak i nieznanych, które w taki czy inny sposób stały się uczestnikami tej historii.
Badania i praca nad tą książką zajęły mi wiele lat. Trwałyby o wiele dłużej, gdyby od początku nie pomógł mi mój przyjaciel i kolega Alan Wertheimer, dyrektor Instytutu Nauk Politycznych na Uniwersytecie Vermont. Dzięki jego staraniom uzyskałem stypendium Fundacji Johna M. Olina, które pozwoliło mi pokryć wydatki na materiały, podróże, a przede wszystkim dało mi wolny czas. Fundacja cierpliwie czekała, gdy przerywałem pracę, powiększałem jej objętość i zakres. Jestem głęboko wdzięczny za okazaną mi pomoc Johnowi G. Jewettowi, rektorowi College of Arts and Sciences, który ułatwił mi pracę, przyznając w odpowiednim czasie urlop naukowy. Czuję się wreszcie zobowiązany wobec archiwistów i bibliotekarzy z trzech kontynentów za nieocenioną pomoc. Gdyby nie ich wysiłki, rozproszone źródła nie zostałyby odnalezione, a zarówno nazwiska, jak i wydarzenia pozostałyby nieznane.
------------------------------------------------------------------------
¹ Autor używa terminu bystanders, który oznacza biernych obserwatorów wydarzeń .2 Instytucje państwowe
ZAGŁADA ŻYDÓW nie była scentralizowana. Nie utworzono osobnej agencji do spraw żydowskich ani nie przeznaczono na ten cel odrębnych środków. Działania wymierzone przeciwko Żydom prowadziły służba cywilna, wojsko, biznes i partia. W przedsięwzięcie to wciągnięte zostały wszystkie elementy zorganizowanego życia w Niemczech. W obławie na ofiary wzięły udział wszystkie agencje, wykorzystane zostały wszystkie specjalizacje, uczestniczyły w niej wszystkie warstwy społeczne.
Proces zagłady oparty został na trzech przesłankach. Pierwszą był nacisk na to, aby działaniom antyżydowskim poddać wszystkich bez wyjątku Żydów, by żaden nie wymknął się z sieci. Służyły temu złożone i długotrwałe wysiłki: począwszy od segregacji, zamykania w gettach, negocjacji dyplomatycznych z państwami satelickimi przez nieustanne przeliczanie i pilnowanie Żydów zgromadzonych w gettach po nieustępliwe poszukiwania żydowskich uciekinierów. Drugą przesłanką było zerwanie wielorakich związków między Żydami a nie-Żydami w taki sposób, aby jak najmniej zaszkodziło to Niemcom i całej gospodarce. Z tego maksymalizmu wynikało przywiązywanie wagi do szczegółów, takich jak małżeństwa mieszane i ich potomstwo, przedsiębiorstwa z kapitałem bądź zarządem żydowskim i nieżydowskim, oraz wzajemne zobowiązania i przepływy finansowe między Żydami i nie-Żydami. Trzecią przesłanką była konieczność przeprowadzenia zagłady w taki sposób, by zmniejszyć następstwa psychologiczne wśród sprawców, rozwiać obawy ofiar i oddalić groźbę niepokojów bądź protestów wśród ludności nieżydowskiej. W tym celu w egzekucje w Europie Wschodniej zaangażowano względnie liczne grupy rodzimych kolaborantów, zorganizowano też skomplikowany system deportacji Żydów i przewożenia ich w zaplombowanych wagonach z Europy Zachodniej i Środkowej do obozów wyposażonych w komory gazowe, położonych w odludnych miejscach na terenie okupowanej Polski. Poniższy spis obejmuje najważniejsze organizacje wraz z ich indywidualnymi zadaniami w procesie zagłady. Uporządkowano je w kolejności, w jakiej angażowały się w ten proces, co pozwoli zaobserwować jego przebieg.
+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Kancelaria Rzeszy | Koordynacja ustaw i zarządzeń |
+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Ministerstwo Spraw Wewnętrznych | Zdefiniowanie pojęcia „Żyd” |
| | |
| | Zakaz małżeństw mieszanych |
+-----------------------------------+-----------------------------------+
Katastrofa, która dotknęła Żydów w latach 1933–1945, miała charakter masowy. Rozpoczęła się w Niemczech, by w końcu ogarnąć większość kontynentu europejskiego. W wydarzeniach tych wzięło udział wielu sprawców, dotknęły one ogromu ofiar, a towarzyszyła im masa świadków. Owe trzy grupy wyraźnie różniły się od siebie, a podziały te utrzymały się do końca życia. Każda z nich postrzegała wydarzenia z własnej, szczególnej perspektywy, każdą cechowały odrębne postawy i reakcje.
Sprawcy byli ludźmi, którzy odegrali szczególną rolę w planowaniu i wprowadzaniu polityki antyżydowskiej. W większości przypadków zdawali sobie sprawę z charakteru swoich funkcji, przypisując je do stanowiska i zakresu obowiązków. Ich działania miały charakter bezosobowy. Sprawcom wystawiano stosowne upoważnienia bądź udzielano odpowiednich instrukcji, niezbędnych do wykonania powierzonych im zadań. Ponadto za zagładę Żydów nie odpowiadała jedna wydzielona organizacja, nie istniał również jeden osobny budżet przeznaczony na realizację tego celu. Poszczególne zadania rozdzielono między rozbudowane struktury biurokratyczne, a każdy z uczestników mógł mieć poczucie, że jego wkład jest niewielką częścią ogromnej operacji. Z tego powodu administratorzy, urzędnicy czy umundurowani strażnicy nigdy nie mówili o sobie jako o sprawcach. Jednocześnie zdawali sobie sprawę, że proces zagłady był działaniem celowym, a wraz z przystąpieniem do niego ich udziału nie będzie można wymazać. W tym sensie każdy z nich zawsze będzie tym, kim był, nawet jeśli zdecyduje się zachować wstrzemięźliwość bądź milczeć na temat swojej pracy.
Pierwszym i najważniejszym sprawcą był sam Adolf Hitler, główny architekt całej operacji; bez niego wydarzenie to byłoby nie do pomyślenia. Hitler zawsze znajdował się w centrum uwagi, ale większość zadań wykonywali pozostający w cieniu przedstawiciele starego establishmentu i osoby robiące karierę już w Trzeciej Rzeszy. Niektórzy wykazywali się entuzjazmem w pracy, inni zaś mieli wątpliwości. Wśród przywódców znalazło się wielu wykształconych specjalistów, w tym nieodłącznych prawników i niezbędnych lekarzy. Gdy proces zagłady objął ogromną część Europy, jego machina nabrała charakteru międzynarodowego – do Niemców przyłączyły się rządy państw satelickich oraz pojedynczy kolaboranci z krajów okupowanych.
W odróżnieniu od sprawców, ofiary były widoczne dla każdego, łatwo dawało się je zidentyfikować i policzyć w każdej fazie zagłady. Aby zostać uznanym za Żyda, wystarczyło mieć rodziców bądź dziadków pochodzenia żydowskiego. Dyskryminacyjne ustawy i regulacje prawne zawierały szczegółowe przepisy regulujące takie kwestie, jak małżeństwa mieszane, osoby o pochodzeniu mieszanym oraz przedsiębiorstwa o mieszanej strukturze własnościowej. W każdej kolejnej fazie procesu różnice te pogłębiały się. Żydów oznaczano gwiazdą Dawida, a ich kontakty z nie-Żydami ograniczano do minimum, regulowano przepisami lub zakazywano. Ofiary zamykano w osobnych domach, gettach bądź obozach pracy, izolując od otoczenia i skupiając w wyznaczonych miejscach. Wydarzenia rozgrywające się na zewnątrz, zwłaszcza tocząca się wojna, odcięły Żydów europejskich od społeczności żydowskich i rządów państw sprzymierzonych.
Ofiary żydowskie miały swoich przywódców, zajmujących stanowiska w setkach rad żydowskich (Judenraty), i to właśnie oni skupiali na sobie uwagę. Same ofiary zaś, gdy ująć je jako całość, stanowiły amorficzną masę. Miliony spotkał jednaki los: wykopane rowy lub mrok szczelnie zamkniętych komór gazowych. Najważniejszą ich cechą stała się śmierć. Zapamiętano je przede wszystkim z uwagi na wspólny los, dlatego też z pewnym oporem podejmowano systematyczny wysiłek wyodrębniania spośród nich osobnych kategorii. Mimo to zagłada nie dotknęła wszystkich w ten sam sposób. Przede wszystkim pewnej liczbie ludzi udało się wyjechać – byli to uchodźcy. Ogromną większość tych, którzy pozostali bądź znaleźli się potrzasku, stanowili dorośli mężczyźni i kobiety, którzy w różny sposób doświadczali niedoli. Część Żydów żyjących w związkach małżeńskich stanowiła kategorię specjalną, ponieważ ich małżonkowie nie byli Żydami. Dzieci żydowskie miały własne życie i przeżywały własne cierpienia. Dylematy chrześcijan pochodzenia żydowskiego to historia sama w sobie. Cała społeczność żydowska była rozwarstwiona pod względem zamożności, poziomu dochodów, a w niejednym przypadku owe różnice materialne odgrywały ogromną rolę. Jeszcze większe znaczenie miały cechy charakteru. Z jednej strony bowiem, większość ofiar stopniowo adaptowała się do coraz większego zubożenia, z drugiej zaś istniała niewielka mniejszość, która nie miała zamiaru dostosowywać się do nowych warunków. Niezdolność do przystosowania się bądź otwarta odmowa przyjmowały rozmaite formy – od samobójstw po otwarty bunt. Wreszcie pewna liczba wytrwałych i buntowników przetrwała i została oswobodzona w obozach i w lasach – byli to ocalali.
Większość żyjących w czasach zagłady nie była ani sprawcami, ani ofiarami. Jednakże wielu obserwowało pewne wydarzenia bądź o nich słyszało. Ci spośród nich, którzy mieszkali w okupowanej przez nazistów Europie, zapewne określiliby się – z nielicznymi wyjątkami – jako świadkowie¹. Nie brali oni „udziału” w zagładzie, nie mieli zamiaru krzywdzić ofiar, a jednocześnie obawiali się, że sprawcy mogą również im wyrządzić krzywdę. Wszelako w rzeczywistości sprawy nie przedstawiały się aż tak prosto. Wiele zależało od stosunków poszczególnych państw europejskich z Niemcami i Żydami. W zależności od ich charakteru proces zagłady mógł przybrać taki lub inny kierunek. Niemało zależało też od osobowości pojedynczego człowieka, zwłaszcza jeśli był on postacią niezwykłą bądź obdarzoną wyjątkową siłą charakteru. Zdarzało się, że świadkowie stawali się sprawcami. W pewnych okolicznościach wykorzystywali tragedię Żydów dla własnych korzyści, ale byli i tacy, którzy udzielali pomocy prześladowanym. Od czasu do czasu pojawiał się posłaniec i rozpowszechniał wiadomości.
Poza obszarem, na którym odbywała się zagłada, działała ważna grupa odbierająca wezwania o ratunek – byli to Żydzi amerykańscy, brytyjscy oraz mieszkający w Palestynie. Przywódcy żydowscy w tych krajach nie byli obojętni, w żadnym wypadku sami siebie nie uważali za świadków. Sądzili jednak, że są bezradni, i to do tego stopnia, że stali się faktycznie bezsilni. Rządom państw sprzymierzonych, do których zwracali się Żydzi amerykańscy i brytyjscy, nie brakowało siły, ale nie zamierzały podejmować szczególnych starań w obronie ofiar. Kraje neutralne na kontynencie europejskim zdecydowały się na politykę braku zaangażowania, by nie zostać posądzonym o opowiadanie się po którejś ze stron. Takie samoograniczające się stanowisko prowadziło do powstrzymywania się od czynnego udziału także w sprawach Żydów. Z kolei Kościołom, otwartym na ogół ludzi, z trudnością przychodziło wyciąganie rąk we wszystkich kierunkach. Była to szczególnie ciężka sytuacja dla papieża, którego po wojnie nazywano niekiedy „pierwszym wśród świadków”. Zarazem kler, zarówno katolicki, jak i protestancki, był podzielony pod względem narodowym oraz pod względem usposobienia, podobnie jak większość Europejczyków. W niniejszej pracy sprawcy, ofiary i świadkowie zostaną potraktowani osobno. Książka składa się z dwudziestu czterech rozdziałów, oddzielnie omawiających poszczególne kategorie danej grupy. Każdy rozdział stanowi odrębną całość, można je zatem czytać w dowolnej liczbie i kolejności. Nie starałem się omawiać wszystkiego i wszystkich. Jest to raczej zbiór zwięzłych opisów i minibiografii osób zarówno znanych, jak i nieznanych, które w taki czy inny sposób stały się uczestnikami tej historii.
Badania i praca nad tą książką zajęły mi wiele lat. Trwałyby o wiele dłużej, gdyby od początku nie pomógł mi mój przyjaciel i kolega Alan Wertheimer, dyrektor Instytutu Nauk Politycznych na Uniwersytecie Vermont. Dzięki jego staraniom uzyskałem stypendium Fundacji Johna M. Olina, które pozwoliło mi pokryć wydatki na materiały, podróże, a przede wszystkim dało mi wolny czas. Fundacja cierpliwie czekała, gdy przerywałem pracę, powiększałem jej objętość i zakres. Jestem głęboko wdzięczny za okazaną mi pomoc Johnowi G. Jewettowi, rektorowi College of Arts and Sciences, który ułatwił mi pracę, przyznając w odpowiednim czasie urlop naukowy. Czuję się wreszcie zobowiązany wobec archiwistów i bibliotekarzy z trzech kontynentów za nieocenioną pomoc. Gdyby nie ich wysiłki, rozproszone źródła nie zostałyby odnalezione, a zarówno nazwiska, jak i wydarzenia pozostałyby nieznane.
------------------------------------------------------------------------
¹ Autor używa terminu bystanders, który oznacza biernych obserwatorów wydarzeń .2 Instytucje państwowe
ZAGŁADA ŻYDÓW nie była scentralizowana. Nie utworzono osobnej agencji do spraw żydowskich ani nie przeznaczono na ten cel odrębnych środków. Działania wymierzone przeciwko Żydom prowadziły służba cywilna, wojsko, biznes i partia. W przedsięwzięcie to wciągnięte zostały wszystkie elementy zorganizowanego życia w Niemczech. W obławie na ofiary wzięły udział wszystkie agencje, wykorzystane zostały wszystkie specjalizacje, uczestniczyły w niej wszystkie warstwy społeczne.
Proces zagłady oparty został na trzech przesłankach. Pierwszą był nacisk na to, aby działaniom antyżydowskim poddać wszystkich bez wyjątku Żydów, by żaden nie wymknął się z sieci. Służyły temu złożone i długotrwałe wysiłki: począwszy od segregacji, zamykania w gettach, negocjacji dyplomatycznych z państwami satelickimi przez nieustanne przeliczanie i pilnowanie Żydów zgromadzonych w gettach po nieustępliwe poszukiwania żydowskich uciekinierów. Drugą przesłanką było zerwanie wielorakich związków między Żydami a nie-Żydami w taki sposób, aby jak najmniej zaszkodziło to Niemcom i całej gospodarce. Z tego maksymalizmu wynikało przywiązywanie wagi do szczegółów, takich jak małżeństwa mieszane i ich potomstwo, przedsiębiorstwa z kapitałem bądź zarządem żydowskim i nieżydowskim, oraz wzajemne zobowiązania i przepływy finansowe między Żydami i nie-Żydami. Trzecią przesłanką była konieczność przeprowadzenia zagłady w taki sposób, by zmniejszyć następstwa psychologiczne wśród sprawców, rozwiać obawy ofiar i oddalić groźbę niepokojów bądź protestów wśród ludności nieżydowskiej. W tym celu w egzekucje w Europie Wschodniej zaangażowano względnie liczne grupy rodzimych kolaborantów, zorganizowano też skomplikowany system deportacji Żydów i przewożenia ich w zaplombowanych wagonach z Europy Zachodniej i Środkowej do obozów wyposażonych w komory gazowe, położonych w odludnych miejscach na terenie okupowanej Polski. Poniższy spis obejmuje najważniejsze organizacje wraz z ich indywidualnymi zadaniami w procesie zagłady. Uporządkowano je w kolejności, w jakiej angażowały się w ten proces, co pozwoli zaobserwować jego przebieg.
+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Kancelaria Rzeszy | Koordynacja ustaw i zarządzeń |
+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Ministerstwo Spraw Wewnętrznych | Zdefiniowanie pojęcia „Żyd” |
| | |
| | Zakaz małżeństw mieszanych |
+-----------------------------------+-----------------------------------+
więcej..
