20 000 mil podmorskiej żeglugi. Część 2 - ebook

Rozdział I

Ocean Indyjski

W tym miejscu zaczyna się druga część naszej podróży pod morzami. Pierwsza zakończyła się wzruszającą sceną na koralowym cmentarzu, która na długo pozostawiła głębokie wrażenie w mojej duszy. Zatem życie kapitana Nemo toczyło się w głębinach rozległych mórz. Wszystko zostało obmyślone i zaplanowane, nawet ów podwodny cmentarz w najskrytszym zakątku oceanu, gdzie żaden potwór nie przypłynie zakłócić ostatniego snu mieszkańców „Nautilusa”, tych przyjaciół skazanych na siebie tak za życia, jak i po śmierci! Tam będą bezpieczni „nawet od ludzi!” – dodał kapitan.

Zawsze taka sama dzika, nieubłagana nieufność wobec ludzkiego społeczeństwa!

Jeśli chodzi o mnie, to nie poprzestawałem już na przypuszczeniach, które zadowalały Conseila. Poczciwy chłopiec uparcie widział w dowódcy „Nautilusa” tylko jednego z tych wielkich, a niedocenionych należycie uczonych mężów, którzy wzgardą odpłacają ludzkości za jej obojętność. Dla niego był to niezrozumiany geniusz, który doznawszy na ziemi zawodów, schronił się w tym niedostępnym środowisku, gdzie człowiek o tak wielkiej duszy mógł żyć zupełnie swobodnie. Moim zdaniem jednak to przypuszczenie wyjaśniało tylko jedną stronę charakteru kapitana Nemo.

Faktycznie, tajemnica ostatniej nocy, podczas której wrzucono nas do więzienia i pogrążono w sztucznym śnie, gwałtowność, z jaką kapitan wytrącił mi z rąk lunetę, gdy chciałem skontrolować widnokrąg, i wreszcie śmiertelna rana, którą otrzymał jeden z jego ludzi przy niewytłumaczonym starciu „Nautilusa” – wszystko to pozwalało mi wyciągać nowe wnioski. Nie! Kapitan Nemo nie poprzestawał na uciekaniu od ludzi! Jego straszliwa maszyna nie służyła tylko samemu pragnieniu poszukiwania wolności, ale być może była także narzędziem jakiejś nieznanej mi, okropnej zemsty.

Jednak w tej chwili nic nie było dla mnie oczywiste. W tych ciemnościach dostrzegałem zaledwie blade światełka i musiałem poprzestać na pisaniu, by tak rzec, pod dyktando wydarzeń.

Poza tym nic nas nie wiązało z kapitanem Nemo. Przecież on wiedział, że ucieczka z „Nautilusa” była niemożliwa. Nie byliśmy nawet związani żadnym przyrzeczeniem. Nie krępowało nas żadne zobowiązanie honorowe. Byliśmy tylko jeńcami, więźniami, których przez pozorną uprzejmość nazywano gośćmi. Jednakże Ned Land nie wyrzekł się nadziei odzyskania wolności. Był pewny, że skorzysta z pierwszej okazji, jaką mu zgotuje przypadek. Zamierzałem zresztą pójść w jego ślady. A przecież nie bez żalu myślałem o wspaniałomyślności kapitana Nemo, dzięki której udało nam się poznać część tajemnic „Nautilusa”. Czy powinienem nienawidzić, czy też podziwiać tego człowieka? Był on ofiarą czy też katem? A przy tym, jeśli mam wyznać otwarcie, chciałem dokończyć tę podmorską podróż dookoła świata, której początki były tak wspaniałe, zanim opuściłbym go na zawsze. Chciałem zbadać wiele cudów nagromadzonych pod morzami kuli ziemskiej. Chciałem zobaczyć to, czego jeszcze żaden człowiek nie widział, choćby za tę nienasyconą żądzę wiedzy przyszło mi zapłacić życiem! Bo i cóż do tej pory odkryłem? Nic lub prawie nic. Przepłynąłem tylko sześć tysięcy lig po Oceanie Spokojnym.

Wiedziałem jednak, że „Nautilus” zbliża się do lądów zamieszkanych i byłoby okrucieństwem poświęcać towarzyszy dla mej namiętności do badań naukowych, jeśli zdarzyłaby się dobra sposobność do ucieczki. Gdyby nadarzyła się okazja, wypadałoby pójść z nimi, a może nawet być ich przewodnikiem. Czy jednak kiedykolwiek miała się nadarzyć taka sposobność? Człowiek przemocą pozbawiony wolności marzy o szansie jej odzyskania – lecz uczony, ciekawy nowych zjawisk, lęka się jej i unika.

Tamtego dnia, dwudziestego pierwszego stycznia 1868 roku, w południe, pierwszy oficer wyszedł zmierzyć wysokość słońca ponad horyzontem. Ja także zjawiłem się na platformie i zapaliwszy cygaro, przypatrywałem się jego pomiarom. Wydawało mi się rzeczą oczywistą, że ten człowiek nie rozumiał po francusku, gdyż kilkakrotnie robiłem głośne spostrzeżenia, które powinny były zwrócić jego uwagę, jeśliby je rozumiał. Pozostawał jednak zawsze milczący i obojętny.

Podczas gdy on za pomocą sekstansu przeprowadzał obserwacje, jeden z marynarzy „Nautilusa” – ten sam tęgi chłop, który towarzyszył nam w pierwszej podmorskiej wycieczce do wyspy Crespo – przyszedł czyścić szyby reflektora. Wówczas przypatrzyłem się dokładnie temu aparatowi, którego moc stokrotnie pomnażały soczewkowate pierścienie, ustawione tak jak w latarniach morskich, kierujących swoje światło w pożądanym kierunku. Lampa elektryczna była tak skonstruowana, by wyzyskiwać całą jej moc świetlną. Jej światło w istocie powstawało w próżni, co jednocześnie zapewniało mu ciągłość i intensywność. Próżnia ta znacznie też oszczędzała grafitowe bieguny, między którymi powstawał łuk świetlny. Była to znacząca oszczędność dla kapitana Nemo, któremu nie byłoby łatwo zastąpić je nowymi. Jednak w tych warunkach zużywanie się ich było prawie niedostrzegalne.

Tak więc, kiedy „Nautilus” znów przygotowywał się do podjęcia nowej podmorskiej podróży, zszedłem na dół, do salonu. Ponownie zamknęły się włazy i statek podążał kursem wiodącym prosto na zachód.

Płynęliśmy wodami Oceanu Indyjskiego, rozległej płaszczyzny zajmującej pięćset pięćdziesiąt milionów hektarów, której wody były tak przezroczyste, że można było dostać zawrotów głowy, gdy patrzyło się od dołu na jej zwierciadło. „Nautilus” płynął przeważnie na głębokości od stu do dwustu metrów. Tak działo się przez kilka kolejnych dni. Dla kogoś innego, nie tak szalenie rozkochanego w morzu jak ja, godziny rejsu z pewnością wydawałyby się długie i monotonne. Ja jednak urządzałem codziennie przechadzki po platformie, gdzie wdychałem orzeźwiające powietrze oceanu, napawałem się widokiem bogatych wód przez szyby salonu, czytałem książki w bibliotece oraz pisałem notatki i pamiętniki, co zajmowało cały mój czas, nie zostawiając mi ani chwili na nudę.

Ogólnie biorąc, cieszyliśmy się wysoce zadawalającym stanem zdrowia. Dieta na pokładzie bardzo nam odpowiadała i jeśli chodzi o mnie, mógłbym się znakomicie obejść bez dań mięsnych, których Kanadyjczyk, protestując przeciw postnym potrawom, chętnie kosztował. Prócz tego w tej niezmiennej temperaturze nie obawialiśmy się nawet kataru. Zresztą ów koral madreporowy Dendrophylia, znany w Prowansji pod nazwą „kopru morskiego”1, którego pewien zapas znajdował się na statku, a którego polipy, wprost rozpływające się w ustach, stanowiły doskonałą substancję mogącą być lekiem przeciw kaszlowi.

Przez kilka kolejnych dni widywaliśmy znaczną liczbę ptaków wodnych, płetwonogie, mewy większe i mniejsze. Niektóre z nich, zręcznie zastrzelone i w pewien sposób przygotowane, dostarczyły nam wcale smacznego pieczystego. Pośród znakomitych żaglowców2, pokonujących wielkie odległości między lądami i po trudach lotu odpoczywających na falach, dostrzegłem wspaniałego albatrosa, wydającego wrzaskliwy głos podobny do ryczenia osła. Ptaki te należą do rodziny długoskrzydłych. Rodzinę wiosłonogich reprezentowały szybkie fregaty, które błyskawicznie chwytały ryby na powierzchni wody, oraz liczne faetony żółtodziobe. Widziałem wśród nich też faetony czerwonosterne3 wielkości gołębia, których białe upierzenie cieniowane na różowo pięknie kontrastuje z czarnymi skrzydłami.

Sieci „Nautilusa” wyciągnęły kilka gatunków żółwi morskich z rodzaju Caretta, z wypukłym grzbietem, których skorupa jest wysoko ceniona. Te gady, z łatwością nurkujące, mogą długo przebywać pod wodą, zamknąwszy mięsistą klapę przy zewnętrznym otworze kanału nosowego. Niektóre z tych żółwi karetta, gdy je wyciągano z sieci, spały jeszcze w swych skorupach chroniących je od żarłoczności zwierząt morskich. Mięso ich było średniej jakości, ale jaja stanowią smakowitą potrawę.

Co do ryb, zawsze budziły one nasz podziw, ilekroć przez otwarte okna w salonie śledziliśmy tajemnice ich wodnego życia. Zauważyłem kilka gatunków, których jak dotąd nie miałem okazji zaobserwować.

Wymienię tu głównie ryby z rodziny kosterowatych4, spotykane przede wszystkim w Morzu Czerwonym, Oceanie Indyjskim oraz tej części Oceanu Atlantyckiego, która oblewa brzegi Ameryki równikowej. Ryby te, podobnie jak żółwie, jeżowce, pancerniki i skorupiaki, są ochraniane pancerzem, który nie jest ani wapienny, ani kamienny, lecz faktycznie kostny. Niekiedy przybiera on formę trójkątnej bryły, to znowu czworokątnej. Pośród koster trójrogich zauważyłem niektóre osobniki o długości pół decymetra, charakteryzujące się zdrowym mięsem o wybornym smaku, z brunatnymi ogonami i żółtymi płetwami. Polecam zaaklimatyzować je w wodach słodkich, do których zresztą pewna liczba ryb morskich z łatwością przywyka. Wspomnę również o kosterach czterorogich, opatrzonych na grzbiecie czterema dużymi gruzełkami; kosterach cętkowanych, mających białe plamki na spodniej części ciała, oswajających się jak ptaki; kosterach rogatych z kolcami utworzonymi przez przedłużenie ich skorupy kościstej, a z powodu dziwnego chrząkania przezwanych „świniami morskimi”5; i wreszcie „dromaderach”6 z jednym wielkim garbem w kształcie stożka, których mięso jest łykowate i twarde jak podeszwa.

Wymienię jeszcze na podstawie codziennych notatek spisywanych przez Conseila pewne ryby z rodzaju kolcobrzuchów, charakterystyczne dla tych mórz; sferynki trujące7 o czerwonych grzbietach i białych podbrzuszach, odznaczające się trzema rzędami podłużnych pasów, i długie na siedem cali ryby elektryczne, ozdobione jaskrawymi barwami. Dalej, jako przykłady innych rodzajów przytoczę ryby „jajokształtne” pozbawione ogona, podobne do ciemnobrunatnego jaja, jak pisanka porysowanego białymi pręgami; najeżki8, prawdziwe morskie jeżozwierze9, opatrzone kolcami i mogące się tak nadymać, że tworzą kulę, najeżoną ostrymi grotami; koniki morskie, wspólne wszystkim oceanom; pegazy indyjskie10 z podługowatym pyszczkiem, którym ich płetwy piersiowe, bardzo rozszerzone i kształtem przypominające skrzydła, pozwalają jeśli nie latać, to przynajmniej wznosić się w powietrze; „gołębie łopatkowate”, których ogon pokryty jest licznymi łuskowatymi pierścieniami; makrognaty, ryby o długich pyskach, długości dwudziestu pięciu centymetrów, jaśniejące pięknymi kolorami, wyśmienite do jedzenia; sine płaskogłowy11 z pomarszczonymi łbami; miriady ślizgów12 z czarnymi prążkami i długimi płetwami piersiowymi, prześlizgujących się po powierzchni wód z niesłychaną szybkością; rozkoszne żaglice, które swoje ramiona podnoszą niby żagle i rozwijają według przyjaznych prądów wiatru; wspaniałe kurtusy13, które przyroda szczodrze obdarzyła kolorem żółtym, błękitnym, srebrnym i złotym; wstęgorowate14, których płetwy w kształcie skrzydeł utworzone są z taśm; głowacze, zawsze powalane mułem i wydające charakterystyczne dźwięki15; kurki16, których wątroba uważana jest za trującą; bodiany17, mające nad oczyma ruchome klapki; wreszcie strzelczyki18 z długim i rurkowatym pyszczkiem, istne muchołówki oceanu, uzbrojone w strzelby, których nie przewidział ani Chassepot ani Remington19, a które zabijają owady jedną kropelką wody.

Z osiemdziesiątego dziewiątego rodzaju ryb, według klasyfikacji Lacépède’a, i drugiej gromady ościstych, wyróżniających się nakrywką i błoną oskrzelową, zauważyłem skorpenę20 mającą kolce na głowie i tylko jedną płetwę grzbietową. Zwierzęta te mają łuskę lub są jej pozbawione w zależności od tego, do którego podrodzaju należą. Drugi podrodzaj reprezentowały okazy dydaktylów, trzy do czterech decymetrów długości, w żółte paski, z głową fantastycznych kształtów. Z drugiego podrodzaju zauważyliśmy „żądła demona”21 długie na trzy do czterech decymetrów, o żółtych pasach i fantastycznych kształtach łbów. Co do pierwszego podrodzaju, to sieci dostarczyły wiele okazów dziwnej ryby, słusznie przezwanej „ropuchą morską” – ryby o dużym łbie i ciele zoranym głębokimi bruzdami i wklęsłościami lub pokrytym guzami. Najeżona kolcami i pryszczata, ma na sobie szkaradne, nierówne rogi, a ciało i ogon opatrzone stwardniałymi naroślami. Po ukłuciu jej kolców tworzą się niebezpieczne rany. Jest to ryba okropna i odrażająca22.

Od dwudziestego pierwszego do dwudziestego trzeciego stycznia „Nautilus” w ciągu dwudziestu czterech godzin przebył dwieście pięćdziesiąt lig, czyli pięćset czterdzieści mil morskich, co dawało średnią prędkość dwudziestu dwóch węzłów. Jeśli w tym pędzie mogliśmy rozpoznawać różne odmiany ryb, to trzeba to przypisać tej okoliczności, iż zwabione światłem elektrycznym, same usiłowały nam towarzyszyć. Większość nie mogła jednak nadążyć za statkiem i pozostawała w tyle. Kilka zaledwie zdołało przez pewien czas utrzymywać się przy „Nautilusie”.

Rankiem dwudziestego czwartego stycznia na 12° 05’ szerokości południowej i 94° 33’ długości ujrzeliśmy koralową wyspę Keeling, porośniętą wspaniałymi okazami palm kokosowych, a po raz pierwszy zbadaną przez Darwina i kapitana FitzRoya23. „Nautilus” płynął w małej odległości wzdłuż urwistych wybrzeży tej niezamieszkanej wyspy. Nasze dragi ponownie wyciągnęły liczne okazy polipów i szkarłupni oraz ciekawych skorupiaków z typu mięczaków. Kilka cennych okazów z rodzaju Delfinula pomnożyło skarby kapitana Nemo – w tej liczbie rzadka gwiazdecznica, gatunek pasożytniczego polipa, często osiadającego na muszlach.

Wkrótce wyspa Keeling zniknęła za horyzontem, a kurs zmienił się na północny zachód, w stronę cypla Półwyspu Indyjskiego.

– Zbliżamy się do cywilizowanych lądów – powiedział do mnie tego dnia Ned Land. – To zawsze lepsze od tych wysp Papuazji, gdzie częściej można spotkać dzikich niż sarny! Tymczasem na ziemi Hindusów, panie profesorze, są drogi, linie kolei żelaznej, miasta angielskie, francuskie i hinduskie. Nie ujdzie się pięciu mil lądowych, żeby nie spotkać ziomka. Ech! Czy nie jest to stosowna pora, by porzucić naszego kapitana Nemo?

– Nie, Nedzie, nie myśl jeszcze o tym – odpowiedziałem stanowczym tonem. – Pozwólmy się nieść prądom, jak mawiacie wy, marynarze. Sam widzisz, że „Nautilus” zbliża się do lądów zamieszkanych, że powraca do Europy i do niej nas wiezie. Gdy już wpłyniemy na nasze morza, wtedy zobaczymy, rozsądek nam podpowie, czego mamy spróbować. Zresztą nie sądzę, by kapitan pozwolił nam polować na Wybrzeżu Malabarskim lub Koromandelskim24, tak jak w lasach Nowej Gwinei.

– Panie profesorze, czy nie można się obejść bez jego pozwolenia?

Nie odpowiedziałem Kanadyjczykowi. Nie miałem ochoty się sprzeczać, a zresztą w duchu gorąco pragnąłem wykorzystać do reszty dziwny dar losu, który nas rzucił na pokład „Nautilusa”.

Od czasu jak minęliśmy wyspę Keeling, prędkość naszego statku była coraz mniejsza i poruszaliśmy coraz bardziej kapryśną trasą. Nieraz zapuszczaliśmy się na znaczne głębokości. Kilka razy użyliśmy naszych płatowych sterów głębokościowych, które wewnętrzne dźwignie zdolne były ustawić ukośnie w stosunku do linii wodnej. W ten sposób zeszliśmy na dwa lub trzy kilometry pod powierzchnię wody, ale nigdy jednak nie dotarliśmy do dna Oceanu Indyjskiego, którego nie mogły dosięgnąć nawet długie na trzynaście tysięcy metrów sondy25. Co do temperatury dolnych warstw wody, termometr niezmiennie wskazywał cztery stopnie powyżej zera26. Zauważyłem jedynie, że w wyższych partiach woda była zawsze zimniejsza na płyciznach niż na pełnym morzu.

Dwudziestego piątego stycznia ocean był zupełnie pusty. „Nautilus” spędził cały dzień na powierzchni, swą potężną śrubą rozbijając wodę i wyrzucając ją na dużą wysokość. Jak tu się dziwić, że w takich warunkach brano go za olbrzymiego wieloryba? Ze trzy czwarte tego dnia przesiedziałem na platformie, przypatrując się morzu. Nic nie ukazywało się na widnokręgu. Dopiero późnym popołudniem, około czwartej, zobaczyliśmy dalekomorski parowiec, który płynął szybko na zachód, kursem przeciwnym do naszego. Przez chwilę widać było jego maszty, lecz on nie mógł dostrzec „Nautilusa”, zbyt mało wynurzonego nad powierzchnię wody. Sądzę, że ten parowiec należał do Linii Żeglugowej Indii Wschodnich, utrzymującej komunikację między wyspą Cejlon a Sydney, zatrzymując się w Zatoce Króla Jerzego27 i w Melbourne.

Około piątej po południu, nim nastał ów szybki zmierzch, który w strefach międzyzwrotnikowych łączy dzień z nocą, Conseil i ja podziwialiśmy ciekawe widowisko.

Istnieje piękne zwierzątko, którego spotkanie, zdaniem starożytnych, jest dobrą wróżbą. Arystoteles, Atenajos, Pliniusz i Oppian28 badali jego zwyczaje i w tym względzie wyczerpali całą poetycką fantazję uczonych Grecji i Rzymu. Nazywali je Nautilus i Pompilius, jednak współczesna nauka nie zatwierdziła tych nazw i dziś mięczak ten znany jest pod nazwą argonauty, czyli żeglarka.

Gdyby ktoś poradził się Conseila, dowiedziałby się od tego zacnego chłopca, że typ mięczaków dzieli się na pięć gromad; że pierwszą z nich jest gromada głowonogów, której reprezentanci są częściowo nadzy, a częściowo okryci skorupami, i że obejmuje dwie rodziny: dwuskrzelne i czworoskrzelne, różniące się liczbą skrzeli; że rodzina dwuskrzelnych obejmuje trzy rodzaje: żeglarki, kalmary i mątwy, a rodzina czworoskrzelnych ma tylko jeden rodzaj – łodzika29. Gdyby, poznawszy tę nomenklaturę, jakiś oporny słuchacz pomylił żeglarka wyposażonego w przyssawki z łodzikiem, który ma czułki, nie można by było mu tego wybaczyć.

Otóż po powierzchni oceanu płynęła wówczas właśnie cała gromada żeglarków. Naliczyliśmy ich kilka setek. Należały one do gatunku żeglarków gruzełkowatych, właściwych wodom oblewającym Indie.

Te pełne wdzięku mięczaki poruszały się, cofając się za pomocą rurki lokomocyjnej, przez którą wyrzucały wciągniętą w siebie wodę. Z ośmiu ich macek sześć przedłużonych i cienkich płynęło na powierzchni wody, podczas gdy dwie pozostałe, zaokrąglone płetwowato, rozciągały się na wietrze niczym lekkie żagle. Doskonale widziałem ich spiralne, pofałdowane muszle, które Cuvier trafnie porównał do zgrabnej łódki. W istocie były to prawdziwe stateczki, unoszące zwierzęta, które je wytworzyły, a jednak nie były do nich przytwierdzone.

– Argonauta może opuścić swoją skorupę – powiedziałem do Conseila – ale jednak nigdy tego nie robi.

– Zupełnie tak samo jak kapitan Nemo – odpowiedział roztropny chłopiec. – Dlatego zrobiłby lepiej, nazywając swój okręt „Argonautą”.

Przez prawie całą godzinę „Nautilus” płynął pośród tej gromady mięczaków. Potem, nie wiem dlaczego, nagle zdjęła je ogromna trwoga. Jak gdyby na dany sygnał wszystkie żagle się zwinęły, ramiona opadły, ciała się skurczyły, muszle, przewracając się, zmieniły środek ciężkości i cała flotylla zniknęła pod falami. Stało się to w okamgnieniu i nigdy jeszcze okręty eskadry nie manewrowały tak dokładnie zsynchronizowane.

Właśnie w tej chwili zapadła nagle noc i fale, z lekka poruszane wiatrem, spokojnie opływały boki „Nautilusa”.

Nazajutrz, dwudziestego szóstego stycznia, przekroczyliśmy równik na osiemdziesiątym drugim południku i ponownie wpłynęliśmy na półkulę północną.

Podczas tego dnia towarzyszyła nam potężna gromada żarłaczy, tworząc prawdziwy orszak. W tamtejszych morzach roi się wprost od tych groźnych zwierząt, więc z tego powodu wody te są bardzo niebezpieczne. Z owych żarłaczy jedne, rogatki australijskie30, z brunatnymi grzbietami i białawymi brzuchami, uzbrojone były w jedenaście rzędów zębów; drugie, „żarłacze oczkowate”, miały na szyi czarne plamy otoczone białym kółkiem, które czyniło je podobnymi do oczu; wreszcie inne, brunatnożółte rekinki plamiste31, miały zaokrąglone pyski obsiane czarnymi cętkami. Często te potężne zwierzęta rzucały się ku szybom salonu z dość niepokojącą gwałtownością. Ned nie posiadał się wówczas ze złości. Chciał wypłynąć na powierzchnię wód i harpunem godzić w te potwory, zwłaszcza w mustele siwe32 z paszczą uzbrojoną w zęby rozłożone jak mozaika, lub w inne, wielkie rekiny tygrysie, długie na pięć metrów, które w jakiś niewytłumaczalny sposób go prowokowały. Wkrótce jednak „Nautilus” znacznie zwiększył prędkość i z łatwością zostawił w tyle nawet najszybsze z tych rekinów.

Dwudziestego siódmego stycznia u – co za okropny widok! – pływające po powierzchni morza ludzkie trupy. Byli to zmarli mieszkańcy hinduskich miast, których Ganges unosił aż na otwarty ocean. Sępy, jedyni grabarze tego kraju, nie miały jeszcze czasu ich pożreć. Nie brakło jednak rekinów do pomocy w tej żałobnej posłudze.

Około siódmej wieczorem „Nautilus”, na wpół zanurzony, płynął po wodzie koloru mleka. Cały ocean, jak daleko sięgnąć wzrokiem, wydawał się biały. Czy zjawisko to wywołane było poświatą Księżyca? Nie, gdyż był on od dwóch dni w nowiu i niknął jeszcze za widnokręgiem w promieniach słońca. Całe niebo, mimo że rozświetlał je gwiezdny blask, wydawało się czarne i silnie kontrastowało z kolorem wody.

Conseil zupełnie nie mógł uwierzyć własnym oczom i dopytywał mnie o przyczyny tego osobliwego zjawiska. Na szczęście potrafiłem mu odpowiedzieć.

– Morzem mlecznym – rzekłem – nazywana jest rozległa przestrzeń białej wody, często widywana przy brzegach wyspy Amboine33 i w tych okolicach.

– Jednak – odrzekł Conseil – czy nie mógłby mi pan wyjaśnić, co wywołuje to zjawisko? Przecież woda, jak sądzę, nie zamieniła się w mleko!

– Nie, mój chłopcze, nie zamieniła się. Tę zdumiewającą cię biel wywołuje niezliczone mnóstwo wymoczków, które można porównać do robaczków świętojańskich, galaretowatych, bezbarwnych, nie grubszych niż włos i nie dłuższych niż piąta część milimetra. Niektóre z tych żyjątek łączą się ze sobą na przestrzeni wielu lig.

– Wielu lig! – wykrzyknął zdziwiony Conseil.

– Tak, mój chłopcze, i nawet nie próbuj policzyć tych wymoczków! Z pewnością ci się to nie uda, bowiem, jeśli się nie mylę, byli już żeglarze, którzy płynęli po tym mlecznym morzu przez ponad czterdzieści mil morskich.

Nie wiem, czy Conseil wziął pod uwagę moją sugestię, ale wydawało się, że pogrążył się w głębokich rozważaniach, prawdopodobnie usiłując obliczyć, ile piątych części milimetra mieści się na powierzchni czterdziestu mil kwadratowych. Co do mnie, z ciekawością przypatrywałem się zjawisku. Przez kilka godzin „Nautilus” pruł swoją ostrogą białe bałwany i jak zauważyłem, bez szelestu ślizgał się po tej mydlanej wodzie, jak gdyby płynął w pienistych wirach, które tworzyły ścierające się w zatokach przeciwne prądy.

Około północy morze przybrało nagle z powrotem zwyczajną barwę, ale za nami, aż po krańce widnokręgu, niebo, odbijając biel bałwanów, zdawało się długo jeszcze zachowywać świetlane barwy zorzy polarnej.

1 Pod tą nazwą w Prowansji znana jest roślina, a nie zwierzę, o czym zresztą autor wspomina w dalszej części powieści.

2 Żaglowiec – tu: ptak potrafiący pokonywać wielkie odległości.

3 Fregaty (Fregatidae) – rodzina dużych ptaków z rzędu pełnopłetwych; obejmuje gatunki oceaniczne zamieszkujące Wyspę Wniebowstąpienia, Wyspę Bożego Narodzenia, wschodnią część Oceanu Indyjskiego, Galapagos, wschodni Pacyfik, zachodnie wybrzeża Afryki i Wyspy Zielonego Przylądka; faeton żółtodzioby (Phaethon lepturus) – ptak z rodziny faetonowatych występujący w strefie tropikalnej i subtropikalnej na całym świecie; długość ciała do 45 cm, rozpiętość skrzydeł do 100 cm; faeton czerwonosterny (Phaethon rubricauda) – średni ptak wodny z rodziny faetonowatych; zamieszkuje tropikalne i subtropikalne okolice zachodniej części Pacyfiku, Oceanu Indyjskiego i Indonezji; upierzenie białe (w okresie godowym lekko różowe); w ogonie dojrzałych osobników dwa długie czerwone pióra (stąd nazwa); długość ciała do 45 cm, rozpiętość skrzydeł do 100 cm.

4 Kosterowate (kostery, Ostraciidae) – rodzina morskich ryb z rzędu rozdymkokształtnych, zasiedlających głównie rafy koralowe w oceanach: Indyjskim, Atlantyckim i Spokojnym.

5 Świnia morska – chodzi tu o gatunek rogatnicy Balistes polylepis, zamieszkujący subtropikalne wody wschodniego Pacyfiku.

6 Dromader – potoczna nazwa (także: wielbłąd, rybitwa morska, krasnoludek) kostery piramidalnej (Tetrosomus gibbosus), gatunku ryby pochodzącej z Indo-Pacyfiku i przesiedlonej także na Morze Śródziemne; długość do 20 (rzadko do 30) cm; żywi się bezkręgowcami; jej mięso jest trujące.

7 Sferynka trująca (Sphoeroides spengleri) – gatunek morskiej ryby rozdymkokształtnej z rodziny rozdymkowatych (Tetraodontidae); występuje licznie w wodach na głębokości od 2 do 70 m p.p.m. w pobliżu raf koralowych w zachodniej części Oceanu Atlantyckiego; dorasta do 30 cm; żywi się mięczakami, skorupiakami i szkarłupniami; jeden z najbardziej trujących gatunków.

8 Najeżka (diodon, Diodon hystrix) – ryba morska z rodziny najeżkowatych (Diodontidae), z rzędu najeżkokształtnych; długość ok. 50 cm; łuski przekształcone w kolce o długości do 5 cm; w zagrożeniu napełnia wodą lub powietrzem uchyłki jelita, przybierając kształt niemal kulisty; żywi się głównie mięczakami i koralowcami; występuje w gorącej i ciepłej strefie oceanów: Spokojnego, Atlantyckiego i Indyjskiego.

9 Jeżozwierze (Hystricidae) – ssaki z rodziny zaliczanej do gryzoni; zamieszkują tereny pustynne, stepy i obszary leśne południowej Europy, Afryki i południowej Azji; długość 35-85 cm; ogon krótki, ciało pokryte kolcami do 40 cm długości oraz szczecinowatym włosem; roślinożerne.

10 Pegaz indyjski (Pegasus natans) – gatunek ryby z rodziny pegazowatych (Pegasidae), długość do 18 cm; zamieszkuje płytkie wody Oceanu Indyjskiego oraz Pacyfiku aż po Australię.

11 Płaskogłów (płaskoń indyjski, Platycephalus indicus) – ryba z rodziny płaskoniowatych (Platycephalidae), występująca w Ocenie Indyjskim i środkowym Pacyfiku.

12 Ślizgi – rodzaje niedużych ryb z rodziny ślizgowatych (Blenniidae); żyją w strefie przybrzeżnej mórz ciepłych i umiarkowanych; skóra obficie pokryta śluzem; doskonale przystosowują ubarwienie do otoczenia.

13 Kurtus (Kurtus) – rodzaj ryb z rodziny Kurtidae, nazywanych także rybą-inkubatorem, ponieważ samce noszą jaja na haczykowatych wypustkach znajdujących się na łbach; zasiedlają przybrzeżne wody południowo-wschodniej Azji, niektóre gatunki aż po Australię; długość do 12-13 cm.

14 Wstęgorowate (Trachipteridae) – rodzina morskich ryb głębinowych z rzędu strojnikokształtnych (Lampridiformes), o wydłużonym, spłaszczonym ciele, żyjących we wszystkich oceanach.

15 Głowacze (Cuttus) – nieduże ryby żyjące w słodkowodnych wodach europejskich; wydają dzięki przypominające szczekanie.

16 Kurki (Trigla) – rodzaj średniej wielkości ryb z rodziny kurkowatych (Triglidae); żyją na szelfach północnej i południowej półkuli; niektóre mają znaczenie gospodarcze.

17 Bodiany (Bodianus) – rodzaj średniej wielkości ryb z rodziny wargaczowatych (Labridae); żyją w wodach przybrzeżnych, różnie ubarwione w zależności od wieku i wielkości; hodowane w akwariach.

18 Strzelczyk (pryskacz, Toxodes jaculatrix) – ryba z rodziny strzelczykowatych (Toxotidae), długości do 20 cm; żyje głównie w słonawych, mangrowych ujściach rzek od Zatoki Adeńskiej, poprzez wybrzeża Indii i Azji południowo-wschodniej, po Australię; ryba przypowierzchniowa, poluje w charakterystyczny sposób: strąca owady do wody, wystrzeliwując z pyska strumień wody na odległość kilkudziesięciu centymetrów.

19 Antoine Alphonse Chassepot (1833-1905) – francuski wynalazca; w 1866 roku skonstruował karabin odtylcowy o dalekim zasięgu z nagwintowaną lufą i zamkiem iglicowym, używany w armii francuskiej w latach 1866-1874; Eliphalet Remington (1793-1861) – amerykański przemysłowiec i wynalazca, założyciel koncernu zbrojeniowego E. Remington and Sons, istniejącego do dziś.

20 Skorpena (Scorpaena scrofa) – drapieżna ryba morska z rodziny skorpenowatych; długość do 30 cm (rzadko 50 cm); ciało masywne, uzbrojone w kolce – promienie płetwowe połączone z gruczołami jadowymi u ich podstawy; ukłucia bardzo bolesne dla człowieka; występowanie: wschodni Ocean Atlantycki, Morze Śródziemne i Morze Czarne na głębokościach 20-500 m.

21 Żądło demona (ang. demon stinger, Inimicus didactylus) – ryba z rodziny szkaradnicowatych.

22 Chodzi o rybę zwaną kur diabeł (Myoxocephalus scorpius).

23 Robert FitzRoy (1805-1865) – u J. Verne’a: Fitz-Roy; brytyjski hydrograf i meteorolog, wiceadmirał; w latach 1831-1836 kierował wyprawą dookoła świata na statku „Beagle”, w której brał udział Charles Darwin; zorganizował brytyjską regularną służbę meteorologiczną; jeden z prekursorów współczesnej teorii meteorologii synoptycznej.

24 Wybrzeże Malabarskie – część południowo-zachodniego wybrzeża Indii nad Morzem Arabskim, od Goa do przylądka Komoryn; Wybrzeże Koromandelskie – szeroka nizina na Półwyspie Indyjskim nad Zatoką Bengalską.

25 Największą głębokość Oceanu Indyjskiego zmierzono na Głębi Diamantina (ang. Diamantina Deep) i wynosi ona 8047 m.

26 Nowsze badania wykazały, że temperatura wody może spaść do 1° C.

27 Zatoka Króla Jerzego (ang. King George Sound) – u J. Verne’a: Cypel Króla Jerzego; zatoka, nad którą leży miasto Albany.

28 Oppian z Anazarbos (ok. 181-211/212) – grecki poeta; zesłany na wyspę Melita, został ułaskawiony przez Karakallę, któremu poświęcił dwa poematy dydaktyczne: O rybołówstwie i O polowaniu.

29 Łodzik (Nautilus) – jedyny współcześnie rodzaj żyjących od triasu głowonogów czteroskrzelnych; 4-5 gatunków; muszla spiralna, o średnicy ok. 25 cm, podzielona na komory połączone otworem syfonalnym; w ostatniej komorze mieści się ciało łodzika; głowa duża, wyposażona w kurczliwe czułki (ok. 90) bez przyssawek; zamieszkuje Ocean Spokojny, od Półwyspu Malajskiego do Fidżi, na głębokości 200-600 m.

30 Rogatka australijska (Heterodontus portusjacksoni) – gatunek rekina z rodziny rogatkowatych; ubarwienie brunatnopiaskowe, długość do 1,6 m; zamieszkuje przybrzeżne wody Australii.

31 Rekinek plamisty (rekinek panterka, Scyliorhinus stellaris) – gatunek ryby z rodziny rekinkowatych (Scyliorhinidae); masywna, zaokrąglona głowa, ciało wydłużone, dorasta do 170 cm, zamieszkuje wody północnego Atlantyku.

32 Mustel siwy (siwosz, Mustelus mustelus) – gatunek ryby z rodziny mustelowatych (Triakidae); ciało wydłużone, bardzo smukłe, z długim, spiczastym pyskiem; dorasta do 2 m; zasiedla wody przybrzeżne, nad piaszczystym i mulistym dnem, na głębokości 5-100 m wschodniego Atlantyku od Wysp Brytyjskich do północnej Afryki i Morza Śródziemnego.

33 Amboine – dawna nazwa wyspy Ambon położonej w archipelagu Moluki, części Archipelagu Malajskiego.