23 rzeczy których nie mówią Ci o kapitalizmie - ebook

7 sposobów czytania 23 rzeczy, których nie mówią ci o kapitalizmie

Spo­sób 1. Je­śli nie je­steś do koń­ca pe­wien tego, czym jest ka­pi­ta­lizm, prze­czy­taj:

Rze­czy 1, 2, 5, 8, 13, 16, 19, 20 i 22

Spo­sób 2. Je­śli my­ślisz, że po­li­ty­ka to stra­ta cza­su, prze­czy­taj:

Rze­czy 1, 5, 7, 12, 16, 18, 19, 21 i 23

Spo­sób 3. Je­śli za­sta­na­wiasz się, dla­cze­go nie po­pra­wia się ja­kość two­je­go ży­cia po­mi­mo wciąż ro­sną­cych do­cho­dów i co­raz bar­dziej roz­wi­nię­tej tech­no­lo­gii, prze­czy­taj:

Rze­czy 2, 4, 6, 8, 9, 10, 17, 18 i 22

Spo­sób 4. Je­śli uwa­żasz, że nie­któ­rzy lu­dzie są bo­gat­si od in­nych, po­nie­waż są zdol­niej­si, le­piej wy­kształ­ce­ni i bar­dziej przed­się­bior­czy, prze­czy­taj:

Rze­czy 3, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 20 i 21

Spo­sób 5. Je­śli chcesz się do­wie­dzieć, dla­cze­go bied­ne kra­je są bied­ne i jak mo­gły­by się wzbo­ga­cić, prze­czy­taj:

Rze­czy 3, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 17 i 23

Spo­sób 6. Je­śli są­dzisz, że świat jest nie­spra­wie­dli­wy, ale nie­wie­le da się z tym zro­bić, prze­czy­taj:

Rze­czy 1, 2, 3, 4, 5, 11, 13, 14, 15, 20 i 21

Spo­sób 7. Prze­czy­taj ca­łość w na­stę­pu­ją­cej ko­lej­no­ści…Podziękowania

Pi­sząc tę książ­kę, ko­rzy­sta­łem z po­mo­cy wie­lu osób. Mój agent li­te­rac­ki, Ivan Mul­ca­hy, któ­ry ode­grał za­sad­ni­czą rolę w przy­go­to­wy­wa­niu mo­jej po­przed­niej książ­ki, Bad Sa­ma­ri­tans – opo­wia­da­ją­cej o świe­cie kra­jów roz­wi­ja­ją­cych się – nie­ustan­nie na­ma­wiał mnie do na­pi­sa­nia ko­lej­nej, o po­sze­rzo­nej te­ma­ty­ce. Pe­ter Gin­na, mój re­dak­tor w ame­ry­kań­skim wy­daw­nic­twie Blo­oms­bu­ry, nie tyl­ko prze­ka­zał mi waż­ne re­dak­tor­skie uwa­gi, ale tak­że ode­grał za­sad­ni­czą rolę, je­śli cho­dzi o cha­rak­ter tej książ­ki: gdy ja pra­co­wa­łem nad jej kon­cep­cją, on wpadł na po­mysł ty­tu­łu – 23 rze­czy, któ­rych nie mó­wią ci o ka­pi­ta­li­zmie. Wil­liam Go­odlad, mój re­dak­tor w Al­len Lane, wziął na sie­bie głów­ną re­dak­cję i wy­ko­nał ka­wał do­brej ro­bo­ty, dzię­ki cze­mu wszyst­ko wy­glą­da jak na­le­ży.

Wie­le osób czy­ta­ło po­szcze­gól­ne czę­ści książ­ki i do­star­czy­ło mi po­moc­nych ko­men­ta­rzy. Dun­can Gre­en prze­czy­tał wszyst­kie roz­dzia­ły i prze­ka­zał mi uży­tecz­ne wska­zów­ki za­rów­no do­ty­czą­ce tre­ści, jak i spraw re­dak­cyj­nych. Przez wie­le roz­dzia­łów prze­brnę­li Geoff Har­co­urt i De­epak Ny­y­ar, udzie­la­jąc mi bły­sko­tli­wych rad. Dirk Bez­e­mer, Chris Cra­mer, Sha­ila­ja Fen­nel, Pa­trick Imam, De­bo­rah John­ston, Amy Klatz­kin, Bar­ry Lynn, Ke­nia Par­sons i Bob Row­thorn prze­czy­ta­li róż­ne roz­dzia­ły i po­dzie­li­li się ze mną war­to­ścio­wy­mi ko­men­ta­rza­mi.

Nie mógł­bym zgro­ma­dzić wszyst­kich dro­bia­zgo­wych in­for­ma­cji, na któ­rych opie­ra się treść książ­ki, bez wspar­cia ze stro­ny mo­ich zdol­nych asy­sten­tów na­uko­wych. Dzię­ku­ję, w ko­lej­no­ści al­fa­be­tycz­nej, Bhar­gav Ad­hva­ryu, Has­sa­no­wi Akram, An­to­nio An­dre­oni, Yuren­drze Ba­snett, Mu­ham­ma­do­wi Ir­fan, Ve­eray­ooth Kan­cho­ochat i Fran­ce­sce Re­in­hardt za oka­za­ną mi po­moc.

Chciał­bym rów­nież po­dzię­ko­wać Seung-il Je­ong i Buhm Lee za to, że do­star­czy­li mi trud­no do­stęp­ne dane.

Na ko­niec pra­gnę po­dzię­ko­wać mo­jej ro­dzi­nie, bez mi­ło­ści i wspar­cia któ­rej nig­dy nie uda­ło­by mi się ukoń­czyć tego tek­stu. Hee-Je­ong, moja żona, nie tyl­ko udzie­li­ła mi wiel­kie­go emo­cjo­nal­ne­go wspar­cia w cza­sie pra­cy, ale tak­że prze­czy­ta­ła wszyst­kie roz­dzia­ły i po­mo­gła sfor­mu­ło­wać ar­gu­men­ty w spo­sób bar­dziej spój­ny i przy­stęp­ny. Z wiel­ką przy­jem­no­ścią ob­ser­wo­wa­łem re­ak­cje mo­jej cór­ki, gdy – po tym, jak dzie­li­łem się z nią nie­któ­ry­mi mo­imi prze­my­śle­nia­mi – od­po­wia­da­ła z za­ska­ku­ją­cą, jak na czter­na­sto­lat­kę, in­te­lek­tu­al­ną doj­rza­ło­ścią. Mój syn Jin-Gyu do­star­czył mi wie­lu cie­ka­wych po­my­słów i bar­dzo mnie wspie­rał. Im troj­gu de­dy­ku­ję tę książ­kę.Wstęp

Świa­to­wa go­spo­dar­ka wali się w gru­zy. Choć fi­skal­ne i mo­ne­tar­ne pa­kie­ty sty­mu­la­cyj­ne, za­sto­so­wa­ne na nie­spo­ty­ka­ną wcze­śniej ska­lę, za­po­bie­gły prze­ro­dze­niu się kra­chu fi­nan­so­we­go z 2008 roku w cał­ko­wi­te za­ła­ma­nie świa­to­we­go sys­te­mu go­spo­dar­cze­go, to i tak jest on dru­gim – po Wiel­kim Kry­zy­sie – naj­więk­szym go­spo­dar­czym kry­zy­sem w hi­sto­rii. I choć gdy pi­szę te sło­wa (ma­rzec 2010 roku), nie­któ­rzy lu­dzie ogła­sza­ją już ko­niec re­ce­sji, to trwa­łe od­bi­cie się go­spo­dar­ki w żad­nym wy­pad­ku nie jest pew­ne. Nie wpro­wa­dzo­no re­gu­la­cji ryn­ku fi­nan­so­we­go, a luź­na po­li­ty­ka pie­nięż­na i fi­skal­na do­pro­wa­dzi­ła do po­wsta­nia no­wej bań­ki fi­nan­so­wej. Jed­no­cze­śnie re­al­na go­spo­dar­ka pil­nie po­trze­bu­je pie­nię­dzy. Je­śli nowe bań­ki pęk­ną, glo­bal­na go­spo­dar­ka wpad­nie w po­now­ną re­ce­sję . Je­że­li na­wet od­bi­cie się utrzy­ma, to i tak na­stęp­stwa kry­zy­su będą od­czu­wal­ne jesz­cze przez wie­le lat. Fir­mom i go­spo­dar­stwom do­mo­wym może za­jąć kil­ka lat, za­nim od­bu­du­ją rów­no­wa­gę w swo­ich fi­nan­sach. Ogrom­ne de­fi­cy­ty bu­dże­to­we spo­wo­do­wa­ne kry­zy­sem zmu­szą rzą­dy do znacz­ne­go ogra­ni­cze­nia in­we­sty­cji pu­blicz­nych oraz uszczu­ple­nia upraw­nień so­cjal­nych, co bę­dzie ne­ga­tyw­nie wpły­wać na wzrost go­spo­dar­czy, po­głę­bi bie­dę i nie­sta­bil­ność spo­łecz­ną – moż­li­we, że przez kil­ka de­kad. Część z tych, któ­rzy w cza­sie kry­zy­su stra­ci­li miej­sca pra­cy i za­miesz­ka­nia, być może już nig­dy nie tra­fi do głów­ne­go nur­tu go­spo­dar­ki. To na­praw­dę nie­po­ko­ją­ca per­spek­ty­wa.

Ka­ta­stro­fie tej win­na jest ide­olo­gia wol­no­ryn­ko­wa, któ­ra rzą­dzi świa­tem po­cząw­szy od lat 80. ubie­głe­go wie­ku. Po­wie­dzia­no nam, że ryn­ki po­zo­sta­wio­ne sa­mym so­bie za­pew­nią naj­bar­dziej spra­wie­dli­we i sku­tecz­ne roz­wią­za­nia. Sku­tecz­ne, bo jed­nost­ki wie­dzą, jak wy­ko­rzy­stać za­so­by, któ­ry­mi dys­po­nu­ją; spra­wie­dli­we, bo kon­ku­ren­cja na ryn­ku spra­wi, że wszy­scy będą na­gra­dza­ni w za­leż­no­ści od wy­daj­no­ści swo­jej pra­cy. Po­wie­dzia­no nam, że biz­ne­so­wi na­le­ży za­pew­nić mak­si­mum swo­bo­dy dzia­ła­nia. Fir­my – jako że znaj­du­ją się naj­bli­żej ryn­ku – wie­dzą naj­le­piej, co jest dla nich naj­ko­rzyst­niej­sze. Je­śli po­zwo­li­my im ro­bić to, co chcą, wy­twa­rza­nie bo­gac­twa osią­gnie swo­je mak­si­mum i w re­zul­ta­cie przy­nie­sie po­zy­tyw­ne skut­ki rów­nież resz­cie spo­łe­czeń­stwa. Po­wie­dzia­no nam, że in­ter­wen­cja rzą­du na ryn­kach tyl­ko zmniej­szy ich efek­tyw­ność. Tego ro­dza­ju in­ter­wen­cje są czę­sto pro­jek­to­wa­ne w celu ogra­ni­cze­nia moż­li­wo­ści wy­twa­rza­nia zy­sku w imię źle po­ję­te­go ega­li­ta­ry­zmu. A na­wet je­śli nie w tym rzecz, to rzą­dy i tak nie są w sta­nie po­pra­wić ryn­ko­wych wy­ni­ków, po­nie­waż bra­ku­je im in­for­ma­cji i mo­ty­wa­cji nie­zbęd­nych do po­dej­mo­wa­nia do­brych de­cy­zji biz­ne­so­wych. Pod­su­mo­wu­jąc, ka­za­no nam w peł­ni za­ufać ryn­ko­wi i po pro­stu zejść mu z dro­gi.

Sto­su­jąc się do tej rady, więk­szość kra­jów wdro­ży­ła w cią­gu ostat­nich trzy­dzie­stu lat wol­no­ryn­ko­we re­for­my: pry­wa­ty­za­cję pań­stwo­wych firm fi­nan­so­wych i prze­my­sło­wych, de­re­gu­la­cję sys­te­mu fi­nan­so­we­go i prze­my­słu, li­be­ra­li­za­cję mię­dzy­na­ro­do­we­go han­dlu i in­we­sty­cji oraz ob­ni­że­nie po­dat­ków do­cho­do­wych i świad­czeń so­cjal­nych. Roz­wią­za­nia te, jak przy­zna­li ich zwo­len­ni­cy, mogą stwa­rzać tym­cza­so­we pro­ble­my, na przy­kład w po­sta­ci ro­sną­cych nie­rów­no­ści do­cho­do­wych, ale w koń­cu przy­nio­są ko­rzyść wszyst­kim, bo dzię­ki nim spo­łe­czeń­stwo sta­nie się bo­gat­sze i bar­dziej dy­na­micz­ne. Na wez­bra­nej fali wzno­szą się wszyst­kie ło­dzie – oto ja­kiej me­ta­fo­ry uży­wa­no.

Kon­se­kwen­cje tej po­li­ty­ki znaj­du­ją się na dru­gim bie­gu­nie tego, co obie­cy­wa­no. Za­po­mnij­my na chwi­lę o za­pa­ści fi­nan­so­wej, któ­ra po­zo­sta­wi po so­bie rany na naj­bliż­sze dwa­dzie­ścia lat. Za­nim jesz­cze na­stą­pi­ła, po­li­ty­ka wol­no­ryn­ko­wa więk­szo­ści kra­jów przy­nio­sła – cze­go więk­szość lu­dzi nie jest świa­do­ma – skut­ki w po­sta­ci spo­wol­nio­ne­go wzro­stu go­spo­dar­cze­go, więk­szych nie­rów­no­ści i wyż­szej nie­sta­bil­no­ści. W wie­lu bo­ga­tych kra­jach pro­ble­my te zo­sta­ły ukry­te pod ma­ską ogrom­nej eks­pan­sji kre­dy­to­wej. W re­zul­ta­cie uda­ło się wy­god­nie za­ka­mu­flo­wać utrzy­mu­ją­cą się w USA od lat 70. sta­gna­cję płac i wy­dłu­ża­ją­cy się czas pra­cy za za­sło­ną gwał­tow­ne­go, na­pę­dzo­ne­go kre­dy­tem bo­omu kon­sump­cyj­ne­go. Spra­wy wy­glą­da­ły wy­star­cza­ją­co źle w kra­jach bo­ga­tych, ale sy­tu­acja była jesz­cze po­waż­niej­sza w świe­cie roz­wi­ja­ją­cym się. W Afry­ce Sub­sa­ha­ryj­skiej na prze­strze­ni ostat­nich trzy­dzie­stu lat stan­dard ży­cia utknął w miej­scu, na­to­miast Ame­ry­ka Po­łu­dnio­wa do­świad­czy­ła w tym cza­sie spad­ku do­cho­du per ca­pi­ta o dwie trze­cie. Wśród kra­jów roz­wi­ja­ją­cych się ist­nia­ły ta­kie, któ­re w tym okre­sie roz­wi­ja­ły się szyb­ko (choć szyb­ko ro­sły w nich rów­nież nie­rów­no­ści), jak Chi­ny i In­die, tyle że na­le­żą one wła­śnie do gru­py tych państw, któ­re – choć czę­ścio­wo się zli­be­ra­li­zo­wa­ły – to od­mó­wi­ły wpro­wa­dze­nia u sie­bie roz­wią­zań wol­no­ryn­ko­wych w peł­nym za­kre­sie.

Za­tem to, co po­wie­dzie­li nam wol­no­ryn­kow­cy – albo, jak czę­sto się ich na­zy­wa, eko­no­mi­ści neo­li­be­ral­ni – w naj­lep­szym wy­pad­ku było tyl­ko czę­ścio­wą praw­dą, a w naj­gor­szym w ogó­le nią nie było. Jak po­ka­zu­ję w tej książ­ce, „praw­dy“ roz­po­wszech­nia­ne przez ide­olo­gów wol­ne­go ryn­ku – na­wet je­śli nie czy­nią oni tego z my­ślą o wła­snym in­te­re­sie – opar­te są na zbyt uprosz­czo­nych za­ło­że­niach i ogra­ni­czo­nym świa­to­po­glą­dzie. Moim ce­lem jest prze­ka­za­nie czy­tel­ni­ko­wi pew­nych fun­da­men­tal­nych prawd o ka­pi­ta­li­zmie, o któ­rych wol­no­ryn­kow­cy mil­czą.

Nie pi­szę jed­nak an­ty­ka­pi­ta­li­stycz­ne­go ma­ni­fe­stu. Kry­ty­ko­wa­nie ide­olo­gii wol­no­ryn­ko­wej nie ozna­cza sprze­ci­wu wo­bec ka­pi­ta­li­zmu. Mimo swo­ich ogra­ni­czeń, ka­pi­ta­lizm jest moim zda­niem i tak naj­lep­szym sys­te­mem go­spo­dar­czym, jaki wy­my­śli­ła ludz­kość. Moja kry­ty­ka do­ty­czy szcze­gól­nej wer­sji ka­pi­ta­li­zmu, któ­ra do­mi­nu­je na świe­cie od trzy­dzie­stu lat – czy­li ka­pi­ta­li­zmu wol­no­ryn­ko­we­go. Nie jest to je­dy­ny spo­sób, w jaki ka­pi­ta­lizm może funk­cjo­no­wać i z pew­no­ścią nie naj­lep­szy, o czym świad­czą wy­ni­ki go­spo­dar­cze z ostat­nich trzech dzie­się­cio­le­ci. Ta książ­ka po­ka­zu­je, że są spo­so­by na to, jak po­win­no się i jak moż­na uczy­nić ka­pi­ta­lizm po pro­stu lep­szym.

Choć kry­zys z 2008 roku spra­wił, że wie­lu z nas po­waż­nie za­czę­ło wąt­pić w taki spo­sób za­rzą­dza­nia go­spo­dar­ką, to nie za­da­je­my py­tań, bo są­dzi­my, że to za­da­nie dla eks­per­tów. Do pew­ne­go stop­nia rze­czy­wi­ście tak jest. Udzie­le­nie do­kład­nych od­po­wie­dzi wy­ma­ga wie­dzy na te­mat szcze­gó­łów tech­nicz­nych, z któ­rych wie­le jest tak skom­pli­ko­wa­nych, że na­wet wśród eks­per­tów nie ma co do nich zgo­dy. Za­tem to na­tu­ral­ne, że więk­szość z nas po pro­stu nie ma cza­su lub od­po­wied­nie­go przy­go­to­wa­nia do tego, by — przed wy­gło­sze­niem wła­snej opi­nii na te­mat efek­tyw­no­ści TARP (Tro­ubled As­set Re­lief Pro­gram), ko­niecz­no­ści ist­nie­nia G20, sen­sow­no­ści na­cjo­na­li­za­cji ban­ków czy ade­kwat­ne­go po­zio­mu wy­na­gro­dze­nia me­na­dże­rów — za­głę­biać się w tech­nicz­ne szcze­gó­ły. A je­śli cho­dzi o ta­kie pro­ble­my jak bie­da w Afry­ce, dzia­ła­nie Świa­to­wej Or­ga­ni­za­cji Han­dlu albo za­sa­dy do­ty­czą­ce współ­czyn­ni­ka ka­pi­tał–ak­ty­wa Ban­ku Roz­ra­chun­ków Mię­dzy­na­ro­do­wych, to więk­szość z nas już zu­peł­nie się gubi.

Nie mu­si­my jed­nak ro­zu­mieć wszyst­kich tech­nicz­nych szcze­gó­łów, żeby po­jąć to, co dzie­je się w świe­cie i prak­ty­ko­wać coś, co na­zy­wam „ak­tyw­nym oby­wa­tel­stwem go­spo­dar­czym”, do­ma­ga­jąc się od­po­wied­nich dzia­łań od lu­dzi znaj­du­ją­cych się na sta­no­wi­skach de­cy­zyj­nych. W koń­cu for­mu­łu­je­my prze­cież opi­nie na te­mat roz­ma­itych in­nych kwe­stii mimo tego, że nie mamy eks­perc­kiej wie­dzy. Nie mu­si­my być epi­de­mio­lo­ga­mi, żeby wie­dzieć, że w fa­bry­kach żyw­no­ści, rzeź­niach i re­stau­ra­cjach po­win­ny być za­cho­wa­ne stan­dar­dy hi­gie­ny. For­mu­ło­wa­nie opi­nii na te­mat go­spo­dar­ki ni­czym się od tego nie róż­ni: jak już znasz pod­sta­wo­we za­sa­dy i fak­ty, mo­żesz wy­ra­żać ugrun­to­wa­ne opi­nie bez zna­jo­mo­ści de­ta­li. Je­dy­nym wy­mo­giem jest chęć zdję­cia tych ró­żo­wych oku­la­rów, któ­re neo­li­be­ral­ni ide­olo­go­wie chcie­li­by na co dzień wi­dzieć na two­im no­sie. Przez te oku­la­ry świat wy­glą­da pro­sto i ład­nie. Zdej­mij je jed­nak czy­tel­ni­ku i spójrz na sza­rą rze­czy­wi­stość. Gdy już zo­ba­czysz, że nie ma na­praw­dę cze­goś ta­kie­go jak wol­ny ry­nek, nie dasz się na­brać lu­dziom, któ­rzy po­tę­pia­ją re­gu­la­cje, twier­dząc, że „znie­wa­la­ją” one ry­nek (zob. Rzecz 1). Kie­dy do­wiesz się, że sil­ne i ak­tyw­ne rzą­dy mogą na­pę­dzać, a nie tłu­mić dy­na­mi­kę go­spo­dar­czą, zo­ba­czysz, że roz­po­wszech­nio­ny brak za­ufa­nia do pań­stwa jest nie­uza­sad­nio­ny (zob. Rze­czy 12 i 21). Świa­do­mość tego, że nie ży­je­my w post­in­du­strial­nej go­spo­dar­ce opar­tej na wie­dzy spra­wi, że pod­dasz w wąt­pli­wość umniej­sza­nie war­to­ści prze­my­słu czy na­wet dys­kret­ną ra­dość, z jaką nie­któ­re rzą­dy po­wi­ta­ły kur­cze­nie się sek­to­ra prze­my­sło­we­go kra­ju (zob. Rze­czy 9 i 17). Kie­dy zdasz so­bie spra­wę z tego, że eko­no­mia ska­py­wa­nia nie dzia­ła, zo­ba­czysz wów­czas, czym na­praw­dę są ulgi po­dat­ko­we dla bo­ga­tych – po pro­stu zwy­kłą re­dy­stry­bu­cją do­cho­du na rzecz bo­ga­tych, a nie spo­so­bem na to, by­śmy wzbo­ga­ci­li się wszy­scy, jak nam wma­wia­no (zob. Rze­czy 13 i 20).

To, co przy­da­rzy­ło się świa­to­wej go­spo­dar­ce, ani nie sta­ło się przy­pad­kiem, ani nie było skut­kiem dzia­ła­nia nie­unik­nio­nych sił hi­sto­rii. Nie z po­wo­du ist­nie­nia ja­kie­goś że­la­zne­go pra­wa ryn­ku pła­ce więk­szo­ści Ame­ry­ka­nów sta­ły w miej­scu przy wzro­ście licz­by go­dzin pra­cy, pod­czas gdy naj­wyż­si me­na­dże­ro­wie i ban­kie­rzy nie­po­mier­nie pod­nie­śli swo­je do­cho­dy (zob. Rze­czy 10 i 14). Nie tyl­ko z po­wo­du nie­moż­li­we­go do za­ha­mo­wa­nia po­stę­pu w tech­no­lo­giach ko­mu­ni­ka­cyj­nych i trans­por­cie je­ste­śmy wy­sta­wie­ni na dzia­ła­nie wzma­ga­ją­cych się sił mię­dzy­na­ro­do­wej kon­ku­ren­cji i mu­si­my mar­twić się o przy­szłość za­trud­nie­nia (zob. Rze­czy 4 i 6). Wca­le nie był prze­są­dzo­ny co­raz więk­szy roz­rost sek­to­ra fi­nan­so­we­go – na prze­strze­ni ostat­nich trzy­dzie­stu lat po­stę­pu­ją­cy w ode­rwa­niu od re­al­nej go­spo­dar­ki – co osta­tecz­nie do­pro­wa­dzi­ło do eko­no­micz­nej ka­ta­stro­fy, któ­rej dzi­siaj do­świad­cza­my (zob. Rze­czy 18 i 22). Za­zwy­czaj nie z po­wo­dów zwią­za­nych z ja­ki­miś nie­pod­da­ją­cy­mi się kon­tro­li czyn­ni­ka­mi na­tu­ral­ny­mi – jak tro­pi­kal­ny kli­mat, nie­szczę­śli­we po­ło­że­nie geo­gra­ficz­ne czy zła kul­tu­ra – bied­ne kra­je są bied­ne (zob. Rze­czy 7 i 11).

Wy­ja­śnię, że to ludz­kie de­cy­zje, zwłasz­cza po­dej­mo­wa­ne przez tych, któ­rzy wład­ni są usta­na­wiać za­sa­dy, spra­wia­ją, że dzie­je się to, co się dzie­je. Choć ża­den de­cy­dent nie może być pe­wien tego, że jego dzia­ła­nia za­wsze będą pro­wa­dzić do po­żą­da­nych wy­ni­ków, to w pew­nym sen­sie de­cy­zje, któ­re zo­sta­ły pod­ję­te, nie były ko­niecz­ne. Nie ży­je­my w naj­lep­szym z moż­li­wych świa­tów. Gdy­by de­cy­do­wa­no in­a­czej, świat był­by po pro­stu inny. Bio­rąc to pod uwa­gę, mu­si­my za­dać py­ta­nie, czy de­cy­zje po­dej­mo­wa­ne przez bo­ga­tych i po­sia­da­ją­cych wła­dzę opar­te są na so­lid­nym uza­sad­nie­niu i do­wo­dach. Do­pie­ro gdy to zro­bi­my, bę­dzie­my mo­gli żą­dać od­po­wied­nich dzia­łań od kor­po­ra­cji, rzą­dów i or­ga­ni­za­cji mię­dzy­na­ro­do­wych. Bez ak­tyw­ne­go oby­wa­tel­stwa go­spo­dar­cze­go za­wsze bę­dzie­my ofia­ra­mi lu­dzi, któ­rzy mają więk­sze moż­li­wo­ści po­dej­mo­wa­nia de­cy­zji i wma­wia­ją nam, że rze­czy się dzie­ją, bo tak być musi i dla­te­go nie mo­że­my zro­bić nic, żeby je zmie­nić, nie­za­leż­nie od tego, jak nie­przy­jem­ne i nie­spra­wie­dli­we mogą się one wy­da­wać.

Książ­ka zo­sta­ła przy­go­to­wa­na z my­ślą o tym, by jej czy­tel­nik mógł zro­zu­mieć, jak na­praw­dę funk­cjo­nu­je ka­pi­ta­lizm i co moż­na zro­bić, by dzia­łał le­piej. Nie jest to jed­nak pod­ręcz­nik z „eko­no­mii dla opor­nych” – usi­łu­ję w niej za­ofe­ro­wać czy­tel­ni­ko­wi rów­no­cze­śnie spo­ro mniej niż ta­kie książ­ki, a za­ra­zem dużo wię­cej.

Ofe­ru­ję mniej niż eko­no­mię dla opor­nych, bo nie wcho­dzę w wie­le tech­nicz­nych szcze­gó­łów, któ­re mu­sia­ły­by zo­stać ob­ja­śnio­ne na­wet w pod­ręcz­ni­ku do pod­staw eko­no­mii. Nie igno­ru­ję ich jed­nak dla­te­go, że uwa­żam, iż moi czy­tel­ni­cy nie by­li­by w sta­nie ich zro­zu­mieć. 95 pro­cent eko­no­mii to zdro­wy roz­są­dek, któ­ry ktoś skom­pli­ko­wał, a na­wet w od­nie­sie­niu do po­zo­sta­łych 5 pro­cent za­sad­ni­cze ro­zu­mo­wa­nie, choć nie wszyst­kie tech­nicz­ne szcze­gó­ły, moż­na wy­ja­śnić w pro­sty spo­sób. Wie­rzę po pro­stu, że naj­lep­szym spo­so­bem na po­zna­nie za­sad eko­no­mii jest wy­ko­rzy­sta­nie ich do zro­zu­mie­nia pro­ble­mów, któ­re naj­bar­dziej in­te­re­su­ją czy­tel­ni­ka. Dla­te­go wpro­wa­dzam tech­nicz­ne szcze­gó­ły tyl­ko wte­dy, kie­dy są istot­ne, a nie w sys­te­ma­tycz­ny, pod­ręcz­ni­ko­wy spo­sób.

Jed­no­cze­śnie książ­ka ta, choć przy­stęp­na dla czy­tel­ni­ka nie­bę­dą­ce­go spe­cja­li­stą, sta­no­wi za­ra­zem coś wię­cej niż eko­no­mię dla opor­nych. Tak na­praw­dę się­ga ona znacz­nie głę­biej niż wie­le ksią­żek do eko­no­mii na po­zio­mie za­awan­so­wa­nym, po­nie­waż kwe­stio­nu­je wie­le uzna­nych teo­rii eko­no­micz­nych i fak­tów trak­to­wa­nych przez te pod­ręcz­ni­ki jako oczy­wi­stość. Choć może to brzmieć znie­chę­ca­ją­co dla czy­tel­ni­ka nie­bę­dą­ce­go eks­per­tem – mia­no­wi­cie proś­ba, by za­kwe­stio­no­wał teo­rie wspar­te przez „eks­per­tów” i fak­ty, któ­re ak­cep­to­wa­ne są przez więk­szość pro­fe­sjo­na­li­stów z tej dzie­dzi­ny – to prze­ko­na się on, że jest to tak na­praw­dę znacz­nie ła­twiej­sze, niż się wy­da­je, kie­dy tyl­ko po­rzu­ci się za­ło­że­nie, że to, w co wie­rzy więk­szość eks­per­tów, musi być praw­dą.

Więk­szość pro­ble­mów, któ­re oma­wiam w tej książ­ce, nie ma ła­twych roz­wią­zań. W wie­lu przy­pad­kach wła­śnie o to mi cho­dzi, że – wbrew temu, w co każą ci wie­rzyć wol­no­ryn­ko­wi eko­no­mi­ści – nie ma pro­stych od­po­wie­dzi. Do­pó­ki jed­nak nie zmie­rzy­my się z tymi trud­no­ścia­mi, do­pó­ty nie bę­dzie­my w sta­nie po­jąć tego, jak świat fak­tycz­nie funk­cjo­nu­je. A je­śli to nam się nie uda, nie bę­dzie­my po pro­stu w sta­nie bro­nić wła­snych in­te­re­sów, nie mó­wiąc już o dzia­ła­niu na rzecz do­bra wyż­sze­go, jako ak­tyw­ni oby­wa­te­le – pod­mio­ty go­spo­dar­ki.Rzecz 1 Wolny rynek nie istnieje

Co ci mó­wią

Ryn­ki mu­szą być wol­ne. Gdy rząd in­ter­we­niu­je, aby na­rzu­cić uczest­ni­kom ryn­ku to, co wol­no im ro­bić, a co nie, za­so­by nie mogą swo­bod­nie prze­pły­wać w kie­run­ku ich naj­efek­tyw­niej­sze­go wy­ko­rzy­sta­nia. Je­śli zaś za­bro­ni się lu­dziom ro­bić rze­czy, któ­re uzna­ją za naj­bar­dziej zy­skow­ne, tra­cą mo­ty­wa­cję do in­we­sto­wa­nia i wpro­wa­dza­nia in­no­wa­cji. Dla­te­go w sy­tu­acji, gdy rząd na­kła­da ogra­ni­cze­nia na wy­so­kość czyn­szu, wła­ści­cie­le miesz­kań tra­cą mo­ty­wa­cję do utrzy­my­wa­nia swo­ich nie­ru­cho­mo­ści i bu­do­wa­nia no­wych. Albo je­śli rząd na­kła­da re­stryk­cje na sprze­daż nie­któ­rych pro­duk­tów fi­nan­so­wych, to dwie ukła­da­ją­ce się stro­ny – ma­ją­ce szan­sę sko­rzy­stać na udzia­le w in­no­wa­cyj­nych trans­ak­cjach skut­ku­ją­cych za­spo­ko­je­niem ich spe­cy­ficz­nych po­trzeb – nie mogą za­wrzeć umo­wy i ze­brać jej po­ten­cjal­nych owo­ców. Lu­dziom po­win­no się po­zo­sta­wić „wol­ny wy­bór“, jak gło­si ty­tuł słyn­nej książ­ki wi­zjo­ne­ra wol­ne­go ryn­ku, Mil­to­na Fried­ma­na.

Cze­go ci nie po­wie­dzą

Wol­ny ry­nek nie ist­nie­je. Każ­dy ry­nek rzą­dzi się ja­ki­miś za­sa­da­mi i funk­cjo­nu­je w pew­nych ra­mach, któ­re ogra­ni­cza­ją wol­ność wy­bo­ru. Ry­nek wy­da­je nam się wol­ny tyl­ko dla­te­go, że tak bez­wa­run­ko­wo ak­cep­tu­je­my re­stryk­cje, któ­rym on pod­le­ga, że na­wet ich nie za­uwa­ża­my. Nie moż­na obiek­tyw­nie zde­fi­nio­wać tego, jak bar­dzo ja­kiś ry­nek jest „wol­ny” – to okre­śle­nie ma­ją­ce cha­rak­ter po­li­tycz­ny. Zwy­cza­jo­we twier­dze­nie po­wta­rza­ne przez wol­no­ryn­ko­wych eko­no­mi­stów o tym, że pró­bu­ją oni bro­nić ryn­ku przed po­li­tycz­nie mo­ty­wo­wa­ną in­ge­ren­cją rzą­du, jest fał­szy­we. Rząd jest za­wsze w grze, a wspo­mnia­ni wol­no­ryn­kow­cy po­sia­da­ją po­li­tycz­ne mo­ty­wa­cje, tak samo jak wszy­scy inni. Oba­le­nie mitu, że ist­nie­je coś ta­kie­go jak obiek­tyw­nie zde­fi­nio­wa­ny „wol­ny ry­nek”, jest pierw­szym kro­kiem w kie­run­ku zro­zu­mie­nia ka­pi­ta­li­zmu.

Pra­ca po­win­na być wol­na

W 1819 roku w bry­tyj­skim par­la­men­cie zo­sta­ła przed­sta­wio­na usta­wa re­gu­lu­ją­ca dzia­łal­ność fa­bryk ba­weł­ny. Jak na współ­cze­sne stan­dar­dy usta­wa ta była nie­wia­ry­god­nie „ła­god­na”. Za­ka­zy­wa­ła za­trud­nia­nia ma­łych dzie­ci, tych po­ni­żej 9. roku ży­cia. Star­sze dzie­ci (mię­dzy 10. a 16. ro­kiem ży­cia) nadal mo­gły­by pra­co­wać, tyle że ogra­ni­czo­no licz­bę go­dzin ich pra­cy do 12 dzien­nie (no tak, bar­dzo ła­god­nie je po­trak­to­wa­no). Nowe za­sa­dy mia­ły za­sto­so­wa­nie tyl­ko do fa­bryk ba­weł­ny, bo uzna­no, że pra­ca w nich jest szcze­gól­nie nie­bez­piecz­na dla zdro­wia pra­cow­ni­ków.

Pro­po­zy­cja wy­wo­ła­ła ogrom­ne kon­tro­wer­sje. Prze­ciw­ni­cy uwa­ża­li, że na­ru­sza ona świę­tość, jaką jest swo­bo­da za­wie­ra­nia umów, nisz­cząc w ten spo­sób sam fun­da­ment wol­ne­go ryn­ku. Pod­czas dys­ku­sji nad tym prze­pi­sem nie­któ­rzy człon­ko­wie Izby Lor­dów sprze­ci­wia­li się mu, ar­gu­men­tu­jąc, że „pra­ca po­win­na być wol­na”. Ich tok my­śle­nia był na­stę­pu­ją­cy: dzie­ci chcą (i mu­szą) pra­co­wać, na­to­miast wła­ści­cie­le fa­bryk chcą je za­trud­niać – w czym więc pro­blem?

Dzi­siaj na­wet naj­bar­dziej za­go­rza­li obroń­cy wol­ne­go ryn­ku w Wiel­kiej Bry­ta­nii i in­nych bo­ga­tych kra­jach nie wpa­dli­by na to, żeby przy­wró­cić pra­cę dzie­ci w ra­mach pa­kie­tu re­form li­be­ra­li­zu­ją­cych ry­nek, któ­re­go tak bar­dzo pra­gną. Jed­nak jesz­cze w koń­cu XIX i na po­cząt­ku XX wie­ku, kie­dy wpro­wa­dza­no pierw­sze po­waż­ne re­gu­la­cje do­ty­czą­ce pra­cy dzie­ci w Eu­ro­pie i Ame­ry­ce Pół­noc­nej, wie­lu sza­no­wa­nych oby­wa­te­li uwa­ża­ło, że re­gu­lo­wa­nie pra­cy dzie­ci jest nie­zgod­ne z za­sa­da­mi wol­ne­go ryn­ku.

Tak wi­dzia­na „wol­ność” ryn­ku jest jak pięk­no: za­le­ży od tego, co się komu po­do­ba. Je­śli są­dzisz, że pra­wo dzie­ci do nie­wy­ko­ny­wa­nia przy­mu­so­wej pra­cy jest waż­niej­sze niż pra­wo wła­ści­cie­li fa­bryk do za­trud­nie­nia każ­de­go, kogo tyl­ko uzna­ją za sto­sow­ne, to nie bę­dziesz po­strze­gał za­ka­zu pra­cy dzie­ci jako na­ru­sze­nia wol­no­ści ryn­ku pra­cy. Je­śli zaś uwa­żasz od­wrot­nie, bę­dziesz wi­dzieć „znie­wo­lo­ny” ry­nek w oko­wach źle po­ję­tych re­gu­la­cji rzą­do­wych.

Nie mu­si­my co­fać się o dwa wie­ki, by do­strzec nor­my, któ­re uzna­je­my za oczy­wi­ste (i ak­cep­tu­je­my je jako „szum w tle” wol­ne­go ryn­ku), a któ­re – w mo­men­cie ich wpro­wa­dza­nia – po­waż­nie kwe­stio­no­wa­no jako pod­wa­ża­ją­ce wol­ny ry­nek. Kie­dy kil­ka­dzie­siąt lat temu po­ja­wi­ły się re­gu­la­cje zwią­za­ne z ochro­ną śro­do­wi­ska (na przy­kład do­ty­czą­ce emi­sji spa­lin przez sa­mo­cho­dy czy fa­bry­ki), wie­lu lu­dzi sprze­ci­wia­ło się im, twier­dząc, że na­ru­sza­ją one na­szą wol­ność wy­bo­ru. Prze­ciw­ni­cy re­gu­la­cji py­ta­li: sko­ro lu­dzie pra­gną jeź­dzić sa­mo­cho­da­mi bar­dziej za­nie­czysz­cza­ją­cy­mi śro­do­wi­sko, albo je­śli fa­bry­ki uzna­ją, że bar­dziej zy­skow­ne są me­to­dy pro­duk­cji, któ­re wią­żą się z jego więk­szym ska­że­niem, to dla­cze­go rząd miał­by za­po­bie­gać ta­kim wy­bo­rom? Dziś więk­szość lu­dzi uzna­je tego typu re­gu­la­cje za „na­tu­ral­ne”. Wie­rzą oni, że dzia­ła­nia krzyw­dzą­ce in­nych, choć­by w spo­sób cał­ko­wi­cie nie­za­mie­rzo­ny (jak w przy­pad­ku za­nie­czysz­czeń śro­do­wi­ska), po­win­ny być po pro­stu ogra­ni­cza­ne. Ro­zu­mie­ją też, że roz­sąd­nie jest ostroż­ne ko­rzy­stać z za­so­bów ener­gii, bo wie­le z nich ma cha­rak­ter źró­deł nie­od­na­wial­nych. Może im się rów­nież wy­da­wać słusz­ne ogra­ni­cza­nie ludz­kie­go wpły­wu na zmia­ny kli­ma­tycz­ne.

Sko­ro ten sam ry­nek bywa przez róż­nych lu­dzi po­strze­ga­ny jako cha­rak­te­ry­zu­ją­cy się od­mien­ny­mi stop­nia­mi wol­no­ści, to na­praw­dę nie ma obiek­tyw­ne­go spo­so­bu zde­fi­nio­wa­nia tego, jak bar­dzo jest on wol­ny. In­ny­mi sło­wy, wol­ny ry­nek to złu­dze­nie. Je­śli pew­ne ryn­ki w y d a j ą s i ę wol­ne, to tyl­ko dla­te­go, że do ta­kie­go stop­nia za­ak­cep­to­wa­li­śmy re­gu­la­cje, na któ­rych są one opar­te, że prze­sta­je­my je za­uwa­żać.

Stru­ny od pia­ni­na i mi­strzo­wie kung-fu

Jak wie­lu in­nych chłop­ców, w dzie­ciń­stwie fa­scy­no­wa­li mnie po­ko­nu­ją­cy siłę gra­wi­ta­cji mi­strzo­wie kung-fu z fil­mów pro­du­ko­wa­nych w Hong­kon­gu. I by­łem głę­bo­ko roz­cza­ro­wa­ny – po­dej­rze­wam, że jak wie­le in­nych dzie­ci – gdy do­wie­dzia­łem się, że ci mi­strzo­wie tak na­praw­dę wi­sie­li na stru­nach od pia­ni­na.

Wol­ny ry­nek dzia­ła tro­chę po­dob­nie. Ak­cep­tu­je­my pra­wo­moc­ność pew­nych re­gu­la­cji tak bar­dzo, że ich po pro­stu nie za­uwa­ża­my. Kie­dy przyj­rzy­my się ryn­kom uważ­niej, wy­cho­dzi na jaw, że dzia­ła­ją one w opar­ciu o pew­ne za­sa­dy – i to bar­dzo licz­ne.

Weź­my na po­czą­tek sze­ro­ki za­kres ogra­ni­czeń do­ty­czą­cych tego, czym moż­na han­dlo­wać. I nie cho­dzi tu­taj o za­kaz han­dlu ta­ki­mi „oczy­wi­sty­mi” rze­cza­mi jak nar­ko­ty­ki czy ludz­kie or­ga­ny. W no­wo­cze­snych go­spo­dar­kach nie są na sprze­daż gło­sy wy­bor­cze, sta­no­wi­ska pra­cy w ad­mi­ni­stra­cji rzą­do­wej – przy­najm­niej nie otwar­cie, choć w więk­szo­ści kra­jów w prze­szło­ści nimi han­dlo­wa­no. Za­zwy­czaj nie wol­no sprze­da­wać miejsc na uni­wer­sy­te­cie, choć w nie­któ­rych kra­jach da się je ku­pić za pie­nią­dze – pła­cąc (nie­le­gal­nie) lu­dziom pro­wa­dzą­cym re­kru­ta­cję albo (le­gal­nie) do­tu­jąc uczel­nię. Wie­le kra­jów za­ka­zu­je han­dlu bro­nią pal­ną czy al­ko­ho­lem. Le­kar­stwa, za­nim tra­fią na ry­nek, za­zwy­czaj mu­szą uzy­skać od rzą­du li­cen­cję, przy­zna­wa­ną po wy­ka­za­niu tego, że są one bez­piecz­ne. Wszyst­kie te re­gu­la­cje są po­ten­cjal­nie kon­tro­wer­syj­ne – po­dob­nie jak przez pół­to­ra wie­ku kon­tro­wer­sje bu­dził za­kaz sprze­da­ży lu­dzi (han­del nie­wol­ni­ka­mi).

Ist­nie­ją rów­nież re­stryk­cje do­ty­czą­ce tego, kto może uczest­ni­czyć w ryn­ku. Re­gu­la­cje do­ty­czą­ce pra­cy dzie­ci dzi­siaj za­bra­nia­ją mło­do­cia­nym wcho­dze­nia na ry­nek pra­cy. W przy­pad­ku za­wo­dów ma­ją­cych istot­ny wpływ na ludz­kie ży­cie, jak le­karz czy praw­nik, wy­ma­ga­ne są li­cen­cje (cza­sem mogą być one wy­da­wa­ne przez sto­wa­rzy­sze­nia grup za­wo­do­wych, a nie rząd). Wie­le kra­jów po­zwa­la na za­ło­że­nie ban­ku tyl­ko tym fir­mom, któ­re dys­po­nu­ją okre­ślo­nym ka­pi­ta­łem. Na­wet gieł­da, któ­rej nie­do­re­gu­lo­wa­nie było przy­czy­ną świa­to­wej re­ce­sji w 2008 roku, okre­śla, kto może na niej han­dlo­wać. Nie mo­żesz po pro­stu wpaść na No­wo­jor­ską Gieł­dę Pa­pie­rów War­to­ścio­wych z wor­kiem ak­cji i za­cząć je sprze­da­wać. Fir­my mu­szą speł­nić wy­ma­ga­nia do­ty­czą­ce wej­ścia na gieł­dę i przez okre­ślo­ną licz­bę lat spro­stać ry­go­ry­stycz­nym stan­dar­dom au­dy­tu, za­nim będą mo­gły za­ofe­ro­wać na sprze­daż swo­je udzia­ły. Han­del ak­cja­mi pro­wa­dzo­ny jest je­dy­nie przez li­cen­cjo­no­wa­nych ma­kle­rów i tra­de­rów.

Wa­run­ki han­dlu tak­że są okre­śla­ne. Jed­ną z rze­czy, któ­re za­sko­czy­ły mnie, kie­dy prze­pro­wa­dzi­łem się do Wiel­kiej Bry­ta­nii w la­tach 80., była moż­li­wość za­żą­da­nia zwro­tu peł­nej sumy za­pła­co­nej za (nie­wa­dli­wy) pro­dukt, któ­ry nam się nie spodo­bał. W Ko­rei nie moż­na było wów­czas tego ro­bić, chy­ba że było się klien­tem naj­bar­dziej eks­klu­zyw­nych do­mów to­wa­ro­wych. W Wiel­kiej Bry­ta­nii pra­wo kon­su­men­ta do zmia­ny zda­nia po­strze­ga­no zaś jako waż­niej­sze od pra­wa sprze­daw­cy do unik­nię­cia kosz­tów zwro­tu nie­chcia­ne­go (choć spraw­ne­go) pro­duk­tu. Ist­nie­je jesz­cze wie­le in­nych za­sad re­gu­lu­ją­cych róż­ne aspek­ty pro­ce­su wy­mia­ny: od­po­wie­dzial­ność pro­du­cen­ta za pro­dukt, nie­do­star­cze­nie pro­duk­tu na czas, zwło­ka w spła­cie po­życz­ki i tak da­lej. W wie­lu kra­jach wy­ma­ga­ne są rów­nież ze­zwo­le­nia na otwar­cie skle­pu w da­nym miej­scu – na przy­kład ogra­ni­cze­nia dla han­dlu ulicz­ne­go albo prze­pi­sy za­ka­zu­ją­ce pro­wa­dze­nia dzia­łal­no­ści ko­mer­cyj­nej w dziel­ni­cach miesz­ka­nio­wych.

Ist­nie­ją tak­że re­gu­la­cje cen. Nie cho­dzi mi tu­taj je­dy­nie o tak po­wszech­ne zja­wi­ska jak ogra­ni­cze­nia wy­so­ko­ści czyn­szu czy pła­ce mi­ni­mal­ne, nad któ­ry­mi uwiel­bia­ją się pa­stwić wol­no­ryn­ko­wi eko­no­mi­ści.

W bo­ga­tych kra­jach wy­so­kość za­rob­ków jest w więk­szym stop­niu de­ter­mi­no­wa­na przez ogra­ni­cze­nie imi­gra­cji niż przez co­kol­wiek in­ne­go, wli­cza­jąc w to usta­wo­daw­stwo do­ty­czą­ce płac mi­ni­mal­nych. W jaki spo­sób usta­la się imi­gra­cyj­ne mak­si­mum? Nie robi tego „wol­ny” ry­nek pra­cy, któ­ry, je­śli po­zo­sta­wić go sa­me­mu so­bie, w koń­cu za­stą­pi­ły­by 80–90 pro­cent ro­dzi­mych pra­cow­ni­ków tań­szy­mi i czę­sto wy­daj­niej­szy­mi imi­gran­ta­mi. Spra­wę imi­gra­cji w du­żym stop­niu re­gu­lu­je po pro­stu po­li­ty­ka. Je­śli za­tem po­zo­stał w to­bie jesz­cze, czy­tel­ni­ku, cień wąt­pli­wo­ści, co do ogrom­nej roli, jaką rząd od­gry­wa na wol­nym ryn­ku, roz­waż to, że wszyst­kie pła­ce są w grun­cie rze­czy okre­śla­ne po­li­tycz­nie (zob. Rzecz 3).

Po kry­zy­sie fi­nan­so­wym w 2008 roku ceny kre­dy­tów (je­śli mia­ło się zdol­ność kre­dy­to­wą albo kre­dyt o zmien­nej sto­pie) w wie­lu kra­jach zna­czą­co spa­dły dzię­ki nie­ustan­ne­mu cię­ciu stóp pro­cen­to­wych. Czy sta­ło się tak, bo lu­dzie na­gle stra­ci­li za­in­te­re­so­wa­nie kre­dy­ta­mi i ban­ki mu­sia­ły ob­ni­żać ich ceny, żeby to zmie­nić? Nie, był to sku­tek po­li­tycz­nych de­cy­zji, któ­re mia­ły na celu wzmoc­nie­nie po­py­tu przez ob­cię­cie stóp pro­cen­to­wych. Na­wet w nor­mal­nych cza­sach sto­py pro­cen­to­we usta­la­ne są w więk­szo­ści kra­jów przez ban­ki cen­tral­ne, co ozna­cza, że w tych de­cy­zjach za­war­ty jest ja­kiś po­li­tycz­ny na­mysł. In­ny­mi sło­wy, sto­py pro­cen­to­we rów­nież okre­śla­ne są przez po­li­ty­kę.

Je­śli pła­ce i sto­py pro­cen­to­we są (w znacz­nym stop­niu) okre­śla­ne po­li­tycz­nie, to rów­nież po­zo­sta­łe ceny są za­leż­ne od po­li­ty­ki, jako że te pierw­sze wpły­wa­ją na wszyst­kie po­zo­sta­łe.

Czy han­del jest uczci­wy?

Do­strze­ga­my ist­nie­nie okre­ślo­nej re­gu­la­cji wów­czas, gdy nie zga­dza­my się z war­to­ścia­mi mo­ral­ny­mi, ja­kie za nią sto­ją. Ogra­ni­cza­ją­ce wol­ny han­del wy­so­kie cła, na­kła­da­ne przez fe­de­ral­ny rząd USA w XIX wie­ku, wy­wo­ły­wa­ły obu­rze­nie wśród wła­ści­cie­li nie­wol­ni­ków, któ­rzy jed­no­cze­śnie nie wi­dzie­li ni­cze­go złe­go w han­dlu ludź­mi na wol­nym ryn­ku. Z per­spek­ty­wy tych, któ­rzy uwa­ża­li, że lu­dzie mogą sta­no­wić czy­jąś wła­sność, za­ka­za­nie han­dlu nie­wol­ni­ka­mi było rów­nie god­ne sprze­ci­wu, jak wpro­wa­dze­nie ogra­ni­czeń w han­dlu pro­duk­ta­mi wy­two­rzo­ny­mi. Ko­re­ań­scy sprze­daw­cy z lat 80. pew­nie uzna­li­by wy­móg „bez­wa­run­ko­we­go zwro­tu” to­wa­ru za uciąż­li­wą rzą­do­wą re­gu­la­cję ogra­ni­cza­ją­cą wol­ność ryn­ku.

To star­cie war­to­ści leży rów­nież u pod­staw współ­cze­snej de­ba­ty: wol­ny han­del kon­tra spra­wie­dli­wy han­del . Wie­lu Ame­ry­ka­nów uwa­ża, że Chi­ny bio­rą udział w han­dlu mię­dzy­na­ro­do­wym, któ­ry może i jest wol­ny, ale nie jest spra­wie­dli­wy. Ich zda­niem, pła­cąc pra­cow­ni­kom nie­wia­ry­god­nie ni­skie staw­ki i zmu­sza­jąc ich do pra­cy w nie­ludz­kich wa­run­kach, Chi­ny kon­ku­ru­ją nie fair. Chiń­czy­cy na­to­miast mogą na to od­po­wie­dzieć, że jest rze­czą nie do przy­ję­cia, by bo­ga­te kra­je, po­pie­ra­jąc wol­ny han­del, jed­no­cze­śnie chcia­ły na­rzu­cić sztucz­ne ogra­ni­cze­nia dla eks­por­tu Chin, na­kła­da­jąc re­stryk­cje na im­port pro­duk­tów wy­two­rzo­nych przez przed­się­bior­stwa, któ­re skraj­nie wy­zy­sku­ją swo­ich pra­cow­ni­ków. Wy­da­je im się nie­spra­wie­dli­we, że nie po­zwa­la im się eks­plo­ato­wać je­dy­ne­go za­so­bu, któ­ry mają w wiel­kich ilo­ściach, czy­li ta­niej pra­cy.

Trud­ność po­le­ga oczy­wi­ście na tym, że nie ist­nie­je obiek­tyw­ny spo­sób, by zde­fi­nio­wać to, czym są „nie­wia­ry­god­nie ni­skie pła­ce” albo „nie­ludz­kie wa­run­ki pra­cy”. Bio­rąc pod uwa­gę ogrom­ne mię­dzy­na­ro­do­we zróż­ni­co­wa­nie po­zio­mu roz­wo­ju go­spo­dar­cze­go i stan­dar­du ży­cia, jest rze­czą na­tu­ral­ną, że to, co ucho­dzi za gło­do­wą pen­sję w USA, bę­dzie cał­kiem przy­zwo­itym wy­na­gro­dze­niem w Chi­nach (prze­cięt­nie wy­no­si ono 10 pro­cent ame­ry­kań­skie­go), a w In­diach for­tu­ną (prze­cięt­na pła­ca sta­no­wi tam 2 pro­cent ame­ry­kań­skiej). Tak na­praw­dę więk­szość ame­ry­kań­skich rzecz­ni­ków spra­wie­dli­we­go han­dlu nie ku­pi­ła­by dóbr wy­pro­du­ko­wa­nych rę­ka­mi ich wła­snych dziad­ków, któ­rzy pra­co­wa­li po wie­le go­dzin dzien­nie w nie­ludz­kich wa­run­kach. Jesz­cze na po­cząt­ku XX wie­ku śred­ni ty­dzień pra­cy w USA trwał oko­ło 60 go­dzin. W tym cza­sie (do­kład­niej, w 1905 roku) był to kraj, w któ­rym Sąd Naj­wyż­szy za nie­zgod­ne z kon­sty­tu­cją uznał pra­wo sta­nu Nowy Jork ogra­ni­cza­ją­ce dzień pra­cy pie­ka­rzy do dzie­się­ciu go­dzin, bo „po­zba­wia­ło ono pie­ka­rza swo­bo­dy pra­cy tak dłu­go, jak so­bie tego ży­czył”.

Z tego punk­tu wi­dze­nia de­ba­ta o spra­wie­dli­wym han­dlu jest w za­sa­dzie spo­rem na te­mat war­to­ści mo­ral­nych i de­cy­zji po­li­tycz­nych, a nie dys­ku­sją ty­po­wo eko­no­micz­ną. Choć do­ty­czy kwe­stii go­spo­dar­czej, to jed­nak eko­no­mi­ści – ze swo­imi tech­nicz­ny­mi na­rzę­dzia­mi – nie są w ja­kiś szcze­gól­ny spo­sób upraw­nie­ni do tego, by się wy­po­wia­dać na jej te­mat.

Nie ozna­cza to, że mu­si­my za­jąć sta­no­wi­sko re­la­ty­wi­stycz­ne i po­go­dzić się z tym, że ni­ko­go nie moż­na skry­ty­ko­wać, bo i tak wszyst­ko przej­dzie. Mo­że­my (i ja tak wła­śnie ro­bię) mieć po­gląd na te­mat stan­dar­dów pra­cy pa­nu­ją­cych w Chi­nach (albo w ja­kim­kol­wiek in­nym kra­ju) i pró­bo­wać coś z tym zro­bić, nie twier­dząc przy tym, że ci, któ­rzy wy­zna­ją inny po­gląd, mylą się w ja­kimś ab­so­lut­nym sen­sie. Choć Chin nie stać na ame­ry­kań­skie pen­sje czy szwedz­kie wa­run­ki pra­cy, to na pew­no mogą one pod­nieść pła­ce i po­pra­wić wa­run­ki pra­cy swo­ich pra­cow­ni­ków. Wie­lu Chiń­czy­ków rze­czy­wi­ście nie ak­cep­tu­je ist­nie­ją­cych stan­dar­dów i do­ma­ga się su­row­szych re­gu­la­cji. Jed­nak teo­ria eko­no­mii (przy­najm­niej eko­no­mia wol­no­ryn­ko­wa) nie po­wie nam tego, ja­kie po­win­ny być w Chi­nach pła­ce i wa­run­ki pra­cy.

My chy­ba już nie je­ste­śmy we Fran­cji

W lip­cu 2008 roku, kie­dy upa­dał sys­tem fi­nan­so­wy kra­ju, rząd USA za­in­we­sto­wał 200 mld do­la­rów w fir­my Fan­nie Mae i Fred­die Mac, któ­re udzie­la­ły kre­dy­tów hi­po­tecz­nych, po czym je zna­cjo­na­li­zo­wał. Re­pu­bli­kań­ski se­na­tor Jim Bun­ning z Ken­tuc­ky za­re­ago­wał na to słyn­nym oskar­że­niem, że coś ta­kie­go mo­gło­by się zda­rzyć tyl­ko w kra­ju „so­cja­li­stycz­nym”, ta­kim jak Fran­cja.

Już po­rów­na­nie do Fran­cji było wy­star­cza­ją­co strasz­ne, ale 19 wrze­śnia 2008 roku uko­cha­ny kraj se­na­to­ra Bun­nin­ga zo­stał prze­mia­no­wa­ny – przez li­de­ra jego wła­snej par­tii – na samo Im­pe­rium Zła. Zgod­nie z ogło­szo­nym tego dnia przez pre­zy­den­ta Geo­r­ge’a W. Bu­sha pla­nem, któ­re­mu na­stęp­nie nada­no na­zwę TARP (Tro­ubled As­set Re­lief Pro­gram) – rząd USA miał wy­ko­rzy­stać przy­najm­niej 700 mi­liar­dów do­la­rów po­cho­dzą­cych z kie­sze­ni po­dat­ni­ków na wy­kup „tok­sycz­nych ak­ty­wów” du­szą­cych sys­tem fi­nan­so­wy.

Pre­zy­dent Bush jed­nak nie wi­dział tego w ten spo­sób. Jego zda­niem pro­gram nie miał nic wspól­ne­go z „so­cja­li­zmem”, a ra­czej był po pro­stu po­chod­ną ame­ry­kań­skie­go sys­te­mu wol­nej przed­się­bior­czo­ści, „opar­te­go na prze­świad­cze­niu, że rząd fe­de­ral­ny po­wi­nien in­ter­we­nio­wać na ryn­ku, tyl­ko je­śli to ko­niecz­ne”. Tyle że we­dług nie­go, na­cjo­na­li­za­cja wiel­kiej czę­ści sek­to­ra fi­nan­so­we­go była wła­śnie jed­ną z ta­kich ko­niecz­nych in­ter­wen­cji.

Oświad­cze­nie pana Bu­sha jest, rzecz ja­sna, naj­lep­szym przy­kła­dem sto­so­wa­nia po­li­tycz­nych po­dwój­nych stan­dar­dów – jed­na z naj­więk­szych in­ter­wen­cji pań­stwa w hi­sto­rii ludz­ko­ści przed­sta­wio­na zo­sta­ła w ten spo­sób jako zwy­kły prze­jaw ryn­ko­wych pro­ce­sów. Czy­niąc to, pan Bush ujaw­nił sła­bość fun­da­men­tów, na któ­rych stoi mit wol­ne­go ryn­ku. Jego oświad­cze­nie wy­raź­nie po­ka­za­ło, że o tym, co jest ko­niecz­ną in­ter­wen­cją pań­stwa, de­cy­du­je czy­jaś opi­nia. Nie ma na­uko­wo okre­ślo­nych gra­nic wol­ne­go ryn­ku.

Je­śli obec­ne ogra­ni­cze­nia ryn­ku nie są żad­nym sa­crum, to wy­sił­ki po­dej­mo­wa­ne ce­lem ich zmia­ny są rów­nie za­sad­ne, co pró­by ich obro­ny. Hi­sto­ria ka­pi­ta­li­zmu to w isto­cie cią­gła wal­ka o gra­ni­ce ryn­ku.

Wie­le spo­śród rze­czy, któ­re dziś znaj­du­ją się poza ryn­kiem, zo­sta­ło z nie­go usu­nię­tych na mocy de­cy­zji po­li­tycz­nych, a nie przez dzia­ła­nie pro­ce­sów ryn­ko­wych: lu­dzie jako przed­mio­ty han­dlu, miej­sca pra­cy w ad­mi­ni­stra­cji rzą­do­wej, gło­sy wy­bor­cze, de­cy­zje są­dów, miej­sca na uni­wer­sy­te­tach albo le­kar­stwa bez cer­ty­fi­ka­tów. Wciąż po­dej­mo­wa­ne są pró­by han­dlu przy­najm­niej nie­któ­ry­mi z nich albo w spo­sób nie­le­gal­ny (prze­ku­py­wa­nie urzęd­ni­ków, sę­dziów czy wy­bor­ców), albo le­gal­nie (ko­rzy­sta­nie z usług dro­gich praw­ni­ków, by wy­grać pro­ces, do­ta­cje dla par­tii po­li­tycz­nych i tak da­lej). I cho­ciaż ru­chy te od­by­wa­ły się w obu kie­run­kach, to wy­stę­pu­je ten­den­cja do mniej­sze­go uryn­ko­wie­nia.

W sto­sun­ku do rze­czy, któ­re nadal po­zo­sta­ją przed­mio­tem han­dlu, z bie­giem cza­su wpro­wa­dza­no co­raz wię­cej ob­ostrzeń. W po­rów­na­niu do sy­tu­acji sprzed choć­by kil­ku de­kad, dziś mamy dużo su­row­sze re­gu­la­cje do­ty­czą­ce tego, kto i co może pro­du­ko­wać (na przy­kład cer­ty­fi­ka­ty dla pro­du­cen­tów sto­su­ją­cych na­tu­ral­ne me­to­dy upra­wy, czy prze­strze­ga­ją­cych re­guł spra­wie­dli­we­go han­dlu) i wa­run­ków sprze­da­ży (na przy­kład za­sa­dy met­ko­wa­nia pro­duk­tów czy zwro­tu to­wa­rów).

Poza tym pro­ces po­now­ne­go usta­na­wia­nia gra­nic ryn­ku prze­bie­gał cza­sem – co od­zwier­cie­dla jego po­li­tycz­ną na­tu­rę – pod zna­kiem kon­flik­tów z wy­ko­rzy­sta­niem prze­mo­cy. Ame­ry­ka­nie wal­czy­li w woj­nie do­mo­wej o moż­li­wość swo­bod­ne­go han­dlu nie­wol­ni­ka­mi (choć wol­ny han­del do­bra­mi, kwe­stia ceł, były rów­nie waż­ne)¹. Bry­tyj­ski rząd wal­czył w woj­nie opiu­mo­wej z Chi­na­mi o moż­li­wość swo­bod­ne­go han­dlu tym środ­kiem odu­rza­ją­cym. Pra­ca dzie­ci na wol­nym ryn­ku – o czym wspo­mnia­łem wcze­śniej – zo­sta­ła pod­da­na re­gu­la­cjom tyl­ko dla­te­go, że za­bie­ga­li o to re­for­ma­to­rzy spo­łecz­ni. Po­wstrzy­my­wa­nie wol­no­ryn­ko­wych prak­tyk w miej­scach pra­cy ad­mi­ni­stra­cji rzą­do­wej, czy w sto­sun­ku do gło­sów wy­bor­czych, spo­tka­ło się z opo­rem par­tii po­li­tycz­nych, któ­re ku­po­wa­ły gło­sy i roz­da­wa­ły rzą­do­we po­sa­dy, by wy­na­gro­dzić lo­ja­li­stów. Z prak­ty­ka­mi tymi skoń­czo­no w re­zul­ta­cie tego, że wy­stą­pi­ła pew­na kom­bi­na­cja czyn­ni­ków po­li­tycz­nych – uchwa­lo­no re­for­my pra­wa wy­bor­cze­go i wpro­wa­dzo­no zmia­nę za­sad za­trud­nia­nia w ad­mi­ni­stra­cji rzą­do­wej.

Je­śli uzna­my, że gra­ni­ce ryn­ku są nie­wy­raź­ne i nie da się ich okre­ślić w spo­sób obiek­tyw­ny, to po­zwo­li nam zro­zu­mieć, że eko­no­mia nie jest na­uką, tak jak fi­zy­ka czy che­mia, lecz prak­ty­ką po­li­tycz­ną. Eko­no­mi­ści wol­no­ryn­ko­wi będą chcie­li, że­byś uwie­rzył w to, że wła­ści­we gra­ni­ce ryn­ku moż­na okre­ślić na­uko­wo. Ale to nie­praw­da. Je­śli bo­wiem nie da się okre­ślić w spo­sób na­uko­wy gra­nic tego, czym się zaj­mu­jesz, to zna­czy, że nie jest to na­uka.

Opie­ra­nie się no­wym re­gu­la­cjom ozna­cza za­tem stwier­dze­nie, że sta­tus quo, jak­kol­wiek nie­spra­wie­dli­wy wy­da­wał­by się nie­któ­rym lu­dziom, nie po­wi­nien zo­stać zmie­nio­ny. Twier­dze­nie, że ist­nie­ją­ce re­gu­la­cje na­le­ży wy­eli­mi­no­wać, to do­ma­ga­nie się po­sze­rze­nia do­me­ny ryn­ku, co ozna­cza więk­szą wła­dzę dla tych, któ­rzy mają pie­nią­dze, bo ry­nek kie­ru­je się za­sa­dą: je­den do­lar za je­den głos.

Kie­dy więc wol­no­ryn­ko­wi eko­no­mi­ści mó­wią, że nie po­win­no się wpro­wa­dzać pew­nej re­gu­la­cji, bo ogra­ni­czy­ła­by ona „wol­ność” na ja­kimś ryn­ku, to po pro­stu wy­ra­ża­ją po­li­tycz­ną opi­nię o tym, że od­rzu­ca­ją pra­wa tych, któ­rych pro­po­no­wa­ne ogra­ni­cze­nie mia­ło­by bro­nić. Za­kła­da­ją ide­olo­gicz­ną ma­skę, któ­ra ma nas prze­ko­nać, że pro­wa­dzo­na przez nich po­li­ty­ka nie jest tak na­praw­dę po­li­tycz­na, ale sta­no­wi obiek­tyw­ną eko­no­micz­ną praw­dę, pod­czas gdy po­li­ty­ka in­nych lu­dzi jest po­li­tycz­na. A tak na­praw­dę wol­no­ryn­ko­wi eko­no­mi­ści są w rów­nym stop­niu po­li­tycz­nie mo­ty­wo­wa­ni, co ich opo­nen­ci.

Ze­rwa­nie z ilu­zją obiek­tyw­no­ści ryn­ku jest pierw­szym kro­kiem w kie­run­ku zro­zu­mie­nia ka­pi­ta­li­zmu.