2 miliony za Grunwald - ebook

60 lat wcze­śniej

Wrze­sień 1878 roku

Kra­wiec spoj­rzał w górę.

– Pan po­zwoli, że tak za­py­tam. Po któ­rej stro­nie pan nosi sza­belkę?

Da­wid Ro­sen­blum, ban­kier z ulicy Dłu­giej w War­sza­wie, po­pa­trzył na czło­wieka, który klę­czał przy jego no­gach. Kiw­nął głową na prawo i wró­cił do li­cze­nia. Do­da­wał w my­ślach rządki cyfr, lekko tylko po­ru­sza­jąc ustami. Wszystko już nie­mal zdą­żyło się zsu­mo­wać, gdy z ulicy do­bie­gły ja­kieś krzyki. Sta­rał się je zi­gno­ro­wać, lecz w końcu wrzawa stała się tak gło­śna, że po­psuła ob­li­cze­nia i uciekł mu z głowy pra­wie uzy­skany wy­nik. Po­iry­to­wany mach­nął ręką w kie­runku swego ku­zyna.

Młody Ka­mil Fa­ber za­re­ago­wał na­tych­miast. Do tej pory sie­dział przy mniej­szym biurku i se­gre­go­wał po ci­chu po­ranną prasę, czuj­nym okiem ob­ser­wu­jąc wuja. Pa­trzył na niego ni­czym mu­zyk na dy­ry­genta, go­towy na każde jego ski­nie­nie. Te­raz szybko odło­żył prze­glą­daną ga­zetę, zdjął ma­leń­kie, okrą­głe oku­lary i ru­szył w kie­runku okna. Od­gar­nął ostroż­nie liść wiel­kiej palmy i od­sło­nił za­słonkę.

– Co tam się dzieje? – za­py­tał znie­cier­pli­wiony Da­wid Ro­sen­blum. Sam nie mógł się ru­szyć, bo owi­jał go po­na­kłu­wany szpil­kami roz­cięty ka­wał prąż­ko­wa­nego ma­te­riału. Na od­po­wiedź cze­kał rów­nież stary kra­wiec, który za­stygł z rząd­kiem trzy­ma­nych w ustach szpi­lek.

Gwar na­si­lał się z każdą se­kundą.

– Nie wiem. Coś jak kar­na­wał? – po­wie­dział Fa­ber, wi­dząc od­święt­nie ubrane ko­biety z kwia­tami w rę­kach i dzieci w ma­ry­nar­skich mun­dur­kach.

– We wrze­śniu?

– No, to może ja­kaś wojna. Cie­szą się – do­dał, a Da­wid Ro­sen­blum mocno zmarsz­czył łyse czoło. Nie szył mun­du­rów dla woj­ska, po­wstań też nie lu­bił i nie był tym za­in­te­re­so­wany. Ka­mil Fa­ber otwo­rzył okno i mocno się wy­chy­lił. Krzyki były co­raz gło­śniej­sze, choć cią­gle nie­wy­raźne.

– Ob­dzie­rają ko­goś ze skóry? – nie­cier­pli­wił się kra­wiec.

– Ra­czej ko­nie kradną – od­po­wie­dział mu Fa­ber i się ro­ze­śmiał.

– I co w tym śmiesz­nego? – Wzbu­rzony ban­kier krę­cił głową. Miał wy­star­cza­jąco dużo po­wo­dów do nie­za­do­wo­le­nia. Za­wie­wało zim­nym po­wie­trzem, drę­twiała mu noga, a z ubo­giego ku­zyna, zda­wało się, nie bę­dzie żad­nego więk­szego po­żytku.

Chło­pak roz­ło­żył ręce.

– Bo ko­nie z po­wozu wy­przę­żone i lu­dzie dy­szle cią­gną.

Kra­wiec nie wy­trzy­mał. Zo­sta­wił sto­ją­cego w roz­kroku ban­kiera i pod­biegł do okna.

– A…! Ktoś sss­sławny przy­je­chał – wy­sy­czał pół­gęb­kiem, przy­trzy­mu­jąc zę­bami po­upy­chane w ustach szpilki. – Kwiaty pod koła rzuss­sają.

W ha­ła­śli­wym tłu­mie dał się roz­po­znać je­den tu­balny okrzyk: „Mi­strzu, mi­strzu! My cię na rę­kach za­nie­siemy! Choćby na pole samo”.

Ban­kier szcze­rze się zdzi­wił.

– Ale po co chcą jesz­cze w pole za­wlec? Ko­nie już prze­cież za­brali?

– To Ma­tejko! To Ma­tejko! – krzyk­nął kra­wiec już na całe gar­dło, nie zwra­ca­jąc uwagi na wy­pa­da­jące z ust szpilki. – Ma­tejko! – do­dał, skła­da­jąc ręce jak do mo­dli­twy. Bła­gal­nym wzro­kiem spoj­rzał na ban­kiera, też chciał zbiec na dół. Pra­wie ru­szył w kie­runku drzwi, ale po­wstrzy­mał go kar­cący wzrok klienta.

– Do­syć tego! Za­mknij okno, bo zimno.

Da­wid Ro­sen­blum nie za­mie­rzał już dłu­żej ster­czeć na środku ga­bi­netu, po­na­kłu­wany ni­czym jeż.

Ka­mil Fa­ber wró­cił na fo­tel przy biurku. Wziął do ręki nie­dawno odło­żone ga­zety.

– A ten Ma­tejko to kto? – za­py­tał ban­kier po chwili.

– Ma­larz prze­cież – szybko od­po­wie­dział kra­wiec.

Da­wid Ro­sen­blum po­ki­wał z wa­ha­niem głową. Zda­wało mu się, że już sły­szał to na­zwi­sko. Sztuka nie­zbyt go jed­nak in­te­re­so­wała. Nie mu­siał go znać.

– Po­lak? – upew­nił się.

– Po­lak! – wy­krzyk­nął kra­wiec z en­tu­zja­zmem. – Wielki Po­lak! – do­dał, wkła­da­jąc z po­wro­tem szpilki do ust.

– Syn Cze­cha i Niemki z domu Ross­berg – spro­sto­wał Ka­mil Fa­ber, a wuj po raz pierw­szy po­pa­trzył na niego z uzna­niem, któ­rego na­wet nie sta­rał się ukryć.

– Cie­kawe to. – Po­ki­wał głową.

– Tak… Tak. – Ka­mil Fa­ber wziął szybko ga­zety do ręki. – Wszy­scy o nim pi­szą. I „Echo”, i „No­winy”, i „Ku­rier War­szaw­ski”, na pół strony.

– Czy­taj! – roz­ka­zał wuj.

– „Już w czwar­tek gruch­nęła wieść, że Mistrz Jan Ma­tejko pro­jek­tuje po­dróż do Prus Kró­lew­skich. Wy­biera się na pola grun­waldz­kie, gdyż pra­gnie uwiecz­nić na płót­nie sławne zwy­cię­stwo Ja­giełły nad Krzy­ża­kami. Po­dró­żuje wraz z mał­żonką i córką. W War­sza­wie za­trzyma się na kilka dni. Już wia­domo, że od­bę­dzie kilka pro­szo­nych obia­dów. Za­sią­dzie przy jed­nym stole z Jej Wy­so­ko­ścią Księżną Mał­go­rzatą z Or­le­anu Czar­to­ry­ską, Jej Wy­so­ko­ścią Księż­niczką Bianką, księ­ciem Ada­mem z sy­nami Paw­łem i Iwo­nem, hra­biną Kra­siń­ską, hra­biną”…

– Fi­gura! – skwi­to­wał Ro­sen­blum.

– Dwa me­dale złote na wy­sta­wie w Pa­ryżu. Za Rej­tana, za Ka­za­nie Skargi – do­po­wie­dział Ka­mil Fa­ber. Już nie czy­tał tego z ga­zety. – I Le­gia Ho­no­rowa, fran­cu­ska, za ca­ło­kształt. Jego ob­razy zjeź­dziły całą Eu­ropę. Sam ce­sarz Au­strii Fran­ci­szek ku­pił jego dzieło…

– Za ile?

– Tego nie wiem. – Na to wuj się skrzy­wił. – Ale wiem, że Mau­rycy Po­tocki dał tylko dzie­sięć ty­sięcy zło­tych reń­skich za Skargę. Ale to było parę lat temu. Jesz­cze przed me­da­lami. Te­raz to on co naj­mniej po­troił war­tość. A jesz­cze do­chód z bi­le­tów. W Wied­niu, Pesz­cie, Pe­ters­burgu…

– Co ty po­wiesz? – Da­wid Ro­sen­blum sam nie wie­dział, co zdzi­wiło go bar­dziej. To, że chło­pak na czymś się jed­nak znał, czy tak szybki wzrost war­to­ści.

– Co naj­mniej… – pod­kre­ślił Ka­mil Fa­ber z dumą w gło­sie. Chciał do­dać coś jesz­cze, ale wuj tylko ski­nął ręką na znak, że nie chce go da­lej słu­chać. Chło­pak kar­nie spu­ścił głowę i wró­cił do prze­glą­da­nia ga­zet, za­kre­śla­jąc in­for­ma­cje sprze­da­żowe. Wkrótce sta­ran­nie zło­żył pa­piery i za­brał się do ko­re­spon­den­cji.

– Zaj­miesz się tym! – roz­ka­zał znie­na­cka Da­wid Ro­sen­blum. Jego głos za­brzmiał tak sta­now­czo, że chło­pak po­de­rwał się na równe nogi. – Sprawdź, za ile ten bę­dzie.

– Co?

– Ten ob­raz. – Mach­nął ręką w kie­runku okna.

– Jaki ob­raz?

– Ta… bi­twa – wy­ja­śnił Da­wid Ro­sen­blum i za­sy­czał z bólu. – Pod Grun­wal­dem! – do­dał, wyj­mu­jąc z uda szpilkę wbitą tam przez onie­mia­łego krawca.

Nie­cały mie­siąc póź­niej Da­wid Ro­sen­blum w to­wa­rzy­stwie ku­zyna był już w Kra­ko­wie przy ulicy Flo­riań­skiej, w pra­cowni mi­strza Jana. Dolne pię­tra ka­mie­nicy zaj­mo­wało miesz­ka­nie. Na górę wpro­wa­dziła ich słu­żąca. Sam Ma­tejko miał się za chwilę po­ja­wić. Cze­kali nie­całe dzie­sięć mi­nut, gdy usły­szeli do­mow­ni­ków. Na dole za­wo­dziły bie­ga­jące dzieci i zda­wało się, że krzy­czała także mał­żonka ma­la­rza.

Da­wid Ro­sen­blum chwi­lowo się tym nie in­te­re­so­wał. Sta­nął wła­śnie przed ob­ra­zem i za­marł. Sta­rał się ukryć wła­sne emo­cje. Za­mie­rzał wy­dać nie wię­cej niż trzy­dzie­ści pięć ty­sięcy zło­tych reń­skich, a te­raz uwa­żał, że i czter­dzie­ści warto za to dać. Wiel­kie płótno na po­tęż­nych szta­lu­gach zaj­mo­wało całą ścianę, a i tak boki nie były na­cią­gnięte, bo nie mie­ściło się w pra­cowni. Nie zmie­ści­łoby się też w żad­nym ze zna­nych Ro­sen­blu­mowi miesz­kań, na­wet tych naj­bar­dziej oka­za­łych. Mo­gło mieć pra­wie dzie­sięć me­trów dłu­go­ści i pięć wy­so­ko­ści. Zda­wał so­bie sprawę, że to po­więk­szało ewen­tu­alne koszty trans­portu, ale też efekt był spek­ta­ku­larny. We­dług jego ob­li­czeń, a my­lił się rzadko, wy­da­tek zwróci się z sa­mych bi­le­tów. Za­mie­rzał za­pre­zen­to­wać je przede wszyst­kim w War­sza­wie, a po­tem w Mo­skwie, Pe­ters­burgu, Wied­niu, Pa­ryżu i gdzie­kol­wiek jesz­cze, gdzie są gma­chy mo­gące po­mie­ścić ob­raz tej wiel­ko­ści.

Tłumy cią­gną na ta­kie po­kazy, je­żeli ukoń­czony ob­raz ma do­brą prasę. Ten miał do­brą, za­nim urósł len na płótno, na któ­rym go na­ma­lo­wano. Trudno o lep­szy roz­głos, roz­my­ślał Ro­sen­blum, przy­gła­dza­jąc włosy na gło­wie.

Od po­bytu Ma­tejki w War­sza­wie ka­zał so­bie za­kre­ślać każdy ar­ty­kuł na jego te­mat. I wie­dział, że na sa­mej tra­sie prze­jazdu lu­dzie cze­kali po kilka go­dzin na pe­ro­nach, by ob­sy­py­wać kwia­tami wa­gon, w któ­rym po­dró­żo­wał ma­larz. Do tej pory oglą­dali same klę­ski Po­la­ków, które ma­lo­wał, a te­raz mieli zo­ba­czyć try­umf. Wielką zwy­cię­ską bi­twę. Na tym ni­gdy nie można stra­cić. Warto dać i pięć­dzie­siąt, po­my­ślał. Pro­blem tylko, że ob­raz był nie­skoń­czony. Za­ma­lo­wana tylko środ­kowa par­tia. Pełno ja­kichś koni i jeźdź­ców. Reszta płótna po­kryta ja­ki­miś ma­lun­kami, kre­skami, po­gię­tymi li­niami. Nie mógł się w tym po­ła­pać, ale i szybko prze­stał się nad tym za­sta­na­wiać. My­ślał przede wszyst­kim, jak to do­brze ro­ze­grać.

Na­to­miast młody Ka­mil Fa­ber krę­cił się w kółko jak w amoku. Sza­mo­tał się za ple­cami wuja i nie wie­dział, czemu ma się przy­glą­dać. Pa­trzył jak onie­miały to na ob­raz, to na wszystko, co było wo­kół niego. W pra­cowni stały ma­ne­kiny z po­na­rzu­ca­nymi na nie gru­bymi, ha­fto­wa­nymi suk­nami. Na pół­kach, na skrzy­niach i na pod­ło­dze le­żały hełmy, szy­szaki, ha­la­bardy, sio­dła, łuki, mie­cze, pa­ła­sze, pan­ce­rze. Na sto­łach po­roz­kła­dane były szkice roz­sza­la­łych koni z uzdami bo­le­śnie wbi­ja­ją­cymi się w py­ski. Wy­glą­dały ni­czym be­stie. Oprócz tego ry­sunki ko­ści, cza­szek, głów. Obok płótna le­żały ma­ho­niowe pa­lety. Czy­ste i z po­na­kła­da­nymi far­bami. Cy­no­bry, ugry, zie­le­nie, błę­kity. Setki pędzli, sło­ików i tu­bek z far­bami i pig­men­tami. Od tego bo­gac­twa pra­wie krę­ciło mu się w gło­wie.

Sam ob­raz też go przy­gnia­tał swym ogro­mem. Ka­mil wło­żył roz­cza­pie­rzone palce obu rąk we włosy i z nie­do­wie­rza­niem krę­cił głową. Roz­po­znał zwy­cię­skiego wo­dza na ko­niu. Wy­glą­dał jak bóg wojny po­mię­dzy roz­sza­la­łym, wal­czą­cym kłę­bo­wi­skiem ludz­kim. Pra­wie skoń­czony był też wielki mistrz krzy­żacki w bia­łym płasz­czu z czar­nym krzy­żem. Miał miecz w rę­kach i śmierć w oczach. Wie­dział, że za­raz zgi­nie od to­pora, zmie­rza­ją­cego nie­uchron­nie w jego kie­runku, i włóczni skie­ro­wa­nej w sam śro­dek jego serca. A jesz­cze tyle tego bę­dzie, po­my­ślał Fa­ber, pa­trząc na ob­ry­so­wane wę­glem ko­lejne po­sta­cie ma­jące za­peł­nić pra­wie całą po­wierzch­nię gi­gan­tycz­nego płótna.

– Dnia nie wy­star­czy, żeby to obej­rzeć. – Nie wy­trzy­mał, po­wie­dział gło­śno i wes­tchnął.

– Ci­szej! – skar­cił go wuj. Ka­mil Fa­ber do­piero te­raz zo­ba­czył, że Ro­sen­blum stoi przy lekko uchy­lo­nych drzwiach i wsłu­chuje się w krzyki do­cho­dzące z dol­nego pię­tra. Wuj kiw­nął na niego ręką i przy­ło­żył pa­lec wska­zu­jący do ust.

– Ra­dzę ci, sprze­daj go! Na­wet nie myśl, że od­dasz go pań­stwu albo, co gor­sza, znowu po­da­ru­jesz ja­kie­muś księ­ciu! – usły­szał ko­biecy głos.

– Zor­ga­ni­zu­jemy zbiórkę…

– I bę­dziemy cze­kać trzy lata. A ja w tym cza­sie umrę!

– Prę­dzej ja umrę… – usły­szeli nie­znany so­bie głos męż­czy­zny. – To może być moje ostat­nie dzieło.

– Tym bar­dziej! – żach­nęła się ko­bieta. – Je­śli ty nie po­tra­fisz, to ja tam pójdę. Ta bi­twa mnie wy­koń­czy, i cie­bie też! Ma­luj ja­kieś mniej­sze ob­razy. To bar­dziej opła­calne. Ja­kieś por­trety. Byle nie mo­ich sio­strze­nic! Bo po­tnę.

– Idę na górę.

Da­wid Ro­sen­blum od­szedł szybko od drzwi. Po­pa­trzył jesz­cze raz na ob­raz, po czym usiadł przy ma­łym sto­liku. Od­su­nął le­żące na nim szkice, na­wet na nie nie pa­trząc. Z jed­nej kie­szeni wy­jął pióro, a z dru­giej ksią­żeczkę z we­kslami. Za­czął je wy­pi­sy­wać.

Sły­chać było po­wolne kroki na scho­dach. W końcu drzwi się otwo­rzyły.

Ban­kier wstał, a Ka­mil Fa­ber się wy­pro­sto­wał. Na­prze­ciwko nich sta­nął sam mistrz Jan Ma­tejko.

Ro­sen­blum pierw­szy po­dał rękę, tak­su­jąc ma­la­rza wzro­kiem. Prze­ra­ził się. Wi­dział przed sobą zmi­zer­nia­łego, ra­chi­tycz­nego czło­wieka, zmę­czo­nego i przed­wcze­śnie po­sta­rza­łego. Wła­ści­wie wy­glą­dał na ta­kiego, który ni­gdy młody nie był. Si­wie­jące włosy za­cze­sane do tyłu, oku­lary z gru­bymi szkłami, ko­ści­ste ręce, zgar­bione plecy, zie­mi­sta skóra. Stał do­kład­nie na tle pu­stej, nie­za­ma­lo­wa­nej po­łaci wiel­kiego ob­razu.

– Da­wid Ro­sen­blum – przed­sta­wił się.

– Jan Ma­tejko.

Ka­mil Fa­ber nie­śmiało wy­cią­gnął te­raz swoją dłoń. Stał, ale uwa­żał, że po­wi­nien klęk­nąć. Zda­wało mu się, że wi­dzi czło­wieka nie z tego świata i nie w ten świat wpa­trzo­nego. Był za­chwy­cony i nie mógł wyjść z po­dziwu, że czło­wiek tak wą­tłej po­stury może być ta­kim gi­gan­tem. Szkła w oku­la­rach miał dwa razy grub­sze od jego szkieł, a wy­ma­lo­wał tyle le­dwo wi­docz­nych szcze­gó­łów. Tyle bi­żu­te­rii, tyle atła­sów, tyle bły­sków w ro­ze­źlo­nych oczach. Pra­wie wi­dział go na tle jego wiel­kiego dzieła. Jak stoi na dra­bi­nie. Twa­rzą w twarz z prze­ra­żo­nym mi­strzem krzy­żac­kim, a wo­kół niego śmier­telny zgiełk bi­tewny… Nie po­tra­fił wy­mó­wić słowa. Stał jak słup z otwar­tymi ustami.

– Jan Ma­tejko – przed­sta­wił się ma­larz pierw­szy.

– Ka­mil Fa­ber – wy­du­kał po chwili.

– Z tych Fa­be­rów? – za­py­tał mistrz, po­ka­zu­jąc na sło­iczki z pig­men­tami.

– Kie­dyś tak – od­po­wie­dział mu chło­pak, ku zdzi­wie­niu wuja, który nie­zbyt in­te­re­so­wał się, na czym zu­bo­żał jego da­leki krewny. Sły­szał, że na far­bach, ale nie bar­dzo wie­dział ja­kich.

– To wie pan, że on cały czer­wie­nią wy­peł­niony. – Mistrz wy­raź­nie zwra­cał się do Ka­mila, pa­trzą­cego na niego roz­pło­mie­nio­nym wzro­kiem. – Cza­sami my­ślę, że wła­snej krwi tam do­kła­dam. Ten ob­raz wście­kli­zną jest ma­lo­wany…

– I po to tu je­ste­śmy, by temu za­ra­dzić – włą­czył się Da­wid Ro­sen­blum, uprze­dziw­szy ku­zyna, który już za­mie­rzał się ode­zwać. Nie chciał za­chwy­tów, chciał kon­kre­tów.

– Słu­cham? – zdzi­wił się Ma­tejko i pod­szedł do ma­łego pu­dełka. – Ach… tak. Prze­pra­szam. Żona moja… Mar­twi się, że ten ob­raz mnie wy­koń­czy – do­dał, wyj­mu­jąc pa­pie­rosa.

Da­wid Ro­sen­blum zmiął trzy­many we­ksel i za­czął wy­pi­sy­wać nowy.

– To po­winno ją uspo­koić – po­wie­dział ban­kier i wrę­czył wy­pi­sany wła­śnie świ­stek. – Dwa­dzie­ścia ty­sięcy te­raz… i niech bę­dzie dwa­dzie­ścia po skoń­cze­niu.

– Ale…

– Do­brze. Dwa­dzie­ścia pięć. I niech pan za­dba o sie­bie.

– Ja o sie­bie dbać nie mu­szę.

– Musi pan, bo nikt inny za pana tego nie skoń­czy – stwier­dził ban­kier rze­czowo, ze szcze­rym nie­po­ko­jem w gło­sie.

– Mi­strzu, ten ob­raz musi po­wstać! – wtrą­cił się roz­e­mo­cjo­no­wany Ka­mil Fa­ber. – Cały na­ród na niego czeka. I ja – do­dał bła­gal­nym to­nem. Ma­tejko, który do tej pory miał po­sępną minę, roz­ch­mu­rzył się i uśmiech­nął na­wet.

– Nie tylko ten na­ród. Cała Eu­ropa – włą­czył się szybko ban­kier, wi­dząc zmianę na twa­rzy ma­la­rza. – Za­mie­rzam go po­ka­zać w każ­dym eu­ro­pej­skim mie­ście. Każdy bę­dzie chciał go zo­ba­czyć – po­wie­dział i po­ka­zał ręką na ob­raz. Wy­ce­lo­wał tak do­kład­nie w po­stać zwy­cię­skiego wo­jow­nika, że mu­siał do­dać: – Jego, tego… Jego zo­ba­czyć!

– To Wi­told. Wielki książę li­tew­ski…

– A więc w Wil­nie też go wy­sta­wimy!

– Oby. – Ma­larz się uśmiech­nął. – Kie­dyś…

– Pro­szę – po­wie­dział ban­kier, po­da­jąc ma­la­rzowi wy­pi­sany we­ksel.

– To zna­czy… Sprze­dany na pniu? – za­py­tał Ma­tejko, bio­rąc do ręki kartkę.

– Tak to się chyba mówi. Mam tylko je­den wa­ru­nek. Skoń­czony musi być w ciągu roku. Żad­nych in­nych zle­ceń ma pan nie przyj­mo­wać! – do­dał Ro­sen­blum ka­te­go­rycz­nie.

Ma­larz przez dłuż­szą chwilę się nie od­zy­wał. Po­ki­wał głową, po czym za­pa­lił pa­pie­rosa.

– Może to i le­piej. Może tak skoń­czyć mi się go uda… – Za­du­mał się, pod­cho­dząc do ob­razu i gła­dząc ręką płótno.

– O to cho­dzi! – ocho­czo po­twier­dził Ro­sen­blum.

– A ja też mam wa­ru­nek, na­wet dwa – oży­wił się ma­larz. – Ma pan o niego dbać. Ła­two ta­kie płótno uszko­dzić. Nie chcę, żeby się po­ła­mał, za­mókł, zgnił gdzieś, nie wia­domo gdzie…

– Tym zaj­mie się on. – Ban­kier wska­zał na ku­zyna. Ma­tejko po­ki­wał głową, wi­dząc za­chwyt na twa­rzy chło­paka, który zu­peł­nie nie po­tra­fił się już opa­no­wać.

– Ży­cie za niego od­dam! – za­wo­łał Fa­ber, roz­kła­da­jąc ręce.

– Nikt ży­cia za moje ob­razy na szczę­ście nie daje – po­wie­dział mistrz, kle­piąc Ka­mila Fa­bera po ra­mie­niu. – Nie ma po­trzeby, choć już raz chcieli mi ob­raz znisz­czyć…

– Nie po­zwolę! Będę pil­no­wał!

– Ufam panu! I mam jesz­cze je­den wa­ru­nek – do­dał. – Musi być wy­sta­wiony w Ber­li­nie.

Za­pa­dła ci­sza.

– Niemcy nie będą chyba za­do­wo­leni – skwi­to­wał Da­wid Ro­sen­blum.

– Nie mu­szą być. Ważne, żeby im to po­ka­zać. Niech pa­mię­tają, jak się wojny nie­spra­wie­dliwe koń­czą. Jak mi sił wy­star­czy, to im jesz­cze hołd pru­ski wy­ma­luję – za­gro­ził ma­larz.

– Zgoda. Też go ku­pię – przy­tak­nął za­do­wo­lony Da­wid Ro­sen­blum. – A Bi­twa po­je­dzie do Ber­lina. Ob­ra­zowi taki roz­głos nie za­szko­dzi – po­wie­dział, wy­cią­ga­jąc rękę.

– Na pewno – po­twier­dził Ma­tejko, od­wza­jem­nia­jąc uścisk. Szybko pu­ścił dłoń ban­kiera i pod­biegł do okna. Otwo­rzył je na oścież. – Sły­szy­cie? Dzwon Zyg­munta bije. To do­bry znak!

Pół­tora roku póź­niej Ka­mil Fa­ber obu­dził się w ho­te­lo­wym po­koju przy Ulm Strasse. Wy­jął spod po­duszki list od Kar­meli Ro­sen­blum. Nie mu­siał go czy­tać, treść znał na pa­mięć. Po­wą­chał go tylko. Pach­niał fioł­kami. Po­ca­ło­wał go i odło­żył na nocny sto­lik. Prze­cią­gnął się i zer­k­nął pod drzwi. Le­żała już tam po­ranna ber­liń­ska prasa. Wstał i szybko za­czął ją kart­ko­wać, szu­ka­jąc pierw­szych wra­żeń z za­pre­zen­to­wa­nej wła­śnie Bi­twy pod Grun­wal­dem. Wy­sta­wiono ją wczo­raj w Aka­de­mie Ge­bäude. Ze­brała wiele po­chleb­nych re­cen­zji. Mó­wiono, że to ob­raz wspa­niały i wy­jąt­kowy. Wiele osób roz­pły­wało się w za­chwy­tach, choć nie­któ­rzy jak zwy­kle byli bar­dziej po­wścią­gliwi. Na wszyst­kich jed­nak ro­bił ko­lo­salne wra­że­nie. Wi­dział to po twa­rzach zwie­dza­ją­cych. Tak samo było we wszyst­kich mia­stach, w któ­rych płótno było wy­sta­wiane. Nie­któ­rzy wpa­try­wali się w ob­raz po dwie go­dziny, na­wet wra­cali na drugi dzień. We fran­cu­skiej pra­sie prze­czy­tał, że to dzieło „zdu­miewa, ośle­pia i przy­ciąga”, że „jest dzi­kie i pełne fu­rii. He­ro­iczne i de­mo­niczne za­ra­zem”. W an­giel­skiej, że to: „Wiel­kie płótno przed­sta­wia­jące strasz­liwą walkę ry­ce­rzy teu­toń­skich i Po­la­ków, gdzie na­pięt­no­wana zo­stała po­li­tyka krwi i że­laza, sto­so­wana w zdo­by­tych kra­jach przez żoł­nie­rzy krzy­żac­kich!”. W ro­syj­skiej: „Co za dra­mat, co za siła!”. W Pol­sce pod­cho­dzili do ob­razu jak do oł­ta­rza.

Te­raz też nie mógł się do­cze­kać, ja­kie będą opi­nie. Od­na­lazł w końcu szu­kany na­głó­wek w „Ber­li­ner Frem­den­blatt” i za­czął czy­tać. Czy­tał kilka razy. Jesz­cze raz, od nowa i od nowa. Nie­jaki „Dr. O. von L.” pi­sał: „Jak ośmie­lono się taki ob­raz tu­taj wy­sta­wić!? To prze­jaw pol­skiej cho­rej me­lan­cho­lii i nie­zro­zu­mie­nia hi­sto­rii. To nie­godne, nie­praw­dziwe zu­chwal­stwo. Wielki mistrz za­konu nie­miec­kiego gi­nie z rąk ja­kie­goś kmie­cia z to­po­rem. To nie tylko nie­tak­tow­ność, to obe­lga! Taki ob­raz po­wstać nie po­wi­nien. Na­le­ża­łoby go znisz­czyć!”.

Za­sta­na­wiał się, czy wczo­raj po­znał ko­goś o ta­kich ini­cja­łach. Nie mógł so­bie jed­nak ni­kogo ta­kiego przy­po­mnieć. Na wszelki wy­pa­dek po­sta­no­wił szybko się ubrać i spraw­dzić, czy płótno jest bez­pieczne. Po chwili jed­nak się uspo­koił. Kto w dzi­siej­szych, cy­wi­li­zo­wa­nych cza­sach chciałby znisz­czyć ob­raz, po­my­ślał Ka­mil Fa­ber.

Jan Ma­tejko wy­wią­zał się z umowy. Wy­pa­la­jąc setki pa­pie­ro­sów, ży­wiąc się kawą. Tkwiąc z obo­lałą ręką w gó­rze, z no­sem przy płót­nie. W dusz­nej, ciem­nej pra­cowni, wśród krzy­ków, awan­tur i roz­pa­czy, ukoń­czył ob­raz. W rok od sprze­daży.

W do­sko­na­łym opi­sie Bi­twy pod Grun­wal­dem Sta­ni­sław Wit­kie­wicz, tylko pa­trząc, nie­mal sły­szał bi­tewne dźwięki: „po­tworny chrzęst zbroi, młó­co­nych ra­zami mie­czów i ce­pów, zgrzyt ze­śli­zgu­ją­cych się po stali ostrz, ryki wście­kło­ści, krzyki roz­ka­zów, wrzask trąb, char­cze­nie ko­na­nia, jęki bólu i zgrozy, kwik koni i nie wia­domo jesz­cze ja­kie od­głosy, wy­jące w ta­kich strasz­li­wych cy­klo­nach ludz­kich walk”. Wi­dział lu­dzi zwar­tych w śmier­tel­nym uści­sku, któ­rzy „na­dzie­wają się na ostrza ko­pii, pła­tają się na dwoje mie­czami, kłują no­żami, prują oszcze­pami, dła­wią się ar­ka­nami, miaż­dżą się ma­czu­gami”. Pi­sał o ko­niach, któ­rym udziela się to ludz­kie mor­der­cze sza­leń­stwo: „gryzą, tło­cząc się na sie­bie, gnio­tąc jeźdź­ców, tra­tu­jąc trupy, roz­gnia­ta­jąc ran­nych, chlu­piąc w ośli­zgłych krwią ka­łu­żach”.

To opis z sa­mego wnę­trza ob­razu. Walka tam cią­gle się to­czy.

Ale wi­dać też już po­ko­na­nych. Prze­ra­żo­nego ka­tow­skim mie­czem Ulri­cha von Jun­gin­gena, ucie­ka­ją­cego w po­pło­chu He­in­ri­cha von Plau­ena, chwy­co­nego ta­tar­skim ar­ka­nem Mar­kwarda von Sal­zba­cha. Wy­raź­nie też wia­domo, kto w tej woj­nie zwy­cięży. Po­ka­zana jest cała ple­jada okry­tych sławą, dziel­nych ry­ce­rzy: szar­żuje Za­wi­sza Czarny z Gar­bowa, wal­czy Zyn­dram z Masz­ko­wic, sie­cze mie­czem sławny Jan Ži­žka z Troc­nova i sza­leje na ko­niu try­um­fu­jący wielki książę li­tew­ski Wi­told.

Jan Ma­tejko, wielki Po­lak, syn Cze­cha i Niemki, chciał po­ka­zać naj­więk­szą bi­twę śre­dnio­wiecz­nej Eu­ropy. Gi­gan­tyczną psy­cho­ma­chię. Walkę do­bra ze złem. Wschodu z Za­cho­dem. Prawdy z fał­szem. Przed­sta­wić Pol­skę i Li­twę ob­ra­ca­jące w mia­zgę po­tęgę za­konu krzy­żac­kiego.

Ty­siąc osiem­set sie­dem­dzie­siąty ósmy rok, w któ­rym Jan Ma­tejko ukoń­czył Bi­twę pod Grun­wal­dem, był trud­nym ro­kiem dla ma­la­rza. Zo­stał co prawda za­szczyt­nym człon­kiem Ra­fa­elow­skiej Aka­de­mii Sztuk Pięk­nych w Urbino, otrzy­mał złoty me­dal i wiel­kie wy­róż­nie­nie na pa­ry­skiej wy­sta­wie ma­lar­stwa, do­stał berło na Zamku Kró­lew­skim w Kra­ko­wie jako sym­bol pa­no­wa­nia w dzie­dzi­nie sztuki, lecz po­woli pod­upa­dał na zdro­wiu. Był to bo­wiem czas, w któ­rym zmarła jego ma­leńka có­reczka Re­gina. Le­dwo zdą­żył zro­bić szkic jej główki. Zma­gał się też ze zmien­nymi na­stro­jami żony. Jej cho­robę i trudny cha­rak­ter za­czną wkrótce le­czyć co­dzienną dawką mor­finy. Sam ma­larz cier­piał na usta­wiczne bóle w ło­patce od cią­głego ukła­da­nia ciała w nie­na­tu­ralne pozy, które przy­bie­rał, ma­lu­jąc swoje ol­brzymy. Cier­piał też na wrzody i wiele in­nych przy­pa­dło­ści. To wszystko mu­siało mu strasz­nie do­skwie­rać, bo w wieku czter­dzie­stu lat czę­sto mó­wił o śmierci i na­zy­wał ją „chwilą wy­zwo­lin”.

Cią­gle jed­nak ma­lo­wał. Za­mknięty ni­czym pu­stel­nik w świe­cie wła­snej wy­ob­raźni. Wiecz­nie po­śród kró­lów, ksią­żąt i ry­ce­rzy. Za­nu­rzony w hi­sto­rii. W cza­sach wiesz­czą­cych upa­dek i w chwi­lach chwały. Dla­czego? Bo wie­dział, że ob­raz może od­dzia­ły­wać na zbio­rową wy­ob­raź­nię. Wie­dział, że on jak nikt inny po­trafi wy­ra­zić wspólne lęki, pra­gnie­nia i na­dzieję. A przede wszyst­kim, co naj­waż­niej­sze, dać wiarę i przy­wró­cić god­ność.

Two­rzył dla współ­cze­snych so­bie i dla przy­szłych po­ko­leń.

I za­pewne na­wet w naj­czar­niej­szych snach nie mógł przy­pusz­czać, że za sześć­dzie­siąt lat po­lem bi­twy bę­dzie cały kraj. Sie­jące grozę czarne krzyże na bia­łym tle po­ja­wią się znowu. Tym ra­zem na skrzy­dłach Luft­waffe.

Wy­buch­nie druga wojna świa­towa.

Roz­pocz­nie się śmier­telna gra.

Po­ja­wią się lu­dzie, któ­rzy będą chcieli znisz­czyć ob­raz!

Będą za­bi­jać!

Będą szu­kać i ści­gać!

Wy­zna­czą na­grodę, jak za naj­więk­szego prze­stępcę!

Nie­któ­rzy po­święcą swoje ży­cie!

Dla ra­to­wa­nia płótna, dla ra­to­wa­nia Bi­twy, dla ra­to­wa­nia na­dziei!

To opo­wieść o nich i o cza­sach, w któ­rych żyli.