Aborcja i demokracja - ebook

w serii dotychczas ukazały się między innymi:

ANDRZEJ FRISZKE * Adam Ciołkosz. Portret polskiego socjalisty * Państwo czy rewolucja. Polscy komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892–1920 * Czekanie na rewolucję. Komuniści w II RP 1921—1926

BORYS KAGARLICKI * Imperium na peryferiach. Rosja i system światowy

MARCI SHORE * Nowoczesność jako źródło cierpień

TONY JUDT * Historia niedokończona. Francuscy intelektualiści 1944–1956 * Brzemię odpowiedzialności: Blum, Camus, Aron, i francuski wiek dwudziesty

ADAM LESZCZYŃSKI * Skok w nowoczesność. Polityka wzrostu w krajach peryferyjnych 1943–1980 * Obrońcy pańszczyzny

ERIC HOBSBAWM * Jak zmienić świat. Marks i marksizm 1840–2011 * Wiek rewolucji. 1789–1848 * Wiek kapitału. 1848–1875 * Wiek imperium. 1875–1914 * Wiek skrajności * O nacjonalizmie

ANDRZEJ LEDER * Prześniona rewolucja

ANDRZEJ MENCWEL * Stanisław Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX * Przedwiośnie czy potop 2. Nowe krytyki postaw polskich

SÖNKE NEITZEL, HARALD WELZER * Żołnierze. Protokoły walk, zabijania i umierania

JAN JÓZEF LIPSKI * Idea Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Zarys ideologii ONR „Falanga”

HOWARD ZINN * Ludowa historia Stanów Zjednoczonych. Od roku 1492 do dziś Marcin Napiórkowski * Powstanie umarłych. Historia pamięci 1944–2014 Jan W. Muller * Przeciw demokracji. Idee polityczne XX wieku w Europie

ELIZABETH DUNN * Prywatyzując Polskę. O bobofrutach, wielkim biznesie i restrukturyzacji pracy

SHEILA FITZPATRICK * Rewolucja rosyjska

PAWEŁ BRYKCZYNSKI * Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej Polsce

SARAH BAKEWELL * Kawiarnia egzystencjalistów. Wolność, Bycie i koktajle morelowe

ALICJA URBANIK-KOPEĆ * Anioł w domu, mrówka w fabryce * Chodzić i uśmiechać się wolno każdemu. Praca seksualna w XIX wieku na ziemiach polskich

MARCIN KRÓL * Krótka historia myśli politycznej

PIOTR M. MAJEWSKI * Kiedy wybuchnie wojna? 1938. Studium kryzysu * Niech sobie nie myślą, że jesteśmy kolaborantami. Protektorat Czech i Moraw, 1939—1945 * Brzydkie słowo na „k”. Rzecz o kolaboracji

ALEKSANDRA LEYK, JOANNA WAWRZYNIAK * Cięcia. Mówiona historia transformacji

JOANNA OSTROWSKA * Oni. Homoseksualiści w czasie II wojny światowej

JAKUB GAŁĘZIOWSKI * Niedopowiedziane biografie. Polskie dzieci urodzone z powodu wojny Natalia Judzińska * Po lewej stronie sali. Getto ławkowe w międzywojennym Wilnie Magda Szcześniak * Poruszeni. Awans i emocje w socjalistycznej Polsce

DARIUSZ ZALEGA * Chachary. Ludowa historia Górnego Śląska

ANNA DOBROWOLSKA * Zawodowe dziewczyny. Prostytucja i praca seksualna w PRL * Nie tylko Chałupy. Naturyzm w PRLAGNIESZKA GRAFF
PORA PRZESTAĆ SIĘ DZIWIĆ

„Nie mogłam uwierzyć, że to się dzieje naprawdę”; „Przecierałam oczy ze zdumienia: czy oni tak serio?” – te i podobne zdania słyszałam niezliczoną ilość razy, gdy w połowie lat 90. próbowałam zrozumieć, skąd wziął się w Polsce niemal całkowity zakaz aborcji. W kluczowym dla tej sprawy okresie (w latach 1990–1993) nie było mnie w kraju. Wróciłam w 1995 roku, gdy było już, jak to mówią, „po ptokach”, i byłam szczerze zdziwiona skalą konserwatyzmu w polskiej polityce, zwłaszcza, ale nie tylko, w kwestii praw kobiet. Obowiązywała ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży uchwalona w 1993 roku, nazywana powszechnie „kompromisem”1, a moje rozmówczynie nie miały wątpliwości, że był to kompromis pozorny. Zawarły go dwie grupy mężczyzn – politycy i biskupi – ponad głowami kobiet. Jak pisze w tej książce Marcin Kościelniak, „słowo «kompromis» jest zdradliwe i nieadekwatne. Z punktu widzenia Kościoła i jego stronników «kompromis» antyaborcyjny był (niemal zupełnym) zwycięstwem. Z punktu widzenia praw kobiet – całkowitą klęską”. Emocje towarzyszące tej klęsce były jeszcze świeże, a ja bardzo chciałam zrozumieć, co tu się wydarzyło.

Podobna dezorientacja i niedowierzanie towarzyszyły mi w lipcu 2024 roku, gdy przez polski Sejm nie przeszła ustawa o dekryminalizacji pomocnictwa w aborcji. Przecierałam oczy ze zdumienia, mrucząc: czy oni tak serio? Najdziwniejsze i zarazem najciekawsze wydały mi się dwa fakty. Pierwszy to kompletny brak politycznej determinacji w tej kwestii po stronie Koalicji Obywatelskiej, nieważność tej sprawy w oczach polityków, którzy niedawno odsunęli od władzy PiS. Zabrakło zaledwie trzech głosów, wynik głosowania był w gruncie rzeczy efektem niedopilnowania koalicjantów przez Donalda Tuska. Zabrakło mu refleksu? Raczej motywacji. Ta sprawa po prostu nie uchodzi w polskiej polityce za wartą zabiegów. Nie zmieniły tego masowe protesty z lat 2016–2023 ani znaczenie tej kwestii (i głosów młodych kobiet) w zwycięstwie Koalicji 15 października i odsunięciu od władzy PiS. Drugi zastanawiający fakt to gigantyczny rozdźwięk między wynikiem sejmowego głosowania a poglądami obywateli i obywatelek. Przeprowadzony w marcu sondaż Ipsos dla OKO.press i TOK FM pokazał, że 62% ankietowanych chce, by Sejm przyjął ustawę legalizującą aborcję do 12. tygodnia ciąży. Później to poparcie nieco spadło, ale i tak znakomita większość elektoratu tak zwanych sił prodemokratycznych, także Trzeciej Drogi, popiera liberalizację ustawy – dużo bardziej radykalną niż tylko dekryminalizacja pomocy. Pod koniec lipca podczas protestów pod Sejmem krzyczano „zdrada” i „hańba”, a liderka Ogólnopolskiego Strajku Kobiet, Marta Lempart, grzmiała: „Dostaliście te stołki dzięki nam. Więc teraz je oddajcie, jak się wam elektorat nie podoba, jak się wam poglądy elektoratu nie podobają”. Oczywiście nic takiego się w Polsce nie wydarzy. Zdrada kobiet przez polityków jest u nas normą, stałym elementem rodzimej kultury politycznej. Poglądy elektoratu nie mają tu nic do rzeczy. Protesty zdarzają się rzadko, a gdy do nich dochodzi, na nikim nie robią wrażenia. Marcin Kościelniak wyjaśnia w tej książce, dlaczego i od jak dawna tak jest. Warto ją przeczytać, by wreszcie przestać się dziwić.

Wróćmy do lat 90. Dlaczego nie doszło do referendum, chociaż tzw. komitety Bujaka zebrały pod wnioskiem około 1,5 miliona podpisów? Co na to lewe skrzydło dawnej opozycji? Co z lekarzami? I skąd pomysł, by podpisać z Kościołem katolickim dokument zobowiązujący państwo do wspierania tej instytucji w realizacji jej misji, a jednocześnie dający Kościołowi pełną autonomię? Nadano księżom status urzędników stanu cywilnego, obiecano Kościołowi gigantyczne pieniądze z państwowej kasy oraz takie kurioza jak gwarancja nauczania religii w publicznych przedszkolach. Zakaz aborcji i konkordat (uchwalone niemal jednocześnie) stanowiły całkowitą abdykację państwa w sferze wolności religijnej i wolności sumienia. Wyglądało jednak na to, że nikt nie wiedział, jak do tego doszło. Gdy pytałam, wciąż na nowo słuchałam opowieści o szoku, zdziwieniu i zaskoczeniu. Opowiadano też o dziwacznym języku, który zagościł wówczas w debacie publicznej: „dziecko poczęte” wyparło „płód”, „życie” stało się synonimem zakazu aborcji, „prawo naturalne” odmieniano przez wszystkie przypadki, często myląc z „prawem natury” i nigdy nie wspominając, że jest to pojęcie teologiczne. Najdziwniejsze było „dziecko nienarodzone”. Na początku myślałam, że się przesłyszałam, zwierzyła mi się pewna profesorka, przecież to oksymoron. Bardzo szybko kościelna nowomowa stała się neutralna, ale moje rozmówczynie wciąż wspominały swoje ówczesne zdziwienie, wręcz oszołomienie skalą tej medialnej kampanii, jej polityczną skutecznością. To działo się tak szybko, mówiły. Nikt nie traktował tego serio, a za chwilę wszystko było przyklepane. Wiele z tych rozmów toczyło się w siedzibach organizacji kobiecych, podczas feministycznych spotkań czy seminariów. W Polsce tworzył się ruch feministyczny, któremu, jak rozumiem, Marcin Kościelniak zamierza poświęcić swoją kolejną książkę.

Jeśli chcemy rozumieć takie zjawiska, jak wiszące w przestrzeni publicznej bilbordy, na których gigantyczne płody informują nas, ile mają tygodni2, jeśli chcemy być w stanie przewidzieć wyniki kolejnych głosowań sejmowych w kwestii aborcji, to warto poznać opowiedzianą w tej książce historię. W okresie przemian ustrojowych, nazywanych zwykle „demokratyzacją”, Polska zamieniła się _de facto_ w państwo wyznaniowe. Zakaz aborcji był tego stanu rzeczy nie tylko koronnym dowodem, symbolicznym przypieczętowaniem, ale też – i o tym jest ta książka – kluczowym mechanizmem sprawowania władzy. Prawo do przerywania ciąży jest kluczowe dla samostanowienia kobiet, bez niego nie można mówić o równości, to jasne. A jednak warto pamiętać, że w zakazie aborcji nie chodzi o aborcję, bo ta i tak się odbywa, tyle że w podziemiu. Chodzi o władzę. Głównie, ale nie tylko nad kobietami. Chodzi o monopol w sferze wartości, o wyjęcie tej kluczowej dla państwa sfery poza obręb demokratycznych decyzji.

Lektura tej książki jest fascynująca nie tylko dlatego, że pokazuje, jak krok po kroku oddawano w Polsce władzę Kościołowi. Równie ciekawe jest, co przy tej okazji mówiono. Ta praca to kopalnia cytatów – z polityków, działaczy opozycji, hierarchów, publicystów. Większość z tych wypowiedzi ujawnia ich bezbrzeżne samozadowolenie i niebywałą pogardę dla kobiet. Dealowano o nas bez nas, tak jakbyśmy w ogóle nie istniały. A im bardziej nie istniałyśmy, tym większe samozadowolenie dealujących. Nie istnieją nienarodzone dzieci. To oksymoron. Za to figura dziecka nienarodzonego jest niesłychanie przydatna jako narzędzie do unieważnienia kobiet.

Zakaz aborcji spełnia jeszcze jedną funkcję, bardziej przyziemną i codzienną: umożliwia Kościołowi zarządzanie powszechnym poczuciem winy. Życie „nienarodzonych” jest tu tylko zasłoną dymną – chodzi o życie seksualne wiernych i związany z nim wstyd, który z punktu widzenia Kościoła jest kluczowym zasobem. Do podobnych wniosków doszła w 1992 roku Barbara Stanosz, filozofka, współzałożycielka pisma „Bez Dogmatu”, niestrudzona komentatorka procesu klerykalizacji Polski:

jest oczywiste, że pragnąc zapobiegać aborcjom, powinno się krzewić oświatę seksualną i udostępniać środki antykoncepcyjne. Zamierzonym skutkiem stanowiska, jakie zajmuje Kościół katolicki w sprawach seksu, rozrodczości i rodziny, nie jest wcale faktyczna zmiana zachowań ludzkich, lecz uzyskanie pewnego efektu psychologicznego: psychozy wszechobecnego grzechu . Kościół niejako żyje z grzechu, bezustannie zajęty zmywaniem go, przestrzeganiem przed nim, gromieniem zań, przyjmowaniem wyrazów skruchy, wyznaczaniem pokuty i udzielaniem rozgrzeszenia3.

Siła tej książki polega na konsekwentnym (powiedziałabym wręcz, że nieubłaganym) opowiedzeniu kontrhistorii Polski lat 1956–1993. To opowieść napisana z perspektywy praw kobiet, ale nie jest to historia kobiet. To raczej inna historia Polski, taka, która traktuje kobiety jako pewien zbiorowy podmiot praw i roszczeń – i wyjaśnia, jak to się stało, że ten podmiot i te prawa zostały z naszej kultury politycznej wymazane. Jest to historia niesłychanie skrupulatnie zbadana od strony faktograficznej i barwnie opowiedziana. Można ją czytać jako rozpisany na etapy opis pewnej gry. Z jednej strony stołu siedzi Kościół, wytrawny strateg, przez dziesięciolecia cierpliwie zmierzający do wprowadzenia w Polsce zakazu aborcji, z drugiej gracze zmieniają się co pewien czas, ale każdy z nich sądzi, że potrafi coś z Kościołem ugrać: wpływ, poparcie społeczne, autorytet moralny. Na różnych etapach różni gracze mogli się strategii Kościoła przeciwstawić, ale robiono to rzadko, nieporadnie. Dominują w tej opowieści ustępstwa i zaniechania – od władz PRL przez opozycję demokratyczną lat 70., przywódców i zwykłych działaczy Solidarności, aż po ojców założycieli III RP. Prawie zawsze po obu stronach stolika, przy którym toczyła się gra, zasiadali mężczyźni.

Kościelniak opisuje niezliczone przeoczenia i pominięcia kolejnych pokoleń aktorów rządowych i opozycyjnych. Opisuje czołobitność i lizusostwo, bezradność i kapitulację. Najczęściej jednak jest to strategiczna rezygnacja z jakiejkolwiek sprawczości w kwestii kobiecej, po to, by zdobyć wpływ na bieg Prawdziwej Historii – tej, w której kobiety nie mają żadnego znaczenia. Towarzyszą temu kłamstwa, manipulacje i samookłamywanie się. Gdzieś po drodze zbudowano tę zdumiewającą konstrukcję myślową, zgodnie z którą sojusz lewicy laickiej i Kościoła miał prowadzić Polskę ku wolności i demokracji. Mowa tu rzecz jasna o Adamie Michniku. Jego nazwisko pojawia się w książce 118 razy, a jego „ukąszenie katolickie” podlega drobiazgowej analizie. Nie mogę się doczekać polemiki.

Opowieść Kościelniaka jest obrazoburcza i dlatego tak wciągająca. Autor konsekwentnie przesuwa akcenty, na nowo ocenia wagę spraw i zdarzeń, rozbrajając historię kanoniczną, którą znamy na pamięć. Nie uzupełnia jej, nie pisze historii aborcji na marginesie opowieści o Polsce. Pisze opowieść o Polsce tak, jakby kobiety naprawdę były ludźmi, jakby ich interesy i poczynania naprawdę miały znaczenie. W kanonicznej opowieści, tej, którą znamy od dziecka, kobiety ludźmi nie są, bo w ogóle nas tam nie ma. Pokazać, że czegoś nie ma, to szczególne wyzwanie, ale Kościelniak robi to wyśmienicie: uświadamia nam, że dominująca wizja historii oparta jest na gigantycznym przeoczeniu, na systematycznym unieważnianiu i wymazywaniu połowy społeczeństwa. Dzięki temu wyparciu możliwe stało się ustanowienie uniwersum symbolicznego, które autor elegancko nazywa „paradygmatem katolickim”. Czy nadal w nim żyjemy? Po protestach z jesieni 2020 roku sądziłam, że coś pękło, coś się nieodwracalnie zmieniło, władza i autorytet Kościoła uległy erozji. Głosowanie z lipca 2024 roku przekonało mnie, że niekoniecznie.

Teza książki, nieco upraszczając, jest następująca: w ciągu kilkudziesięciu lat wykonano w Polsce gigantyczną pracę, żeby oddać władzę – polityczną, ale też kulturową – Kościołowi. Działo się to kosztem kobiet. Tak wykluł się konsensus kulturowy, symboliczne uniwersum, w którym nadal tkwimy. Ukrytą zasadą polskiej historii od odwilży aż do transformacji było wykluczenie praw kobiet z pola zmagań politycznych, zgoda na władzę Kościoła w sferze wartości, co przekładało się na stopniowe pozbawianie nas praw reprodukcyjnych. Paradygmat katolicki polega na tym, że władza Kościoła pozostaje niewidzialna i oczywista, że jawi się jako neutralna i nieuchronna. Mechanizm, który do tego prowadzi, polega na sklejeniu polskiej tożsamości narodowej z imaginarium katolickim. Aby dowiedzieć się, jak to sklejenie wygląda, wystarczy posłuchać dowolnej debaty sejmowej na temat aborcji. Paradygmat katolicki nie jest jedną ze stron sporu – dotyczy wszystkich stron (może z wyjątkiem części lewicy), jest jak powietrze. To, co przed wojną było tylko jedną z opcji światopoglądowych, endecką, po wojnie stało się wzorcem hegemonicznym i do dziś nim pozostaje. Stało się tak nie wbrew komunistom, tylko właśnie dzięki temu, że oni w Polsce rządzili, a Kościół skutecznie ustawił się w roli ostoi polskości. Na tym polegał geniusz kardynała Wyszyńskiego, że potrafił do owego sklejenia doprowadzić, tak zręcznie sterując sytuacją, że komunistyczne władze właściwie nie stawiały mu oporu.

Opisując ten mechanizm, Kościelniak znacząco przesuwa nam chronologię – pokazuje, że nie było zwrotu konserwatywnego po 1989 roku. Ów zwrot, przygotowywany przez dziesięciolecia, dokonał się dużo wcześniej i nazywał się Solidarność, a czas transformacji jedynie przypieczętował narodowo-katolicki wymiar tego ruchu. Po drodze autor skutecznie obala cały szereg mitów. Przede wszystkim mit Kościoła otwartego. Otóż nic takiego nie istniało, w każdym razie nie jeśli chodzi o kwestię praw kobiet, natomiast złudzenie, że część Kościoła jest prawdziwym sojusznikiem demokracji, miało i ma znaczące konsekwencje. Dalej: mit opozycyjnej lewicy laickiej. Otóż zarówno lewicowość, jak i laickość tego środowiska były naskórkowe. W osłupieniu czytałam cytaty z wypowiedzi Jacka Kuronia i Adama Michnika, a także, niestety, Jana Józefa Lipskiego, którzy zaklinali się, że aborcja jest oczywistym złem, z którym zamierzają walczyć, a Kościół wielkim i oczywistym sojusznikiem lewicy.

I jeszcze jeden mit – mit Solidarności jako ruchu wewnętrznie zróżnicowanego, opartego na pluralizmie i umiłowaniu demokracji. Krzyże z kwiatów należy zatem rozumieć metaforycznie, jako symbole oporu. Wypada uznać, że w pieśniach religijnych i mszach za ojczyznę nie chodziło o religię, lecz o Polskę. Kanoniczna historia, z którą autor polemizuje, tego właśnie od nas wymaga. Zakłada bowiem, że katolicyzm był tylko kostiumem, a chodziło o wolną Polskę i przyszłą demokrację. Cóż, krzyż pozostaje krzyżem, niezależnie od tego, w jakiej sprawie zostaje wykorzystany jako symbol. Historia upolitycznienia krzyża w polskiej kulturze jest arcyciekawa4, ale sednem sprawy jest właśnie sklejenie religijności – i to szczególnej, maryjnej, często wprost antyaborcyjnej – z patriotycznym uniesieniem. W rozdziale o Solidarności Kościelniak przytacza imponujący materiał dowodowy – o centralnym znaczeniu katolicyzmu w imaginarium pierwszej Solidarności świadczą m.in. napisy na sztandarach ruchu i cytaty z licznych przemówień, odezw i dokumentów. Jestem bardzo ciekawa reakcji Jana Kubika, autora klasycznego studium _Siła symboli przeciw symbolom siły_, __ który interpretuje solidarnościowy katolicyzm jako źródło pluralizmu tego ruchu. Obawiam się, że nie da się tej tezy obronić. Inny arcyciekawy fragment pracy Kościelniaka to polemika z tezami badaczki feministycznej Ewy Majewskiej, która w ważnej książce pt. _Kontrpubliczności ludowe i feministyczne. Wczesna „Solidarność” i Czarne Protesty_ tropi ciągłość między pierwszą Solidarnością a Strajkami Kobiet, kładąc nacisk po pierwsze na samo pojęcie strajku, które ruch kobiecy przejął od Solidarności, po drugie zaś na strategię „słabego oporu”, którą uważa za fundamentalną dla obu ruchów społecznych. Jednak w tym celu, jak twierdzi autor, konsekwentnie ignoruje katolicko-narodowy i głęboko patriarchalny charakter Solidarności. I tu, jak w przypadku Michnika i Kubika, chętnie przeczytam polemikę.

W opowieści Kościelniaka nie ma martyrologii. Na dalszy plan schodzi opresyjność PRL, represje, lęk, smutek i bierność większości oraz odwaga, jakiej wymagał opór przeciw władzy. Narzeka na to pominięcie Joanna Krakowska w eseju poświęconym wcześniejszym pracom autora (głównie książce _Egoiści. Trzecia droga w kulturze polskiej lat 80._, traktującej o tzw. kulturze zrzuty):

wątpliwość budzi całkowita nieobecność w książce nie tylko oficjalnego obiegu kultury, ale wręcz aparatu państwa i skutków oddziaływania jego agend na kondycję psychiczną społeczeństwa. Lekkomyślne wydaje mi się całkowite pominięcie traumatycznego poczucia beznadziejności determinującego wówczas psychoafektywny stan znacznej części społeczeństwa. Podobnie zresztą jak wyłączenie z wywodu całego kontekstu autorytarnego/totalitarnego państwa, w którym podziały i wybory są z definicji monochromatyczne, a już zwłaszcza w stanie wojennym, kiedy podział na „my i oni” stał się bezwzględny i miał wymiar histeryczny5.

Podzielam diagnozę Krakowskiej na temat twórczości Kościelniaka – pasuje także do obecnej książki – ale nie podzielam jej krytycznego osądu. Opowieść o mroku czasów komuny znamy doskonale, może aż za dobrze. Pora zmierzyć się z tym, co w zbiorowej pamięci się zatarło, bo zostało zasłonięte opowieścią o sojuszu Kościoła z opozycją – z faktem, że w owych mrocznych czasach nawet kontrkultura i opozycja były po katolicku konserwatywne, a Kościół katolicki pozostawał potężną siłą polityczną, która miała własne interesy i cele.

Powiem rzecz oczywistą, która w Polsce zbyt rzadko bywa mówiona. Kościół nie jest naturalnym sojusznikiem demokracji, choć zdarza mu się do demokracji miękko dostosowywać. Niezależnie od systemu, w którym przyszło tej instytucji funkcjonować, pozostaje ona ściśle hierarchiczna, nie dopuszcza kobiet do władzy, a jeśli jej na to pozwolić, konsekwentnie zmierza do narzucenia społeczeństwu (nie tylko wiernym) swoich wyobrażeń o granicach ludzkiej wolności, płci, seksie i rozrodczości. Kościół ma swoje poglądy i swoje cele. Dlatego w dekadach powojennych wchodził w precyzyjnie zaplanowane układy z komunistyczną władzą. Dlatego począwszy od lat 70. – ostrożnie, nie przestając układać się z partią – sprzymierzył się z opozycją. Dlatego – niesłychanie skutecznie – podporządkował sobie Solidarność i wreszcie, po przełomie, skutecznie spacyfikował wszelki opór i rozgrywał nową władzę dokładnie tak, jak chciał, czyniąc swoje normy normami młodej polskiej demokracji. Tylko czy aby na pewno demokracji?

Opowieści o tym, co się zdarzyło, towarzyszy w tej książce arcyciekawa refleksja nad tym, jak tworzy się zbiorowa pamięć. To, co nazywamy „historią”, zawsze podporządkowane jest jakiejś logice, hierarchii wartości i ważności. To ona sprawia, że jedne sprawy się uwypukla, inne lekceważy, jeszcze inne prześlepia. Kościelniak przygląda się historii kanonicznej – w swojej opowieści przyjmuje uznane w niej punkty zwrotne – jednak opiera się logice rządzącej tą opowieścią, bo odrzuca jej centralne założenie, obecne w różnych wersjach, skądinąd pozostających ze sobą w napięciu. Tym założeniem jest nieważność kobiet. Aby to zobaczyć – zobaczyć brak, nieobecność, podszewkę historii – trzeba na nowo przekopać się przez archiwum, zadając dokumentom inne pytania. Kościelniak to właśnie dla nas zrobił, a my po lekturze tej książki będziemy trochę gdzie indziej niż dotychczas. Czy w lepszym miejscu? Nie jestem tego pewna. Na pewno w takim, w którym pewne wydarzenia nie będą nas już dziwić.

1 Przypomnijmy: aborcja stała się nielegalna poza trzema wyjątkami: 1) w przypadku zagrożenia dla życia lub zdrowia kobiety; 2) jeśli istniało duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu lub nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu i 3) gdy ciąża powstała w wyniku gwałtu lub kazirodztwa. Brak przesłanki o trudnych warunkach życiowych oznaczał, że _de facto pozbawiono kobiety dostępu do aborcji. Ustawa została zaostrzona w 2020 roku wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego Julii Przyłębskiej: zlikwidowano wtedy drugą przesłankę, co przyczyniło się do śmierci co najmniej kilkunastu kobiet. W protestach po wyroku TK wzięły udział setki tysięcy osób._

2 To był rok 2021, jedna z kilku kampanii fundacji Kornice. Płody wisiały miesiącami i doczekały się zabawnych parodii i uzupełnień, jak np. napis: „Już mam dość Polski, a mam dopiero mam 11 tygodni”, dodany przez kogoś w Poznaniu.

3 Barbara Stanosz, _Grzeszna inność_ (1992), tejże, _W cieniu Kościoła, czyli demokracja po polsku_, Warszawa 2004, s. 26.

4 Wspaniałym studium tego zagadnienia jest książka Magdaleny Waligórskiej _Cross Purposes. Catholicism and the Political Imagination in Poland_, Cambridge 2022.

5 Joanna Krakowska, _Rozszczelnianie_, „Dialog” 2019, nr 10, https://www.dialog-pismo.pl/w-numerach/rozszczelnianie .PRZYPISY KOŃCOWE

Wprowadzenie. Przeciw-historia

1 Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz.U. 1993 nr 17 poz. 78.

2 Ustawa z dnia 27 kwietnia 1956 r. o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz.U. 1956 nr 12 poz. 61.

3 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 1959 r. w sprawie przerywania ciąży, Dz.U. 1960 nr 2 poz. 15.

4 Por. np. _Raport Federacji na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny na temat skutków ustawy o planowaniu rodziny_, oprac. Wanda Nowicka, „Pełnym Głosem” 1994, nr 2; _Ustawa antyaborcyjna w Polsce. Funkcjonowanie, skutki społeczne, postawy i zachowania. Raport: wrzesień 2000_, red. Wanda Nowicka et al., Warszawa 2000.

5 Por. szczególnie Joanna Mishtal, _The Politics of Morality. The Church, the State, and Reproductive Rights in Postsocialist Poland_, Ohio 2015; Katarzyna Wężyk, _Aborcja jest_, Warszawa 2021.

6 Stefan Wyszyński, _Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego_, 16 V 1956, tegoż, _Dzieła zebrane_, t. 2, red. Zbigniew Kraszewski et al., Warszawa 1995, s. 10.

7 Por. _W perspektywie nowego aktu zawierzenia narodowego Maryi_, rozmowa z abp. Stanisławem Nowakiem, __ „Jasna Góra” 1993, nr 8, s. 2.

8 _Modlitwa zawierzenia Kościoła w Polsce_, __ „Jasna Góra” 1993, nr 10, s. 7. Por. „Gość Niedzielny” 1993, nr 36, s. 8; „Przegląd Katolicki” 1993, nr 19, s. 8–9; „Tygodnik Powszechny” 1993, nr 36, s. 13.

9 Lech M. Nijakowski, _Dyskurs_, _Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci_, red. Magdalena Saryusz-Wolska, Robert Traba, Warszawa 2014, s. 102.

10 Jerzy Szacki, _Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe_, Warszawa 2002, s. __ 905.

11 Por. na ten temat: Sylwia Kuźma-Markowska, _Marx or Malthus? Population Debates and the Reproductive Politics of State-Socialist Poland in the 1950s and 1960s_, „The History of the Family” 2020, t. 25, nr 4, s. 578.

12 Por. np. Brian Porter-Szűcs, _Wiara i ojczyzna. Katolicyzm, nowoczesność i Polska_, przeł. Jan Dzierzgowski, Warszawa 2022.

13 Gary Gutting, _Foucault_, przeł. Joanna Bednarek, Warszawa 2022, s. 50–51.

14 Michel Foucault, _Nietzsche, genealogia, historia_, tegoż, _Filozofia, historia, polityka. Wybór pism_, przeł. Damian Leszczyński, Lotar Rasiński, Warszawa–Wrocław 2000, s. 120.

15 Tamże, s. 119.

16 Tenże, _Nadzorować i karać. Narodziny więzienia_, przeł. Tadeusz Komendant, Warszawa 2009, s. 31.

17 Gary Gutting, _Foucault_, dz. cyt., s. 68. Por. Wendy Brown, _Politics out of History_, __ Princeton 2001, s. 19.

18 Por. np. Ewa Domańska, _Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej_, Warszawa 2012.

19 Por. szczególnie Michel Foucault, _Archeologia wiedzy_, przeł. Andrzej Siemek, Warszawa 1969.

20 Jacques Derrida, _Gorączka archiwum. Impresja freudowska_, przeł. Jakub Momro, Warszawa 2016.

21 Kate Eichhorn, _The Archival Turn in Feminism. Outrage in Order_, Philadelphia 2013, s. 15.

22 Pierre Nora, _Historia drugiego stopnia_, tegoż, _Między pamięcią a historią. Wybór tekstów_, red. Jan Maria Kłoczowski, Gdańsk 2022.

23 Michel Foucault, _Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w Collège de France, 1976_, przeł. Małgorzata Kowalska, Warszawa 1998, s. 77, 78.

24 Joan Wallach Scott, _Po historii?_, przeł. Paulina Ambroży, _Pamięć, etyka i historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych. Antologia przekładów_, red. Ewa Domańska, Poznań 2006, s. 222.

25 _Performatywne archiwa. Od efektu instytucji do praktyk myślenia_. Z Ernstem van Alphenem rozmawia Roma Sendyka, „Didaskalia. Gazeta Teatralna” 2015, nr 127–128, s. 57.

26 Joan Wallach Scott, _Women’s History_, tejże, _Gender and the Politics of History_, New York 1988, s. 26. Por. np. Dobrochna Kałwa, _Historia kobiet versus studia gender – o potrzebie interdyscyplinarnego dialogu_, _Historia – dziś. Teoretyczne problemy wiedzy o przeszłości_, red. Ewa Domańska et al., Kraków 2014.

27 Marcin Zaremba, _Wielkie rozczarowanie. Geneza rewolucji Solidarności_, Kraków 2023, s. 70.

28 Por. np. Andrzej Friszke, _Polska. Losy państwa i narodu 1939–1989_, Warszawa 2003, s. 477.

29 Michel Foucault, _Trzeba bronić społeczeństwa_, dz. cyt., s. 75–76.

30 Por. Joan Wallach Scott, _Gender. A Useful Cathegory of Historical Analysis_, tejże, _Gender and the Politics of History_, dz. cyt., s. 45, 49. Polski przekład Agaty Czarnackiej: http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/articles.php?article_id=238 .

31 Por. deklaracje przyjęte podczas Międzynarodowej Konferencji Praw Człowieka ONZ w Teheranie w 1968 roku (UN Doc. A/CONF. 32/41), a potem w Wiedniu w roku 1993 (UNGA Resolution A/RES/48/121).

32 Michel Foucault, _Trzeba bronić społeczeństwa_, dz. cyt., s. 74 i 78.

33 Judith Butler, _Walczące słowa. Mowa nienawiści i polityka performatywu_, przeł. Adam Ostolski, Warszawa 2010, s. 150, 154.

34 Richard Burt, _Introduction. The ‘New’ Censorship_, _The Administration of Aesthetics. Censorship, Political Criticism, and the Public Sphere_, red. tenże, Minneapolis 1994, s. XVII.

35 Marek Czyżewski, Kinga Dunin, Andrzej Piotrowski, _Cudze problemy, czyli wstęp do sepologii_, _Cudze problemy. O ważności tego, co nieważne. Analiza dyskursu publicznego w Polsce_, red. Marek Czyżewski et al., Warszawa 1991, s. 6, 12–13.

36 Por. Maria Janion, _Zmierzch paradygmatu_, tejże, _Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi_, Warszawa 2000.

37 Marek Czyżewski, Kinga Dunin, Andrzej Piotrowski, _Cudze problemy_, dz. cyt., s. 10.

38 Michel Foucault, _Archeologia wiedzy_, dz. cyt., s. 162.

39 Por. np. Grzegorz Wołowiec, _Czerwone i brunatne. O nacjonalistycznym uprawomocnieniu komunizmu w Polsce raz jeszcze_, _Komunizm. Idee i praktyki w Polsce 1944–1989_, red. Katarzyna Chmielewska et al., Warszawa 2018, s. 147–154; Agata Zysiak, _Punkty za pochodzenie. Powojenna modernizacja i uniwersytet w robotniczym mieście_, Kraków 2016, s. 19–26.

40 Adam Michnik, _Dlaczego „Solidarność”?_, „Gość Niedzielny” 1989, nr 22.

41 Józef Tischner, _Nieszczęsny dar wolności_, Kraków 1993, s. 101, 109, 144, 87, 130.

42 Daria i Tomasz Nałęcz, _Czas przełomu. 1989–1990_, Warszawa 2019, s. 257.

43 Marcin Zaremba, _Wielkie rozczarowanie_, dz. cyt., s. 535, 544, 515.

44 Andrzej Friszke, _Rok 1989. Polska droga do wolności_, Warszawa 2009, s. 47.

45 Antoni Dudek, _Historia polityczna Polski 1989–2015_, Kraków 2016, s. 169.

46 Michel Foucault, _«Omnes et singulatim». Przyczynek do krytyki politycznego rozumu_, tegoż, _Filozofia, historia, polityka_, dz. cyt., s. 245.

47 Maria Ciechomska, _Mała historia aborcji_, _Głos mają kobiety. Teksty feministyczne_, red. Sławomira Walczewska, Kraków 1992, s. 75.

48 Anna Titkow, _Tożsamość polskich kobiet. Ciągłość, zmiana, konteksty_, Warszawa 2007, s. 70.

49 Barbara Stanosz, _W cieniu Kościoła, czyli demokracja po polsku_, Warszawa 2004, s. 29.

50 Kazimiera Szczuka, _Milczenie owieczek. Rzecz o aborcji_, Warszawa 2004, s. 234.

51 Agnieszka Graff, _Efekt magmy, czyli o szczególnej roli Kościoła katolickiego w Polsce_, _Kościół, państwo i polityka płci_, red. Adam Ostolski, Warszawa 2010, s. 12.

52 Por. Pierre Bourdieu, _Męska dominacja_, przeł. Lucyna Kopciewicz, Warszawa 2004, s. 52–53.

53 Wanda Nowicka, _Prawa reprodukcyjne w Polsce_, _Czarna księga kobiet_, red. Christine Ockrent, przeł. Katarzyna Bartkiewicz et al., Warszawa 2007, s. 664.

54 Pierre Macherey, _Siła norm. Od Canguilhema do Foucaulta_, przeł. Agata Czarnacka, Warszawa 2011, s. 103.

55 Michel Foucault, _Kim pan jest, profesorze Foucault? Debaty, rozmowy, polemiki_, przeł. Kajetan Maria Jaksender, Kraków 2013, s. 71.

56 Ewa K. Czaczkowska, _Kardynał Wyszyński. Biografia_, Kraków 2013, s. 631.

57 Stefan Wyszyński, _Właściwy sens obchodów milenijnych_, 6 VIII 1966, tegoż, _Dzieła zebrane_, t. 17, red. Iwona Czarcińska et al., Warszawa 2016, s. 351.

58 Jan Paweł II, _Przemówienie do Konferencji Episkopatu Polski_, 5 VI 1979, tegoż, _Pielgrzymki do ojczyzny 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999, 2002. Przemówienia, homilie_, red. Janusz Poniewierski, Kraków 2005, s. 87.

59 Józef Glemp, _Uwagi o projekcie dokumentu Prymasowskiej Rady Społecznej na temat: „Poszanowanie światopoglądów w państwie i społeczeństwie” z dnia 6 czerwca 1988_, 16 VII 1988, „Aneks” 1989 nr 53, s. 132.

60 Jerzy Eisler, _„Polskie miesiące”, czyli kryzys(y) w PRL_, Warszawa 2008, s. 65.

61 Marcin Kościelniak, _Transformacja i aborcja. Genealogia „kompromisu aborcyjnego”_, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2020, nr 27.

62 Tenże, _Czerwiec ’89. Jan Józef Lipski i fundamenty demokracji nieświeckiej_, „Czas Kultury” 2022, nr 3 (przedruk w: _Autocenzura i cenzura. Nowe ujęcia_, red. Anna R. Burzyńska et al., Kraków 2024).

63 Tenże, _Egoiści. Trzecia droga w kulturze polskiej lat 80._, Warszawa 2018, podrozdz. _Sens bycia Polakiem_ oraz _Krucjata moralna_.

64 Michel Foucault, _Trzeba bronić społeczeństwa_, dz. cyt., s. 79.1956. Przebudzenie

1 Dekret z dnia 25 września 1945 r. Prawo małżeńskie, Dz.U. 1945 nr 48 poz. 270; Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. Prawo rodzinne, Dz.U. 1946 nr 6 poz. 52; Dekret z dnia 14 maja 1946 r. Prawo opiekuńcze, Dz.U. 1946 nr 20 poz. 135; Dekret z dnia 29 maja 1946 r. Prawo małżeńskie majątkowe, Dz.U. 1946 nr 31 poz. 196; Ustawa z dnia 27 czerwca 1950 r. Kodeks rodzinny, Dz.U. 1950 nr 34 poz. 308.

2 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., art. 66, Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232.

3 Magdalena Grabowska, _Zerwana genealogia. Działalność społeczna i polityczna kobiet po 1945 roku a współczesny polski ruch kobiecy_, Warszawa 2018, s. 174. Por. np. Edyta Chrobaczyńska-Plucińska, _Równouprawnienie płci w debacie parlamentarnej Sejmu ustawodawczego RP 1947–1952. Zarys problemu_, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica” 2019, t. 70.

4 Andrzej Leder, _Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej_, Warszawa 2014, s. 86, 141, 17, 33.

5 Paweł Machcewicz, _Polski rok 1956_, Warszawa 1993, s. 152.

6 Tamże, s. 153.

7 Leszek Próchniak, Janusz Wróbel, _Wstęp_, _Łódź w latach 1956–1957_, red. ciż, Warszawa 2006, s. 7.

8 Paweł Machcewicz, _Polski rok 1956_, dz. cyt., s. 213.

9 Andrzej Leder, _Prześniona rewolucja_, dz. cyt., s. 189, 192.

10 Paweł Machcewicz, _Polski rok 1956_, dz. cyt., s. 213.

11 Andrzej Leder, _Prześniona rewolucja_, dz. cyt., s. 171, 180.

12 Marcin Zaremba, _Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce_, Warszawa 2001, s. 246, 172.

13 Za: tamże, s. 247 („Trybuna Ludu”, 2 X 1956).

14 _Front Jedności Narodu do wszystkich obywateli Polski Ludowej_, AAN 2/1354/0/1.5.1/237.V.271, k. 284.

15 _Przemówienie tow. Wiesława wygłoszone przez Radio w dniu 19.I.1957 r._, tamże, k. 195.

16 Marcin Zaremba, _Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm_, dz. cyt., s. 251, 247.

17 Narada w dniu 12 XII 1956 r. z prasą terenową, APGd 1214 sygn. 3773, k. 131.

18 Na ten temat poza cytowanymi dalej, por. szczególnie: Paweł Machcewicz, _Polski rok 1956_, dz. cyt., s. 216–233; Grzegorz Berendt, _Życie żydowskie w Polsce w latach 1950–1956_, Gdańsk 2006, s. 291–334.

19 , kwiecień 1957, AAN 2/1354/0/1.5.1/237.V.319, k. 21.

20 Ewa Węgrzyn, _Wyjeżdżamy! Wyjeżdżamy?! Alija gomułkowska 1956–1960_, Kraków–Budapeszt 2016, s. 82.

21 , czerwiec 1956, AAN 2/1354/0/1.24/237.XXV.18, k. 177–180.

22 , AAN 2/1354/0/1.24/237.XXV.20, k. 149.

23 , AAN 2/1354/0/1.24/237.XXV.21, k. 153–154.

24 Informacja Tow. Sława, Sekretarza Komisji do Spraw Narodowościowych przy KC PZPR, 5 VI 1959, APGd 1214 sygn. 3774, k. 107–108. Por. Ewa Węgrzyn, _Wyjeżdżamy!_, dz. cyt., s. 141–158.

25 _Analiza sytuacji ideowo–politycznej w kraju_, 1956, AAN 2/1354/0/1.5.1/237.V.272, k. 64.

26 , dz. cyt., k. 21.

27 , AAN 2/1354/0/1.24/237.XXV.18, k. 180–183.

28 Andrzej Friszke, _Polska. Losy państwa i narodu 1939–1989_, Warszawa 2003, s. 273. Wszystkie wyróżnienia w cytatach, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą od autora książki.

29 Por. , AAN 2/1587/0/7.7/47/254, k. 2, 7, 15–16, 22.

30 Paweł Machcewicz, _Polski rok 1956_, dz. cyt., s. 88–89.

31 Por. _Poznański Czerwiec 1956. Wybór dokumentów_, wybór i oprac. Stanisław Jankowiak et al., Warszawa 2012.

32 Za: Piotr Makowski, _Poznański Czerwiec. Pierwszy bunt społeczeństwa w PRL_, Poznań 2001, s. 83.

33 Por. np. Józef Wielgosz, _Wspomnienia z moich przeżyć w HCP_, „Biuletyn Informacyjny” , 24 VI 1981 ; _Przemówienie wygłoszone przez Stanisława Matyję_, „Biuletyn Informacyjny” 1981, nr 12.

34 _Do Polaków!_, „Solidarność. Biuletyn Regionu Świętokrzyskiego”, 5–6 V 1981.

35 Paweł Machcewicz, _Polski rok 1956_, dz. cyt., s. 97–99.

36 Tamże, s. 99.

37 Tamże, s. 176–177. Por. Jerzy Kochanowski, _Rewolucja międzypaździernikowa. Polska 1956–1957_, Kraków 2017, s. 200; Dariusz Jarosz, _Robotnicy ’56–’57: czy rozczarowanie komunizmem?_, _Komunizm. Ideologia, system, ludzie_, red. Tomasz Szarota, Warszawa 2001, s. 329–331.

38 Teresa Torańska, _Oni_, Warszawa 1997, s. 234–235 (rozmowa ze Stefanem Staszewskim).

39 Za: Bartłomiej Noszczak, _Polityka państwa wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w okresie internowania prymasa Stefana Wyszyńskiego 1953–1956_, Warszawa 2008, s. 383.

40 Jerzy Sztachelski, _O aktualnych problemach stosunków między państwem a kościołem_ , 14 II 1957, AAN, 2/1354/0/1.5.1/237.V.288, k. 6a.

41 _Rok 1956 – 60 lat później. Dyskusja z udziałem: Sławomira Łukasiewicza, Pawła Machcewicza, Pawła Sasanki, Pawła Ziętary_, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2016, nr 2, s. 44.

42 Por. _Komunikat Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu i Episkopatu o zasadach uregulowania wzajemnych stosunków_, 8 XII 1956, _Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989_, t. 1, red. Peter Raina, Poznań 1994, s. 575–576.

43 Por. AAN 2/283/0/2.7/1447.

44 _Sprawozdanie dot. realizacji zarządzeń władz w sprawie nauczania religii w szkołach oraz o aktualnej sytuacji księży postępowych_, grudzień 1956, AAN 2/1587/0/2.7/31/210, k. 32.

45 Stefan Wyszyński, _Pro memoria_, t. 4, red. Michał Białkowski, Warszawa 2020, s. 41.

46 _Sprawozdanie dot. realizacji zarządzeń władz_, dz. cyt., k. 32.

47 , 23 VII 1958, AAN 2/1354/0/1.5.1/237.V.319, k. 40.

48 , 11 II 1958, AAN 2/1587/0/7.26/149/1, k. 41.

49 Por. Notatka informacyjna w sprawie działalności kleru, 1957, AAN 2/1587/0/2.7/31/228, k. 2–6; Hanna Konopka, _Religia w szkołach Polski Ludowej. Sprawa nauczania religii w polityce państwa (1944–1961)_, Białystok 1997, s. 201–204.

50 , 2 I 1957, AAN 2/1587/0/2.7/31/210, k. 36.

51 Jerzy Sztachelski, _Przemówienie na naradzie w sprawie działalności kleru_, 24 VII 1957, AAN 2/1354/0/1.5.1/237.V.288, k. 17.

52 Cyt. za: Antoni Dudek, Ryszard Gryz, _Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989)_, Kraków 2003, s. 121.

53 , dz. cyt., k. 38.

54 _Sprawozdanie dot. realizacji zarządzeń władz_, dz. cyt., k. 31.

55 , AAN 2/1354/0/1.24/237.XXV.21, k. 180–181.

56 , 3 I 1957, AAN 2/1587/0/2.7/31/210, k. 69.

57 , dz. cyt.

58 Ewa Węgrzyn, _Wyjeżdżamy!_, dz. cyt., s. 151. Por. Maria Kubasik, Marek Żak, _Legnica w 1956 roku_, Legnica 2017, s. 283.

59 Por. _Przewodnia siła narodu_. Z Łukaszem Kamińskim i Stanisławem Jankowiakiem rozmawia Barbara Polak, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2001, nr 5, s. 8.

60 Piotr Makowski, _Poznański Czerwiec_, dz. cyt., s. 85.

61 Stefan Wyszyński, _Prymas Polski do Duchowieństwa i Ludu Bożego_, 31 X 1956, tegoż, _Dzieła zebrane_, t. 3, red. Zbigniew Kraszewski et al., Warszawa 1999, s. 5–6.

62 Stanisław Widerszpil, _Skład polskiej klasy robotniczej. Tendencje zmian w okresie industrializacji socjalistycznej_, Warszawa 1965, s. 8–9.

63 Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, Dz.U. 1950 nr 9 poz. 87.

64 Aleksander Merker, _Aktualne problemy polityki wyznaniowej państwa i stosunków między państwem a kościołem_, „Problemy Wyznań i Laicyzacji” 1979, nr spec. 1, s. XXXVIII.

65 Za: Ewa K. Czaczkowska, _Kardynał Wyszyński. Biografia_, Kraków 2013, s. 118.

66 Stefan Wyszyński, _Walczymy o wolność Kościoła do życia i pracy_, 28 VIII 1966, tegoż, _Dzieła zebrane_, t. 17, dz. cyt., s. 446.

67 Krzysztof Kosiński, _„Religianctwo”. Napięcie między ideologią a religią w świadomości członków i działaczy PZPR_, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 2014, t. XII, s. 136.

68 , AAN 2/1354/0/1.24/237.XXV.22, k. 135–136.

69 , tamże, k. 134–135.

70 , AAN 2/1354/0/1.24/237.XXV.24, k. 58.

71 Meldunki z terenu, 9 III 1957, AAN 2/1354/0/1.7/237.VII.3862, k. 102.

72 Por. , AAN 2/1587/0/7.8/50/242, k. 33–34.

73 Tamże, k. 45.

74 Tamże, k. 58.

75 , AAN 2/1354/0/1.24/237.XXV.21, k. 54–55.

76 Jerzy Sztachelski, _O aktualnych problemach_, dz. cyt., k. 4a .

77 Tamże, k. 5, 3–3a.

78 Krystyna Kersten, _Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948_, Poznań 1990, s. 189.

79 Hugh Delargy, _Kościół w Polsce_, AAN 2/1354/0/1.5.1/237.V.272, k. 10–17 (tłumaczenie artykułu z „The Catholic Times”, 8 X 1954).

80 , dz. cyt., k. 35–36.

81 Por. , AIPN 00231/86, t. 132, k. 147, 185, 196, 333, 383; t. 133, k. 17, 30.

82 Por. np. Meldunek doraźny nr 23, 11 I 1957, AIPN 00231/86, t. 133, k. 167.

83 , AAN 2/1354/0/1.24/237.XXV.21, k. 53–53.

84 Meldunki z terenu, 8 I 1957, AAN 2/1354/0/1.7/237.VII.3862, k. 17.

85 _Front Jedności Narodu_, dz. cyt., k. 284.

86 _Program wyborczy Frontu Jedności Narodowej_, projekt, wariant III, AAN 2/1354/0/1.5.1/237.V.271, k. 138.

87 Stefan Wyszyński, _Pro memoria_, t. 4, dz. cyt., s. 98.

88 Ewa K. Czaczkowska, _Kardynał Wyszyński_, dz. cyt., s. 284.

89 _Komunikat Episkopatu w sprawie wyborów_, 14 I 1957, _Kościół w PRL_, t. 1, dz. cyt., s. 583.

90 Jerzy Eisler, _„Polskie miesiące”, czyli kryzys(y) w PRL_, Warszawa 2008, s. 144.

91 Antoni Dudek, Ryszard Gryz, _Komuniści i Kościół w Polsce_, dz. cyt. s. 115.

92 Por. Jerzy Sztachelski, _O aktualnych problemach_, dz. cyt., k. 6a.

93 _Sprawozdanie z działalności organów MSW w okresie wyborów do Sejmu_, 1957, AIPN 00231/86, t. 132, k. 256.

94 Za: Julian Kwiek, _Rok 1956 w Krakowie i w województwie. (Wybrane problemy)_, Kraków 1999, s. 136. Por. również: Informacja z Posiedzenia Komisji Głównej Episkopatu w dniu 12 I 1960 r., 13 I 1960, AIPN 0648/23, t. 2, k. 12–13.

95 Andrzej Micewski, _Kardynał Wyszyński, prymas i mąż stanu_, Paryż 1982, s. 62.

96 Bartłomiej Noszczak, _Polityka państwa wobec Kościoła_, dz. cyt., s. 386.

97 Stefan Wyszyński, _Pro memoria_, t. 7, red. Rafał Łatka, Gniezno–Warszawa 2019, s. 14.

98 Informacja nr 31/227 dot. kleru, 27 XI 1956, AAN 2/1354/0/1.5.1/237.V.272, k. 26.

99 Stenogram krajowej narady aktywu partyjnego w sprawie aktualnych zadań partii, 4 XI 1956, AAN 2/1354/0/1.5.1/237.V.241, k. 198., AAN 2/1354/0/1.5.1/237.V.241, k. 198.

100 _Non possumus. Memoriał Episkopatu Polski do Rady Ministrów_, 8 V 1953, _Kościół w PRL_, t. 1, dz. cyt., s. 413–427.

101 Por. szczególnie Irena Borowik, _Odbudowywanie pamięci. Przemiany religijne w środkowo-wschodniej Europie po upadku komunizmu_, Kraków 2000, s. 43–63.

102 _Porozumienie zawarte między przedstawicielami Rządu Rzeczpospolitej Polskiej i Episkopatu Polski_, 14 IV 1950, _Kościół w PRL_, t. 1, dz. cyt., s. 232–235.

103 _Deklaracja Episkopatu_, 19 IX 1952, „Tygodnik Powszechny” 1952, nr 39. Por. _Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945–2000_, cz. 2, red. Piotr Libera et al., Marki 2003, s. 2154.

104 Rafał Łatka, _Idea dobra wspólnego i racja stanu w nauczaniu Prymasa Wyszyńskiego_, _Prymas Wyszyński a Niepodległa. Naród – patriotyzm – państwo w nauczaniu Prymasa Tysiąclecia_, red. Ewa K. Czaczkowska, Rafał Łatka, Warszawa 2019, s. 59.

105 Dekret z dnia 9 lutego 1953 r. o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych, Dz.U. 1953 nr 10 poz. 32.

106 Dekret z dnia 31 grudnia 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych, art. 6, Dz.U. 1957 nr 1 poz. 6.

107 Por. Ślubowania księży na wierność PRL, AIPN 0713/242; Notatka informacyjna w sprawie ślubowań biskupów oraz Wykaz ślubowań biskupów, AAN 2/1587/0/7.19/82/4, k. 137–144.

108 Patrick Michel, _Kościół katolicki a totalitaryzm_, przeł. Filip Łobodziński, Warszawa 1995, s. 41.

109 Andrzej Grajewski, _Kompleks Judasza. Kościół zraniony. Chrześcijanie w Europie Środkowo-Wschodniej między oporem a kolaboracją_, Poznań 1999, s. 23, 75.

110 Tamże, s. 26.

111 Andrzej Leder, _Prześniona rewolucja_, dz. cyt., s. 172.

112 Por. Jan L. Franczyk, _Awans społeczny budowniczych Nowej Huty – blaski i cienie_, _Dla władzy, obok władzy, przeciw władzy. Postawy robotników wielkich ośrodków przemysłowych w PRL_, red. Jarosław Neja, Warszawa 2005, s. 53–54.

113 Ustawa z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania, Dz.U. 1961 nr 32 poz. 160. Por. np. Ludwik Stanisław Szuba, _Polityka oświatowa państwa polskiego w latach 1955–1970_, Toruń 2021, s. 73–139.

114 Notatka informacyjna, 6 IX 1958, AIPN 01283/346, k. 82.

115 Informacja o sytuacji w terenie woj. białostockiego w związku z realizacją Okólnika nr 26 Ministerstwa Oświaty, 6 IX 1958, AIPN 01283/343, k. 53.

116 Meldunek specjalny dot. realizacji zarządzenia Ministra Oświaty w woj. krakowskim, 9 IX 1958, AIPN 01283/344, k. 162.

117 Meldunek specjalny dot. realizacji zarządzenia Ministra Oświaty, 11 IX 1958, AIPN 01283/344, k. 166.

118 Tamże.

119 Notatka dot. uroczystości kościelnych w Częstochowie, 31 VIII 1956, AIPN 01283/836, k. 374.

120 Za: Bartłomiej Noszczak, _Antymilenium. Konflikt państwa z Kościołem na tle obchodów tysiąclecia chrztu Polski (1956–1966/67)_, Warszawa 2020, s. 70.

121 Tenże, _Polityka państwa wobec Kościoła_, dz. cyt., s. 372.

122 Damien Thiriet, _Marks czy Maryja? Komuniści i Jasna Góra w apogeum stalinizmu (1950–1956)_, przeł. Jerzy Pysiak, Warszawa 2002, s. 307.

123 _Przed rokiem_, „Gość Niedzielny” 1957, nr 33.

124 Damien Thiriet, _Marks czy Maryja?_, dz. cyt., s. 306.

125 _Przed rokiem_, dz. cyt.

126 Stefan Wyszyński, _Każdy kapłan pracuje nad wprowadzeniem Ślubów Jasnogórskich_, 13 IX 1956, tegoż, _Dzieła zebrane_, t. 3, dz. cyt., s. 34.

127 Tamże, s. 189. Por. Padraic Kenney, _Budowanie Polski Ludowej. Robotnicy a komuniści 1945–1950_, przeł. Anna Dzierzgowska, Warszawa 2015, s. 368–369.